Rozdział VII - Frankowie
- III w. - Frankowie (lud pochodzenia germańskiego) stykają się z Cesarstwem Rzymskim
- 358r. - układ z cesarzem Julianem - Frankowie uzyskali prawo osiedlania się na terenie dzisiejszej Belgii
- Frankowie - zróżnicowani na wiele plemion, najważniejsi - saliccy i rypuarscy
Jednolite państwo:
- Frankowie saliccy zapoczątkowali jednoczenie plemion francuskich
- poł. V w. - Chlodwig (ród Merowingów):
+ usunął przywódców poszczególnych plemion,
+stworzył państwo frankońskie (rządził nim w latach 481 - 511),
+pokonał namiestnika rzymskiego w Galii (przez to rozszerzył terytorium państwa aż po Loarę)
+ 496r. - podporządkował wiele plemion frankońskich
+ 496r. - przyjął katolicyzm, zyskał poparcie Kościoła i miejscowej ludności rzymskiej (dzięki temu Frankowie zyskali przewagę nad innymi plemionami germańskimi, wyznającymi arianizm)
+ podejmował wojny z innymi germańskimi państwami szczepowymi (Burgundami, Wizygotami) - pokonał Burgundów i w 532r. włączył ich do swojego państwa, Wizygotów wyparł z Galii (507r.) - od tego momentu sytuacja w Europie Zachodniej stabilna
- po śmierci Chlodwiga rządzili jego 4 synowie; do końca swego istnienia państwo ulegało częstym podziałom (władcy dzielnicowi prowadzili walki - osłabiało to państwo i władzę centralną, szczególnie w II poł VI w. - stąd wzrost możnych, w tym dostojników państwowych - zw. majordomów - np. na terenie Austrazji majordom z rodu Arnulfingów w VII w. doprowadził do dziedziczności urzędu)
- osłabienie władzy wykorzystali możni (wymuszenie szeregu ustępstw), szczególnie manipulowali władcami majordomowie
- przejęcie władzy przez Karolingów:
+ Pepin z Heristalu majordom Austrazji w 687 r. podporządkował sobie: Austrazję, Neustrię, Burgundię
+ Karol Młot (od niego nazwa dynastii) - zwyciężył w wojnie z Arabami w 732r. i podzielił państwo m. synów
+ Pepin Krótki po 747r. zjednoczył władzę państwową w swoim ręku; cieszył się poparciem papieża (bo szukał protektora do obrony przed Longobardami i liczył na misję nad Renem)
+ 751r. - koronacja Pepina na króla Franków (po potwierdzeniu jego praw3 do korony przez możnych)
+ zaraz po koronacji poproszony przez papieża o interwencję w Italii (by odeprzeć atak Longobardów) - wyprawy 754r. 756r. Longobardowie pokonani
+ powstanie Państwa Kościelnego (opiekunem stał się Pepin)
- rządy Karola Wielkiego (768 - 814)
+ na nie przypada okres świetności państwa Franków
+ rozszerzenie terytorium państwa o tereny Sasów (po Łabę), Longobardów i Bawarię, narzucenie zwierzchnictwa Obodrytom, zetknięcie ze Słowianami i Lucicami (782, 789), 778r. - interwencja zbrojna w Hiszpanii (do rzeki Ebro)
- sukcesy militarne i polityczne + dalsza pomoc papiestwu podniosły rangę władcy
- 25 II 800r. - koronacja Karola na cesarza w Rzymie (papież Leon)
+ Michał I (cesarz wschodniorzymski) zaaprobował to w 812r.
+ od tej pory istniały 2 imperia (Cesarstwo Franków i Bizancjum)
+ w akcie koronacji widoczna przewaga władzy kościelnej (sacerdotium)
Ustrój polityczny.
- przy tworzeniu ustroju wzorowano się na:
Rzymskich zasadach zarządu państwem
Kościelnych instytucjach (to szczególnie dla zebrań nadwornych i kontrolowania administracji lokalnej)
- państwo wyrosło na gruncie demokracji wojennej (stąd odbiegało od wzorów antycznych)
- typowe państwo patrymonialne - władca uznaje je za własność i terytorium dzieli wg własnego uznania m. synów lub przekazuje je jako wynagrodzenie
KRÓL
- wzmocnienie znaczenia władców dzięki:
Panowaniu nad rozległym obszarem dawnego Cesarstwa
Przyjęcie uprawnień należnych dawniej do cesarzy rzymskich i domeny cesarskiej
- znalazło to wyraz w tytulaturze - od 774r. Karol W. nosił tytuł rex Francorum et Longobardorum ac patricius Romanorum (po koronacji na cesarza jeszcze więcej tytułów)
- od VII w.(czasy ostatnich Merowingów) - wzrasta znaczenie możnych; królowie muszą iść na ustępstwa, np.:
Edykt Chlotara II (614r.) = wielka karta możnowładztwa frankońskiego, w niej:
+król uznał prawa i wolności Kościoła (w tym swobodę wyboru biskupów przez kler i ludność)
+ znosił podatki uznane przez ludność za niesłuszne
+ przyznał ogólny immunitet
+ zrzekł się swobody wyboru hrabiów - odtąd hrabiami tylko możni posiadający dobra na terenie danego hrabstwa
- objęcie władzy przez Karolingów - wzmocnienie władzy, Karol W. walczył z samowolą możnych, rządy sprawował osobiście
- ponowne osłabienie za rządów następców Karola
- uprawnienia króla:
+ bannus królewski - prawo wydawania nakazów, których naruszenie powodowało kry pieniężne
+ związane z mirem królewskim
~ był strażnikiem pokoju wewnętrznego - mógł karać osobę wyjęciem jej spod prawa czyli miru (najcięższa kara)
~ mógł niektóre osoby lub instytucje otoczyć szczególnym mirem (wzmożona ochrona prawna)
+mógł wydawać kapitularze (ustawy), mógł uzupełniać nimi prawo zwyczajowe
+pełnił funkcję dowódcy nad wojskiem
+bannus sądowy (najwyższy sędzia) - mógł każdą sprawę przejąć do rozpoznania i nie był przy tym związany prawem szczepowym
+ odbierał przysięgę wierności od wszystkich wolnych, półwolnych i niewolnych (zwyczaj za czasów Merowingów, wprowadzony w ustawach przez Karola W. w 789 i 802r.)
- tron dziedziczny w linii męskiej (najpierw synowie, po nich bracia króla) od czasów Chlodwiga; gdy paru uprawnionych do tronu kraj dzieliło się na dzielnicę
- poł VII w. - wprowadzona elekcyjność ograniczona do rodu
- za Karola W. powrót dziedziczności z możliwością podziału państwa
- koniec XI w. - znów wolna elekcja
DWÓR I URZĘDY NADWORNE
- dwór królewski (palatium) - ośrodek zarządu państwem, osoby wchodzące w jego skład otoczone szczególną ochroną prawa
- stolica - brak stałej - król z dworem stale się przenosił - zapewniało to jego utrzymanie i kontrolę urzędników w terenie; Karol W. najczęściej przebywał w Akwizgranie
- drużyna królewska - przebywała na dworze u boku króla, jej członkowie składali specjalną przysięgę wierności
- urzędy centralne - charakter nadwornych
+za rządów Karolingów sprecyzowano obowiązki dostojników nadwornych
+ skarbnik i stolnik - oprócz funkcji na dworze zarząd państwem, od końca VI w. stolnik pełnił funkcję gospodarczą na dworze
+ majordomus:
przejął część funkcji stolnika (od końca VI w.),
został głównym doradcą króla i jego zastępcą oraz naczelnikiem drużyny książęcej,
urząd ten obsadzany zgodnie z interesem możnowładców,
w okresie podziału kraju na dzielnice każdy władca posiadał własnego
613r. - urząd staje się dożywotni
687r. - staje się dziedziczny w rodzie Arnulfingów
751r. - przestaje istnieć (jako zagrożenie dla władzy królewskiej)
+ kancelaria - zajmował się nią naczelny referendarz, a od Karolingów kanclerz (zawsze duchowny - bo wykształcony - jedyny urząd, w którym zatrudniania fachowcy), służyli mu pomocnicy
+palatyn - pełnił sąd w zastępstwie króla (oprócz spraw jemu wyłącznie należnych)
ZGROMADZENIA LUDOWE
- wiec
początkowo miał decydujące znaczenie i odbywał się co roku w marcu,
wojownicy na nim zebrani decydowali o wojnie, pokoju, wyborze króla (wodza)
- za czasów Chlodwiga zgromadzenia ludności wolnej tracą znaczenie (zbyt rozległe terytorium państwa)
- zgromadzenia ludzi pod bronią - zastąpiły powyższe, dokonywano na nich przeglądu wojsk, ogłaszano akty królewskie (niekiedy głosowano - tylko po to, by zwiększyć powagę rozporządzeń króla)
- zebrania dygnitarzy
zastąpiły powyższe po śmierci Karola W.,
wzorowane na synodach kościelnych,
odbywały się na dworze 2 razy w roku (jesień i wiosna) - na wiosennych rozszerzone grono (także duchowni) - większe znaczenie
tryb obrad i kompetencje niesprecyzowane, zwoływał je król
stanowisko uczestników nie wiązało króla
830r. - Ludwik Pobożny zobowiązał się nie podejmować decyzji bez zgody możnych (odtąd żaden akt króla nie mógł zaistnieć bez takiej zgody)
ADMINISTRACJA LOKALNA
Hrabstwa (okręgi):
- z reguły dzieliły się na 4 centeny (setnie) - na wschodzie lub wikariaty (na zachodzie)
- na czele hrabia (comes)
~jego kompetencje stale rosły (wojskowe, sądownicze, administracyjne, policyjne, skarbowe)
przewodniczył rokom sądowym hrabstwa
powoływał pod broń ludność, sprawował dowództwo wojskowe, ściągał podatki
bannus colitis - prawo wydawania nakazów za których naruszenie groziła grzywna
nie uzyskiwał wynagrodzenia - dochody z dóbr przydzielonych do urzędu + 1/3 grzywien
~powoływał go król - początkowo dowolną osobę, od 614r. wybór ograniczony do możnowładców posiadających ziemię w hrabstwie
~ poł IX w. - urząd dziedziczny (wcześniej na zachodzie) - odkąd był związany z dobrami nadanymi w ramach stosunku lennego (co do których ustaliła się dziedziczność) - odtąd stosunek m. królem a hrabią był nie służbowy lecz lenny
Centeny:
- administrował nią centenariusz (z czasem wyparty przez sołtysa)
- centenariusz to głównie organ pomocniczy i wykonawczy hrabiego
- od rządów Karola W. sołtys posiadał uprawnienia sądowe
Województwa:
- istniały w niektórych częściach państwa
- obejmowały parę hrabstw
- tworzone w celach wojskowych
- na ich czele wojewoda (dux) - dowódca wojsk wchodzących w skład hrabstw obejmowanych przez województwo
- VII w. - na wschodzie wiele wojewodów przekształciło się w wojewodów szczepowych: uznawali zwierzchnictwo króla, ale byli dziedziczni, więc w bardzo niezależni, pozycja ich zbliżona była do królewskiej
sprawowali najwyższe sądownictwo (+pobierali grzywny)
mianowali hrabiów
posiadali władzę ustawodawczą
zwoływali zgromadzenia
II poł VIII w. - w wyniku dążeń Karolingów do utrzymania spoistości państwa zlikwidowane
IX/ X - ponownie pojawienia gdy wygasa dynastia Karolingów
Wysłannicy królewscy
- wysyłani w teren dla załatwienia spraw państwowych, zaopatrzeni w specjalne pełnomocnictwa
SĄDOWNICTWO
Sądy setni
+należało do nich sądownictwo powszechne
+ sędzia (thunginus) wybierany ze zgromadzenia z udziałem wolnej ludności
+ sędzia wybierał rachinburgów (spośród osób uczestniczących w zgromadzeniu) - mieli oni przedstawiać propozycję wyroku, byli organami pomocniczymi sędziego, wybierani zazwyczaj na jedno posiedzenie
+od poł VI w. - przewodniczy im hrabia (zmuszony objeżdżać centeny)
+ roki wyłożone (zwyczajne) - odbywały się co 6 tyg. (8-9 rocznie)
+ roki nadzwyczajne - 2 razy w miesiącu zwoływał je hrabia
+ na obu rokach udział ludności wolnej obowiązkowy (niestawiennictwo = kara pieniężna), chęć uniknięcia obowiązku powodowała oddawanie się w zależność możnym
Sądy dworskie:
- podlegały im osoby zależne od możnych
- zasięg rozszerzany poprzez immunitety aż stały się równe sądom centenariusza
- orzekał możny albo jego urzędnik (wójt)
Sąd królewski:
- odbywał się w miejscu pobytu króla
- przewodniczył mu król lub majordomus (w czasach Merowingów), a od końca VII w. palatyn
- składał się z asesorów (wywodzili się z otoczenia króla)
- mógł rozpoznać każdą sprawę
- nie był związany prawem szczepowym
- dopuszczalne odstępstwa od zwykłej procedury na rzecz zasad słuszności
- ius evocandi - prawo króla do wywołania każdej sprawy przed swój sąd
- sprawy zastrzeżone tylko dla króla - nieliczne:
Np. ucieczka z wojska, naruszenia obowiązków urzędniczych
- prawo reklamacji - prawo żądania przeniesienia sprawy z sądu powszechnego do królewskiego należne osobom o wyjątkowej pozycji politycznej lub b. zamożnym
- od VII w. - rozpatrywał sprawy, w których wyrok sądu powszechnego był nagoniony
Sąd palatyna:
- wyodrębnił się z sądu królewskiego, od XI w. miał coraz większe kompetencje
SKARBOWOŚĆ
- brak rozróżnienia majątku prywatnego króla od państwowego
- fiscus - określenie majątku królewskiego oraz źródła utrzymania króla i dworu, który stanowiły dochody z dóbr królewskich
- podatki - brak stałego; te które zostały z czasów Cesarstwa płaciła tylko ludność rzymska
- źródła dochodu króla - grzywny, kary pieniężne, cła, myta, regalia, opłaty targowe (od transakcji dokonywanych na targach), coroczne dary dla króla, świadczenia w naturze spoczywające na ludności (budowa dróg , umocnień, podwody)
- za czasów Karolingów wzrosły świadczenia płacone przez ludność terytoriów podporządkowanych
WOJSKOWOŚĆ
- służba wojskowa - obowiązek wszystkich wolnych
- obowiązek uzbrojenia i wyżywienia na własny koszt na 3 miesiące
- zwolnienia - wyjątkowe (ze względu na zły stan zdrowia, podeszły wiek, duchowni, gdy było kilku synów jeden mógł pozostać w domu)
- za niestawiennictwo - grzywna
- uzbrojenie - zależne od przynależności do określonej grupy społecznej i posiadanego majątku, wielu nie było na nie stać i unikali obowiązku (komentowanie się instytucjom kościelnym, oddawanie się w niewolę, korzystanie ze zwolnień od hrabiów) - stąd osłabienie wojska i próba władz przeciwdziałaniu (nieudana)
Reformy Karola Wielkiego
- przy zarządzaniu rozległym państwem problem usprawnienia administracji i podniesienia poziomu gospodarczego, stąd reformy:
Administracyjne:
+ utworzone margrabstwa
(marchie: duńska, windyjska, friulska, hiszpańska, bretońska)
obejmowały teren większy niż hrabstwo
na czele margrabia (mianował król) - kompetencje szersze niż hrabia (zw. w dziedzinie wojskowości), mógł utrzymywać stosunki z państwami sąsiadującymi z marchią
na ludności marchii spoczywał głównie obowiązek obrony granic
+ pojawienie się wysłanników królewskich (missi dominici):
zadanie: kontrola urzędników i czuwanie nad sądownictwem
kontrolowali m.in. czy nie doszło do bezzasadnego zwolnienia ludności ze służby wojskowej i czy sądy stosują prawo
mogli rozstrzygać pewne sprawy w ramach oddzielnych roków sądowych (mogło się ich odbyć 16 w ramach kadencji wysłanników)- rozpoznawali sprawy, których nie umieli lub nie chcieli rozstrzygać hrabiowie
w związku z ich pojawieniem podział państwa na okręgi (missatica) - w każdym 2 wysłannicy (spoza okręgu, duchowny i świecki), zmieniani co rok
otrzymywali instrukcje (w nich określone obowiązki)
byli doskonałym narzędziem realizowania polityki centralizacyjnej
za następców Karola W. wpływ na ich wybór zyskali możnowładcy - od wtedy wysłanników
powoływano na stałe (stąd wypaczenie istoty instytucji)
Sądownictwa:
+ w celu wyeliminowania uciążliwości wynikających z udziału w sądach wszystkich wolnych ograniczenie obowiązku tylko do niektórych sądów
+ odtąd ludzie wolni mieli uczestniczyć tylko w na rokach głównych sądu, któremu przewodniczył hrabia (2-3 razy w roku) - na nich rozstrzygane najcięższe sprawy karne (zagrożone karą śmierci lub cielesną), sprawy o wolność i nieruchomości (causa maiores)
+ roki mniejsze
co 14 dni pod przewodnictwem sołtysa
ogół wolnych reprezentowali tam ławnicy
rozstrzygały sprawy mniejsze (causa minores)
+ ławnicy
nowa instytucja
różnili się od dawnych przedstawicieli społeczności - rachinburgów, byli wybierani dożywotnio lub na kadencje (r. na 1 posiedzenie) i wydawali wyrok wraz z sędzią (r. tylko przygotowywali projekt wyroku)
sądy ławnicze - to sądy z ich udziałem
+ sąd gorącego prawa: musieli w nim uczestniczyć wszyscy wolni
sądził sprawców złapanych na gorącym uczynku lub gdy usłyszano wołanie ofiary
Wojskowa:
+ cel =umożliwienie służby wojskowej ludziom niemajętnym i wyeliminowanie uchylania się od służby
+ obowiązek uzależniony od majątku
nieruchomość co najmniej 4 łany (ok. 30-40 ha) lub ruchomość o wartości wergeldu (kara pieniężna) = obowiązek służby wojskowej
ci co posiadali mniejsze majątki łączyli się w grupy tak by wspólny majątek wynosił ustalone minimum = musieli dostarczyć środki na uzbrojenie 1 spośród siebie (przy czym uboższy musiał stawić się do wojska, gdyż to jemu udzielono większej pomocy materialnej)
+ ubogich zmuszono do pełnienia służby wartowniczej
+ jazda - szczególne znaczenie (umożliwiała szybką koncentrację wojska), wystawiali ją wasale wyposażeni w beneficja
+ odpowiedzialność seniorów za służbę wojskową podległych im wasali ale i prawo do dowodzenia oddziałami wasali, za ich pośrednictwem odbywało się powoływanie pod broń
+ wszystkich mieszkańców powoływano pod broń tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia
Skarbowa
+zwiększenie liczby usług na rzecz króla
Monetarna
+wprowadzenie monety srebrnej podzielonej na stałe jednostki monetarne
Szkolnictwa
+ powstały szkoły klasztorne, katedralne i szkoła pałacowa ( w niej naukę pobierali członkowie dworu i kształcono przyszłych urzędników państwowych)
Stosunki z Kościołem
- 496r. - przyjęcie chrztu - państwo zyskało poparcie Kościoła w walce z innymi szczepami germańskimi, Kościół podstawę by stać się instytucją posiadającą znaczenie polityczne w państwie
- obdarzanie dóbr Kościoła immunitetami
- od VI w. - ludność zobowiązana do uiszczania dziesięciny (początkowo danina dobrowolna)
- władcy ingerowali w sprawy Kościoła:
decydowali o obsadzaniu godności biskupich - wskazywali kandydata albo desygnowali biskupa
zwoływali synody, uchwały synodów wymagały zgody króla
wydawali kapitularze (ustawy dotyczące spraw Kościoła)
- duchowieństwo współuczestniczyło w zarządzie państwem
- od poł IX w. - Kościół przeciwny praktyce władców (zw. narzucaniu świeckich ustaw), żądał podległości duchownych tylko sądom kościelnym i żeby podlegały im niektóre sprawy osób świeckich (m.in. małżeńskie)
- od IX w. jurysdykcja sądów tych rozszerza się - obejmuje sprawy przeszkód małżeńskich, cudzołóstwa, kazirodztwa, ojcobójstwa, przeciwko religii + ustalona zasada privilegium fori dla duchownych
- jako instytucja Kościół podlegał prawy rzymskiemu (Ecclesia vivat lege Romana)
Podział państwa frankońskiego
- Przyczyny rozpadu:
+ brak związków (gospodarczych, etnicznych, językowych i prawnych) między poszczególnymi częściami państwa
+ pojawiały się w wielu miejscach tendencje odśrodkowe - pod koniec swego istnienia państwo przekształciło się w luźną federację prowincji
+ zagrożenie zewnętrzne: północ - Normanowie, południe - Saraceni
+ rywalizacja synów królewskich o tron
- 817r. - Ludwik I Pobożny (syn Karola W.) wydał akt dotyczący następstwa trony:
+ Lotar (najstarszy syn) miał pełnić władzę zwierzchnią wobec braci i otrzymać tytuł cesarza
+ Pepin i Ludwik uzyskali tytuły królewskie i dzielnice, mieli być zależni od Lotara
+ zatarg m. Ludwikiem Pobożnym i synami (zanim akt wszedł w życie) - Ludwik chciał dać synowi z 2. małżeństwa (Karolowi) dzielnicę
+838r. - umiera Pepin
+ 840r. - umiera Ludwik Pobożny, rozpoczyna się konflikt m. braćmi
+ 843r. - traktat w Verdun (kompromis), podział państwa na 3 części:
Lotar - Włochy, Fryzję i terytoria na północ od Alp, między Skaldą, Mozą, Saoną, Rodanem a Renem
Karol Łysy - ziemie na zachód od dzielnicy Lotara
Ludwik Niemiec - ziemie między Renem a Łabą
+870r. - traktat w Meersen - ziemia Lotara ulega podziałowi m. Karola a Ludwika
- później próby przywrócenia jedności państwa - nieudane
- 888r. - podział na 3 państwa: Niemcy, Francję, Włochy
Skutki rozpadu:
- wzrost znaczenia urzędników prowincjonalnych (wielu kumulując urząd i ziemię uzyskało pozycję władców bez korony)
- partykularyzm polityczny spotęgowany przez partykularyzm gospodarczy - pojawienie się „włości - państw” należących do możnowładztwa
- duchowieństwo objął proces zeświecczenia, wśród duchownych pojawiło się wielu właścicieli ziemskich
Państwa, które powstały na terytorium monarchii Franków opierały się na nowej podstawie gospodarczej - wielkiej własności ziemskiej!
7