Rozdział 9: od myślenia do działania
teoria modelu oczekiwania - wartości → zgodnie z nią wybieramy takie działania, które
w naszej ocenie najbardziej się nam opłaca.
Opłacalność jest pochodną wartości, jaką ma dla nas cel działania , oraz prawdopodobieństwa jego osiągnięcia
Relacja między prawdopodobieństwem osiągnięcia celu a wartościami ma charakter multiplikatywny, stąd sformułowanie :
model oczekiwań x wartości
Racjonalne podejmowanie decyzji: model oczekiwania - wartości
MODEL CELOWEGO ZACHOWANIA - TOLMAN
Tolman był jednym z pierwszych, którzy zajmowali się modelem oczekiwania-wartości
Przykładał dużą wagę do celowego charakteru ludzkich zachowań ( celowe zachowanie według niego cechuje też szczury)
Podkreślał znaczenie czynników poznawczych w uczeniu się. Uważał, że zwierzęta nie uczą się po prostu mechanicznych połączeń między bodźcem a reakcją, lecz budują mapę poznawczą
Uznawał znaczenie motywacji oraz wartości w działaniu.
U podstaw sformułowanej przez niego teorii oczekiwania-wartości leżały cele oraz oczekiwania mające subiektywną wartość - to właśnie one zdaniem Tolmana nadają zachowaniom charakter celowy
Krytyka:
krytykowano go za zostawienie ludzi czy zwierząt „zagubionych w
myślach” ponieważ nad popędy przedkładał czynniki poznawcze takie jak oczekiwania
B. BADANIA LEWINA NAD POZIOMEM ASPIRACJI
Wartościowości - pozytywne i negatywne wartości związane z celem w modelu
poziomu aspiracji
Badania nad poziomem aspiracji dotyczą sposobów ustanawiania przez człowieka celów i norm wytyczających jego przyszłe zachowanie, włączając w to ocenę trudności zadania oraz własnych możliwości zrealizowania go
Relacje między poziomem aspiracji (celem) a rzeczywistymi osiągnięciami decydują :
→o poczuciu sukcesu - które wzrasta wraz z osiągnięciem wyższego poziomu aspiracji czyli osiągnięciu celów trudniejszych („patrz jaki jestem dobry”)
→porażki - które jest tym dotkliwsze, im niższy był poziom aspiracji, czyli przy celach łatwych, których nie udało się osiągnąć („ nawet tego nie potrafiłem zrobić”
MODEL OCZEKIWANIA-WARTOŚCI ROTTERA
Na koncepcje Rottera wpłynęły koncepcje TOLMANA i HULLA oraz teoria społ. uczenia się
Zdaniem Rottera potencjał zachowania (czyli prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania w danej sytuacji) jest funkcją oczekiwanej nagrody oraz wartości przypisywanej celowi. (potencjał zachowania = oczekiwania X wartości)
Wartości oraz oczekiwania mają charakter subiektywny
konsekwencji, jakie dany człowiek wiąże ze swoim zachowaniem
Dwie sytuacje podobne są do siebie, jeżeli ich przewidywane następstwa są oceniane jako równie prawdopodobne i wartościowe - można zakładać, że 1-stka zachowuje się podobnie w podobnych sytuacjach, przy czym podobieństwo to definiuje się w kategoriach subiektywnie oczekiwanych rezultatów.
Oczekiwania konkretne - związek między zachowaniem a jego konsekwencjami w danej sytuacji
Uogólnione oczekiwania - człowiek w wyniku swoich doświadczeń życiowych nabiera pewnych ogólnych przeświadczeń na temat siebie i otaczającej go rzeczywistości
INNE TEORIE ZAWIERAJĄCE MODEL OCZEKIWANIA-WARTOŚCI
Oddziałały one głównie na badania nad sferą motywacji, a także na praktyczne rozwiązania w dziedzinie organizacji i przemysłu
Choć panuje ogólna zgoda co do tego, że oczekiwania i wartości zależą od uprzednich doświadczeń, to poszczególne koncepcje różnią się pod względem wagi przykładanej do konkretnych procesów związanych z ich powsaniem
Wszystkie modele oczekiwania-wartości nie były usytuowane w pełnym, wzorcowym kontekście zachowania celowego
Stałość i zmienność zachowań: w stronę teorii celów
Chodzi o uchwycenie istoty kontrowersji między podejściem poznawczym, podkreślającym zmienność zachowań z sytuacji na sytuację, a teorią cech osobowości, kładąc nacisk na stabilność zachowania w różnych sytuacjach
Badania prowadzone przez Pervina, w którym os. badane przez wiele dni rejestrowały swoje zachowania, wykazały, że zachowanie człowieka bywa zarówno stałe, jak i zmienne, przejawiając zarówno pewne cechy powtarzalne, jak i takie, które wynikają z konkretnych potrzeb i okoliczności - Pervin nazwał to zjawiskiem stałości i zmienności zachowań
Obserwacja codziennych zachowań prowadzi ponadto do wniosku, że działania większości ludzi mają charakter uporządkowany i zmierzający do jakiegoś celu
Osobowość człowieka jest wypadkową współoddziaływania stałości i różnorodności; jednostka zachowuje spójność i realizuje wyznaczone przez siebie cele, ale jednocześnie musi reagować na wymogi konkretnych sytuacji
Zachowanie człowieka wynika zarówno z potrzeby ciągłości i spójności, jak i z konieczności elastycznego dostosowywania się do sytuacji:
Uporządkowany charakter ludzkich zachowań wskazuje, że są one ukierunkowane na cel - przy czym niezbędne jest rozróżnienie między celami (czyli pożądanymi punktami końcowymi) a planami (czyli drogami dochodzenia do celu)
Cele mają określone właściwości poznawcze, afektywne, oraz behawioralne
poznawczym składnikiem celu jest mentalna reprezentacja lub wyobrażenie, ALE nie wynika z tego, że wszystkie cele są świadome; wiąże się z tym także wprowadzenie rozróżnienia między powodami (wskazują, jak ludzie sami objaśniają swoje zachowanie świadomie lub nieświadomie błędnie uzasadniając swoje postępowanie) przyczynami (są to rzeczywiste determinanty);
afektywny składnik celów stanowi o ich sile motywacyjnej; człowiek tak dobiera cele, że szuka przyjemności i unika bólu
plany behawioralne - zawierają one poznawcze reprezentacje działań niezbędnych do osiągnięcia celu oraz ocenę własnej zdolności podjęcia tych działań
c) Cele danej osoby są zorganizowane w hierarchiczną strukturę, która umożliwia płynne i dynamiczne funkcjonowanie :
cele tworzą pewną hierarchie gdzie jedne cele stoją wyżej od drugich, jednak niekiedy ich struktura może ulegać zmianie i cel nadrzędny zostaje podporządkowany celowi, który wcześniej miał mniejszą wagę
poszczególne cele składające się na system mogą być zintegrowane lub skonfliktowane. O konflikcie mówimy, gdy realizacja jednego celu przeszkadza w realizacji drugiego celu
d) Dynamiczne funkcjonowanie systemu celów polega na powtarzaniu
sekwencji aktywizacja - utrzymanie - zakończenie
rolę pobudzającą może pełnić bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, jak głód, myśli
kiedy pojawia się cel, mechanizmy poznawcze analizują możliwość jego osiągnięcia
wytrwałe zmierzanie do celu możliwe jest dzięki utrzymywaniu w centrum uwagi jego mentalnej reprezentacji, dzięki osiąganiu celów cząstkowych oraz wzmocnieniom emocjonalnym takim jak duma albo wstyd
dużą rolę spełniają emocje związane ze sprostaniem Ja idealnemu i powinnościowemu w rozumieniu Higginsa
zasada multideterminacji - wiele celów w tym samym czasie
ekwipotencjalność - istnienie wielu potencjalnych zachowań służących realizacji tego samego celu
ekwifinalność - wiele różnych celów można osiągnąć za pomocą tego samego zachowania
e) Rozwój prowadzi do coraz większej złożoności poznawczych,
emocjonalnych i behawioralnych aspektów systemu celów
siła motywacyjna celów wynika z ich uwarunkowania afektywnego
związek emocji z jakąś osobą albo rzeczą może opierać się na bezpośrednim doświadczeniu, jak przy warunkowaniu klasycznym, albo na obserwacji innych, jak przy warunkowaniu zastępczym
związki emocji z ludźmi i rzeczami są szczególnie intensywne w pierwszych latach życia. W tym okresie bierze początek wiele naszych najsilniejszych preferencji i awersji
zarazem jednak skojarzenia emocjonalne ulegają zmianom w procesie rozwoju, dlatego pojawiają się nowe cele, a niektóre ze starych zostają odrzucone.
Allportowska koncepcja autonomii funkcjonalnej. Allport twierdził, że działalność służąca zaspokojeniu popędu lub potrzeby może stać się przyjemna i być celem samym w sobie. Czynność może stać się funkcjonalnie autonomiczna, niezależna od swoich korzeni
Rozwojowi ulegają poznawcze właściwości człowieka. Dzięki temu organizacja celów oraz plany ich realizacji stają się coraz bardziej złożone
Rozwój oznacza również coraz większe umiejętności behawioralne, ułatwiające osiąganie celów
f) Zaburzenia psychiczne można ujmować w kategoriach nieobecności
celów, ich konfliktu (np. między pragnieniem a lękiem) albo trudności z
ich osiąganiem. Terapia polega na reorganizacji systemu celów albo
sposobów ich osiągania
u progu wczesnej dorosłości i po przejściu na emeryturę zdarza się brak celów
częściej jednak ludzie cierpią z powodu konfliktu celów(np. potrzeba bliskości i lęk przed zranieniem własnej dumy)
w przypadkach jak tego powyżej terapia polega na zintegrowaniu sprzecznych celów, czyli znalezienie sposobu pogodzenia ich ze sobą
terapia może też dotyczyć reorganizacji całego systemu ; chodzi o ustanowienie nowych związków między celami oraz zapewnienie większej integracji systemu
Cel, samoregulacja i działanie : programy badawcze
MODEL CELÓW I STANDARDÓW ORAZ SAMOREGULACJI BANDURY
Bandura procesy afektywne i motywacyjne spostrzegał przez pryzmat podejścia poznawczego: „umiejętność motywowania siebie i celowego działania jest zakorzeniona w aktywności poznawczej. Przyszłe wydarzenia nie mogą być przyczyną bieżącego działania. Jednak dzięki reprezentacjom poznawczym przyszłe wydarzenia zamieniają się w czynniki motywujące i regulujące bieżące zachowania”
Standardy wewnętrzne- reprezentują cele, które zamierzamy osiągnąć, oraz naturę wzmocnień oczekiwanych od siebie i od innych. U źródeł działania leży cel albo standard, ocena wysiłku niezbędnego do sprostania standardowi oraz przewidywane konsekwencje powodzenia i niepowodzenia
Samowzmocnienia - wew. siły samoregulujące, to dzięki nim potrafimy wytrwale dążyć do celu
Według Bandury siła motywacji nie wynika z samych celów, ale z faktu, że ludzie mają skłonność do ciągłego oceniania własnych zachowań. Wynika z tego, że cele wyznaczają standardy dla pozytywnego lub negatywnego oceniania siebie w zależności od postępów czynionych na drodze do ich osiągnięcia
Bandura wykazał, że ludzie niewyznaczający sobie celów mniej pracują i gorzej wypadają niż ci, którzy wyznaczają sobie cele łatwe. Ci ostatni z kolei wypadają gorzej niż ci, którzy określają sobie bardziej ambitne cele
Po osiągnięciu jakiegoś celu stawiamy sobie wyżej poprzeczkę.
Wyznaczając sobie cel, układamy najlepszy plan osiągnięcia go oraz oceniamy ilość niezbędnej do tego pracy. Zmierzając do celu polegamy na informacjach zwrotnych dotyczących naszych postępów
Osoby wykazujące najsilniejszą motywację miały jasno wyznaczony cel oraz otrzymywały informacje zwrotne dotyczące jakości swoich działań
Ważną rolę w procesach samoregulacji odgrywa poczucie własnej skuteczności. Cele stanowią znaczącą siłę motywującą, oddziałującą wspólnie z ocenami własnych poczynań oraz poczuciem własnej skuteczności
Poczucie własnej skuteczności ma wieloraki wpływ na motywację:
kształtuje poziom zaangażowania w wyznaczony sobie cel i wybór jego stopnia trudności (im b. czujemy się skuteczni tym trudniejszych zadań się podejmujemy)
poczucie własnej skuteczności wpływa na emocjonalne reakcje na zadanie oraz skuteczność naszych wysiłków (ludzie z wysokim poczuciem wiary w możliwość wykonania zadania przeżywają w jego obliczu mniej stresów
wpływa na ustanawianie kolejnych standardów. Według Bandury określanie nowych, wyższych standardów jest konieczne do zwieńczenia procesu samoregulacji
cele konkretne, realistyczne, ambitne, krótkoterminowe są b. mobilizujące niż im przeciwne
najbardziej mobilizują nas seria bliskich w czasie pośrednich celów, które prowadzą do celu nadrzędnego . takie rozbicie celu nadrzędnego na kilka innych łatwiejszych celów sprawia że łatwiej go osiągnąć
według Bandury ludzie często kierują się z góry podjętym nastawieniem lub mają niepełne informacje. Jeżeli więc błędnie ocenią prawdopodobieństwo wystąpienia określonych skutków swoich zachowań, to z powodu błędów poznawczych oraz ograniczonych zdolności przetwarzania informacji. Jeżeli ktoś chce przy tym poprawić swoją zdolność przewidywania, musi umieć oddzielać wyobrażenia dotyczące skutków swoich poczynań od wiary we własną skuteczność
ocena wyników działania zmienia się w zależności od tego, czy są one spostrzegane jako skutki własnych umiejętności czy też nie.
Człowieka motywują nie tyle same cele ile oczekiwana korzystna samoocena (nie chodzi o to by złapać króliczka, ale by go gonić)
Krytyka
chociaż wspiera tezę, że wielką siłę motywacyjną posiadają informacje oraz niezadowolenie z siebie, to nie wyklucza roli przyjemności wynikającej z samego celu (czy przyjaźń, książka, seks nie bywają „wystarczająco dobre” aby nie trzeba było wyznaczać sobie kolejnych celów???)
Bandura twierdzi, że cele pojawiają się na skutek bezpośredniego wzmocnienia pochodzącego od innych ludzi albo na skutek obserwowania innych ludzi, którzy je sobie wyznaczają - wynikałoby z tego, że to same cele są związane z emocjami a nie tylko proces dochodzenia do nich lub ich unikania
PROJEKTY I DĄŻENIA OSOBISTE
KONCEPCJA PROJEKTÓW OSOBISTYCH LITTLE'A
projekty osobiste - seria działań zmierzających do osiągnięcia celu. Obejmują one wiele zadań : od trywialnych czynności życia codziennego (jak robienie prania) do życiowych obsesji (jak wyzwolenie narodu)
„projekty osobiste są naturalnymi jednostkami analizy dla psychologa osobowości, który zastanawia się, jak ludzie przebijają się przez plątaninę życiowych problemów”
Analiza Projektów Osobistych (APO) - opiera się ona głównie na samoopisach. Osoby badane sporządzają listę ważnych dla siebie projektów. Ich liczba jest nieograniczona. Następnie prosi się osobę badaną o ocenę każdego z nich pod wieloma względami, takimi jak jego znaczenie, stopień trudności, związany z nim stopień przyjemności, postępy w realizacji, pozytywne i negatywne skutki
Metoda APO daje osobom badanym dużą swobodę wyrażania swoich spostrzeżeń i doświadczeń, zapewnia również elastyczność badaczom.
Według Little'a projekty można uporządkować hierarchicznie , ale dla ich zrozumienia lepsza jest struktura sieciowa, obrazująca liczne wzajemne powiązania
Analiza współoddziaływania różnych projektów, pokazująca, kiedy wspomagają się nawzajem, kiedy sobie przeszkadzają, a kiedy nie mają ze sobą żadnego związku, pozwala uchwycić poziom systemowej spójności lub konfliktu
Little odnotowuje związek między dużym zadowoleniem z życia a niskim poziomem stresów obecnych w projektach osobistych oraz wysokim poziomem realizacji projektów i panowania nad nimi
„wiara w umiejętność doprowadzenia swoich projektów do końca wydaje się decydować o tym, czy rozkwitamy emocjonalnie, czy też pogrążamy się w rozpaczy”
podobnie jak Bandura Little uważa, że projekty krótkoterminowe, sprawiające przyjemność, o średnim poziomie trudności, przynoszą więcej satysfakcji niż projekty długoterminowe, nie dające natychmiastowego zadowolenia
wykorzystanie przez Little'a NEO-PI w badaniach cech osobowości przyniosło następujące wyniki: związek między neurotyzmem a wysokimi wskaźnikami stresu, trudnościami, negatywnymi skutkami , braku kontroli, braku postępów oraz oczekiwaniach złych efektów w zakresie realizacji projektów osobistych. Natomiast wysokie wskaźniki sumienności korelowały z przyjemnością, poczuciem kontroli, robieniem postępów podczas realizacji projektów osobistych
BADANIA EMMONSA NAD DĄŻENIAMI OSOBISTYMI
dążenia osobiste - spójny wzór celów, które dana osoba a nadzieję osiągnąć w różnych sytuacjach. Obejmują zarówno cele, ku którym osoba dąży, jak i te których unika
dążenia osobiste są idiograficzne i wyjątkowe dla każdej jednostki (chociaż można też wyodrębnić pewne kategorie nomotetyczne)
składniki poznawcze, afektywne i behawioralne mogą działać albo razem albo niezależnie od siebie (np. bycie dobrym - wszystkie 3 składniki; chęć duchowego zespolenia z Bogiem - bez beawioralnych)
dążenia osobiste są względnie stałe, ale nie są niezmienne - odzwierciedlają życiowy rozwój człowieka
zrealizowanie określonych dążeń nie oznacza, że przestają one na nas oddziaływać
dążenia są zazwyczaj i mogą być wyrażane za pomocą autocharakterystyk. Emmons dopuszcza możliwość, że ludzie nie są świadomi swoich dążeń, a nawet, że dążenia te są nieświadome, podstawowym założeniem jest jednak, że ludzie potrafią realistycznie przedstawiać swoje dążenia
Emmons ujmuje dążenia w sposób hierarchiczny; mogą być one połączone lub niezależne od siebie; zbieżne lub sprzeczne
Zasady ekwipotencjalności, ekwifinalności, multideterminacji
Analiza przy badaniu dążeń powinna być rozłożona na 4 etapy: sporządzanie listy wszystkich dążeń, określonych jako „rzeczy, które zazwyczaj starasz się robić w codziennym życiu”; opis sposobów realizacji; wybranie 15 swoich dążeń i ocenienia ich wartości (dodatniej/ujemnej), stopnia ambiwalencji, stopnia ważności, prawdopodobieństwo sukcesu, stopień trudności; odnoszenie każdego dążenia do innych dążeń i odpowiadają na pytanie „czy skuteczna realizacja jednego pomaga w realizacji drugiego, przeszkadza czy nie ma żadnego wpływu”
Dobrostan psychiczny - badania nad dobrostanem dotyczą uczuć dodatnich ujemnych i zadowolenia z życia. bada się poprzez REJESTROWANIE PRÓBEK NASTROJU - os. badane przez 21 dni odnotowywały swoje nastroje 4x dziennie; dążeniu do ważnych celów i osiągnięciu ich towarzyszą emocje pozytywne; emocje negatywne towarzyszą ambiwalencji, konfliktom wew. , brakowi wiary w osiągnięcie sukcesu
Konflikt i ambiwalencja - konflikt - sprzeczność między dwoma lub więcej dążeniami; ambiwalencja - mieszane uczucia dotyczące ewentualnej realizacji któregoś z celów; towarzyszą im negatywne emocje; stwierdzono bezpośredni związek między sprzecznymi celami i ambiwalentnym podejściem do nich, a wysokim poziomem niepokoju, depresji, zaburzeń psychosomatycznych; KWESTIONARIUSZ AMBIWALENCJI w WYRAŻANIU EMOCJI - bada związek między strukturą celów a stanem zdrowia
Dążenia a cechy - narcyz- osoby o wysokim nasileniu tej cechy dążą do dominowania nad innymi, manipulowaniu, modnego ubioru; osoby o niskim natężeniu tej cechy chcą by ich rodzice byli z nich dumni, chcą uczucia innych ludzi, sprawiać im przyjemność
BADANIA ZADAŃ ŻYCIOWYCH PROWADZONE PRZEZ NANCY CANTOR
Jej prace trzeba rozpatrywać w perspektywie poznawczej lub społeczno-poznawczej
Zwraca uwagę na adaptacyjne aspekty funkcjonowania osobowości
Szczególny nacisk na INTELIGENCJE SPOŁECZNĄ, czyli umiejętności poznawcze i wiedzę służącą rozwiązywaniu codziennych problemów
Jej badania wiążą się z dokonaniami : Kelly'ego, Rottera, Bandury, Mischela
Analizuje takie czynniki jak: umiejętność rozróżniania sytuacji, przedstawianie sobie celów oraz układanie planów służących ich realizacji, przedstawienie sobie własnego JA oraz swojej przeszłości i przyszłych możliwości JA, rozwój strategii oraz mechanizmów samoregulujących
W tej teorii należy wyszczególnić 3 pojęcia: schematy, zadania życiowe, strategie poznawcze
Schematy - dotyczą sposobów porządkowania informacji; dotyczą skryptów obejmujących przewidywane sekwencje wydarzeń w określonej sytuacji jak również hipotez o strukturze „jeśli - to”
Zadania życiowe - przekład celów na konkretne zadania, które wyznaczają kierunek działania na określonym etapie życia i w danej sytuacji; zadania życiowe są idiograficzne, i różnią się między sobą nie tylko treścią, ale i zakresem oraz tym, czy są wyznaczane samodzielnie czy też są narzucane przez innych; większość zadań życiowych jest dostępna świadomości, choć człowiek niekoniecznie się nad nimi zastanawia
Strategie poznawcze - to środki realizowania zadań życiowych; obejmują rozpoznanie sytuacji, zaplanowanie działań, pamięć o wydarzeniach z przeszłości, zabiegi samoregulacyjne
Funkcjonowanie zadań życiowych oraz strategii poznawczych najlepiej badać w okresach przejściowych, kiedy następują zasadnicze zmiany w naszym życiu osobistym lub zawodowym
Badania wyróżniły wśród studentów rozróżnienie między optymistami a defensywnymi pesymistami -optymiści nie boją się zadań związanych z osiągnięciami i mają duże oczekiwania; z kolei defensywni pesymiści nastawiają się na najgorsze, mają niewielkie
oczekiwania i podejmują konkretne starania w celu przygotowania się
do egzaminu - przy czym obie gr. uzyskiwały porównywalne oceny
Zarówno optymizm jak i defensywny pesymizm są strategiami adaptacyjnymi stosowanymi przy zadaniach związanych z osiągnięciami
Poziom skrępowania - wiąże się z niepokojem w sytuacjach interpersonalnych; os. z wysokim poziomem skrępowania boją się kontaktów z innymi
3 aspekty tego podejścia: charakter idiograficzny, przedmiotem zainteresowań jest proces adaptacji, zwraca uwagę na umiejętność rozróżnienia sytuacji, elastyczność i dopasowanie człowieka do konkretnych zdarzeń
Załamanie się samoregulacji i problem wolnej woli
James: interesował się kwestiami woli oraz celowego działania; był zwolennikiem działania idiograficznego, czyli poglądu zgodnie z którym czysta idea efektu danego ruchu wystarczy, aby go pobudzić
Odkładanie spraw na później jest przykładem tego co James nazywał sabotażem woli (hamowanie), natomiast objadanie się - eksplozją woli (przymus)