Oligofrenopedagogika

Zajęcia 13

E. Konieczna - „Arteterapia w teorii i praktyce”

Arteterapia i jej rodzaje.

Początkowo arteterapia odnosiła się do szeroko rozumianej sztuki stosowanej w celach diagnostycznych w dziedzinie psychoterapii i psychiatrii. W miarę upływu czasu zaczęła ona służyć jako środek rozwoju twórczego; zaczęła być stosowana w psychologii i pedagogice jako narzędzie korekcji i rozwoju. W lata 70. XX wieku zostały opracowane metody i koncepcje arteterapii.

Arteterapia stanowi dziedzinę, która może być rozpatrywana na co najmniej dwóch płaszczyznach:

• teoretycznej (poglądy, układy)

• praktycznej (czynności, złożone działania)

W XIX i XX wieku zaczęto wyjaśniać w sposób naukowy wytłumaczono źródła mechanizmów twórczości. Powstały różne hipotezy dotyczące twórczości, a jedna z nich mówiła, że „geniusz jest choroba umysłową na tle ogólnego zwyrodnienia, która należy do kategorii padaczki”. Współcześnie twórczość jest uważana za „każde świadome narzucanie własnego porządku otaczającemu światu lub każde świadome wprowadzanie własnego porządku w otaczający świat”.

W psychologii indywidualnej proces twórczy to spontaniczne i nieuświadomione dążenie do „samourzeczywistnienia się poprzez działanie, w następstwie czego powstaje wytwór jako produkt nieświadomej i świadomej sfery osobowości”

Socjologiczna teoria twórczości opiera się na założeniu, że artysta żyjący w określonych warunkach zwyczajowych i kulturowych „podlega wpływom środowiska, w związku z czym jest w pewnym sensie jego wytworem […], a twórczość powstaje niejako na zamówienie społeczne”.

Teoria dotycząca wychowania estetycznego - uwrażliwienie jednostki na wartości estetyczne oraz zakłada, że wychowanie poprzez sztukę kształtuje osobowość integralnie, zarówno pod względem moralno-społecznym, jak i poznawczym.

Teoria emocji - naturalną prawidłowością jednostki jest dążenie do doznawania emocji o znaku dodatnim, do których można zaliczyć radość, nadzieję i przyjemności zmysłowe.

Teoria potrzeb - potrzeby są podstawowymi stymulatorami ludzkiego działania.

Teoria psychologii postaci - twórczość uwarunkowana potrzebą samorealizacji polega na konstruktywnym rozwiązywaniu problemów.

Teoria psychologii myślenia - jest ona „działaniem świadomym, polegającym na rozwiązywaniu problemów, przy czym za nadrzędny czynnik uzdolnień twórczych uznaje się inteligencję ogólną”.

Teoria optymalnego wypełnienia pola działania - traktuje człowieka jako istotę aktywną, uczestniczącą w różnych formach działania.

Rodzaje arteterapii:

• muzykoterapia

• choreoterapia

• biblioterapia

• estezjoterapia - malarstwo, rzeźba, film (filmoterapia), teatr (teatroterapia)

Cele arteterapii:

• optymalizacja jakości życia, polegająca na zapobieganiu trudnościom życiowym i przezwyciężaniu przeszkód stojących na drodze do samorealizacji

• praca z przeżyciami i subiektywnymi znaczeniami nadawanymi przez osobowość wydarzeniom, stosunkom

• rozpoznawanie odległych myśli i odczuć, wydobywanych z minionych doświadczeń człowieka w postaci obrazów wspomnień z dzieciństwa, ówczesnych oczekiwań, lęków, konfliktów

• zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tą osobę

• odkrycie nowych możliwości pozwalających na osiągnięcie zmian zachowania oraz poznania

Funkcje arteterapii:

• rekreacyjna - ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynkowych sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki;

• edukacyjna - dostarczenie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do zrozumienia sensu i celu życia

• korekcyjna - przekształcenie szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe

• prognostyczna

• rokownicza

• terapeutyczna - działanie zbliżone do właściwości leku

• osobowotwórcza

• eskpresyjna - ma wpływ na ujawnienie się emocji

• pragmatyczna - służy do zapewnienia jednostce podstawowych potrzeb

• kompensacyjna - służy zaspokojeniu niezrealizowanych potrzebnej

• regulacyjna - umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensuje braki i niepowodzenia doznawane w określonej dziedzinie życia

Arteterapia jest definiowana:

• w szerokim zakresie - nie posiada odrębnej metodyki, gdyż jest ona tylko nazwą dla całej grupy terapii posługującej się sztuką.

• W wąskim zakresie - obejmuje terapię przy użyciu sztuk plastycznych, posiada własne metody, techniki terapeutyczne

Metody arteterapii:

• psychorysunek (grafoterapia) - ma znaczenie jako technika diagnostyczna i projekcyjna oraz jako wskaźnik dojrzałości poznawczej jednostki.

• Malowanie spontaniczne - przyzwolenie na dowolny sposób kreatywności

• Creative Mind Orderin - malowanie obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania „nieuświadomionych obszarów duchowo-umysłowych

• Messpainting - „określanie pewnego porządku pracy, która ma uwolnić kreatywność” uczestnika

• Metoda malowania dziesięcioma palcami - nawiązuje do naturalnej fascynacji substancjami o konsystencji błota i pozwala na zaspokojenie tego typu potrzeb związanych ze stadium analnym opisanym przez Freuda

Przebieg procesu (B. Muraszko):

1. Ujawnianie niebezpiecznych uczuć, które zostały wyparte do podświadomości i nie mogą zostać wyrażone w tradycyjny sposób;

2. Uświadomienie uczuć własnych poprzez uwewnętrznienie ich w różnej formie ekspresji i przyjrzeniu się im poprzez bagaż doświadczeń;

3. Retrospekcja wydarzeń, uczuć, motywacji;

4. Porównywanie wytworów będące podsumowaniem terapii i analiza prac własnych jako ważny element autoterapii.

Zasady wprowadzone przez pedagogikę zabawy z elementami arteterapii:

• dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej aktywności w proponowanych ćwiczeniach;

• dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej;

• wyrażanie emocji ujawniające uczucia;

• sprzeciw wobec rywalizacji, a więc silne podkreślenie braku podziału na zwycięzców i przegranych;

• stosowanie różnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, taniec, gra na instrumencie, malowanie, wchodzenie w rolę itp.;

• zasada „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.

Kompetencje arteterapeuty:

• powinien dysponować „fachową wiedzą z zakresu psychologii i psychopatologii oraz umiejętnością ustalania granic oddziaływań, by nie spowodować negatywnych skutków”

• ważna jest jego osobowość - musi umieć orientować się w problemach życiowych uczestnika, inspirować i pomagać oraz być świadomym wagi przeżyć towarzyszących uczestnikowi procesu twórczego

• wrażliwość i empatia

• odkrywanie wartości komunikatywnych i interpretacja dzieł wykonanych przez uczestników, stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa

• „znacznie rozwinięta świadomość zawodowa” - „zdawanie sobie sprawy z własnych założeń

• leżących u podstaw pomocnego współdziałania z ludźmi”

Muzykoterapia

• Jest definiowana jako: „forma psychoterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji, strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka”.

• Jest to „działanie ukierunkowane na konkretne cele terapeutyczne, działanie systematyczne i metodyczne w ramach terapii kompleksowej, opartej na określonych założeniach teoretycznych”.

• Z medycznego punktu widzenia muzyka wywiera silny wpływ na psychikę człowieka, gdyż wnika ona do najgłębszych warstw jego osobowości. Ma działanie aktywizujące lub osłabiające czynności mózgu, a jej sedatywne właściwości sprawiają, że spowalnia akcję serca, obniża ciśnienie krwi, normuje oddech, obniża tonus mięśni i osłabia odczuwanie bólu.

• W teorii nurtu psychologicznego można wyróżnić dwie orientacje:

1) Emocjonalna - traktuje muzykoterapię jako środek do umożliwienia pacjentowi przeżywania zablokowanych emocji oraz uczenia różnorodnego wyrażania uczuć, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.

2) Poznawcza - postuluje, by „praca terapeutyczna przebiegała na dwóch etapach: eksploracyjnym i regulacyjnym. Pierwszy etap zawiera w sobie cel dostarczenia pacjentowi informacji na temat członków grupy i jego samego. Drugi etap „ma na celu doprowadzenie u pacjenta reinterpretacji jego dotychczasowych modeli, wzorców postępowania, jego systemów reprezentacji poznawczych”.

• Nurt psychomotoryczny eksponuje przede wszystkim ruch (hipertonia)

Muzykoterapię można podzielić na kilka rodzajów (M. Wójcik-Standio):

• muzykoterapia kliniczno-diagnostyczna, w zakres której wchodzą działania podejmowane przez specjalistów z dziedziny medycyny;

• muzykoterapia naturalna, gdzie podstawowym materiałem muzycznym są dźwięki natury, np. szum potoku górskiego czy śpiew ptaków;

• muzykoterapia spontaniczna, będąca wyrazem przeżywanych emocji;

• muzykoterapia adoptowana, wykorzystująca przypadkowy materiał muzyczny (np. muzykę nadawaną przez radio) w celu uspokojenia czy relaksu;

• muzykoterapia profilaktyczna, stosowana w celu zapobiegawczym, wykorzystująca odpowiedni materiał muzyczny w celu zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta;

Cele terapeutyczne:

• cele ogólnorozwojowe

• dostosowanie do potrzeb i możliwości dziecka

• cel umuzykalniający i dostarczający uczestnikowi wrażeń estetycznych

Funkcje zajęć muzykoterapeutycznych:

• docieranie do głęboko ukrytych konfliktów

• wydobywanie i aktywizowanie emocji

• przenikanie przez samokontrolę człowieka

• „przyspieszenie procesu wyobrażeniowego” (fantazjowanie)

Wg Z. Konaszkiewicz:

• funkcje terapeutyczne (poprawa nastroju, realizacja ćwiczeń zaburzonych sfer psychofizycznych)

• funkcja emocjonalna

• funkcja poznawcza

• funkcja ekspresyjna

• funkcja kulturotwórcza

• funkcja zabawowa

Wg E. Galińskiej:

• funkcja odreagowująco-wyobrażeniowa

• funkcja treningowa - usunięcie napięcia psychofizycznego

• funkcja komunikatywna - nabywanie umiejętności porozumiewania się, nauka zachowań społecznych i emocjonalnych

• funkcja kreatywna - swobodna improwizacja instrumentalna, wokalna i ruchowa

Choreoterapia

„Terapeutyczne wykorzystanie ruchu jako procesu, poprzez który wspomagana zostaje emocjonalna i fizyczna integracja”.

„Wykorzystująca ruch forma psychoterapii, której celem jest osiągnięcie przez jednostkę integracji psychofizycznej”.

Teoretyczne podstawy choreoterapii są rozpatrywane na trzech płaszczyznach:

• historii tańca - dotyczy roli, jaką taniec pełnił w kulturze w ogóle

• psychologii

• medycyny

Cybernetyczna koncepcja choreoterapii - ośrodkowy układ nerwowy posiada takie właściwości, jak reaktywność, czyli „zdolność drażnienia narządów recepcyjnych” i plastyczność, rozumiana jako „zdolność do zmian reaktywności w wyniku kolejnych pobudzeń”.

Kinezyterapia wyróżnia trzy rodzaje terapii tańcem:

• choreoterapia ogólnokondycyjna - skierowana do osób sprawnych fizycznie, mająca na celu poprawę ogólnej kondycji i sprawności fizycznej, stosowana w celach profilaktycznych;

• choreoterapia sprawnościowa - stosowana u osób z obniżoną sprawnością motoryczną i dyskoordynacją ogólną;

• choreoterapia specjalna - przeznaczona dla osób ciężko poszkodowanych fizycznie.

Terapia tańcem związana jest mocno z rytmiką i oparta jest na różnego rodzaju ćwiczeniach rytmicznych i aerobikiem. Istnieje też:

• choreoterapia strukturalizowana - polega na nauce tańców towarzyskich;

• choreoterapia psychologiczna - „pomoc w podejmowaniu przez pacjenta różnego rodzaju ról życiowych”

W psychiatrii wyróżnia się:

• taniec

• ćwiczenia muzyczno-ruchowe

• improwizacje ruchowe przy muzyce

Cele choreoterapii:

• odczucie swojej cielesności

• rozwijanie samoświadomości

Zadania choreoterapii:

• stworzenie odpowiednich warunków do interakcji społecznych poprzez ruch

• stworzenie warunków do samodoświadczania i samoeksploracji

Trzy zasadnicze funkcje (Z. Aleszko):

• diagnostyczna

• profilaktyczna

• terapeutyczna

Metody choreoterapii:

• Effort Shape-System - daje możliwość odczytania komunikatów niewerbalnych

• „rozwijanie tematu ruchu” - za jej pomoca ujawniają się dawne znaczenia i skojarzenia ruchowe jednostki

• techniki interwencyjne - połączenie analizy werbalnej z aktywnością ruchową

• „technika lustra” - uchwycenie i oddanie charakterystycznych ruchów pacjenta

Do strategii stosowanych w psychoterapii tańcem należą:

• improwizacja i ruch planowany (celem tej strategii jest uświadomienie pacjentowi jego wewnętrznych problemów)

• intensyfikacja i personifikacja - wyolbrzymianie gestów i ruchów

• aktywna wyobraźnia uwalniająca skojarzenia jednostki w celu dotarcia do świadomych i nieuświadomionych doświadczeń poprzez ruch ciała

Trzy fazy terapii:

• faza początkowa - podjęcie jakiegoś działania, ruchu w tańcu

• faza środkowa - doświadczenia z poprzedniej fazy - zmierzenie się z nieuświadomionymi treściami wewnętrznymi

• faza końcowa - podsumowanie dotychczasowych doświadczeń i zintegrowanie ich

Rola terapeuty:

• pełnienie funkcji pomocnika i mediatora

• uczestnik w tańcu wraz z pacjentem

• reagowanie i odpowiadanie na jego potrzeby ruchu i komunikacji niewerbalnej

• wspomagać rozwój ruchu i nauczać mowy ciała

• interesować się sferą osobistych doznań pacjenta

• ukierunkowywać tematykę zajęć pod jego indywidualne potrzeby

• odhamowanie napięć psychicznych

• utrzymanie prawidłowej równowagi psychicznej u pacjenta

5

---