2. KONCEPCJE PRAWNONATURALNE W MYŚLI KLASYCZNEJ; PRESOKRATYCY, SOFIŚCI, ARYSTOTELES, STOICY.

• teorie naturalnego stanu człowieka należy powiązać z nurtem prymitywizmu - rozróżnienie Lovejoy'a:

• prymitywizm chronologiczny - teoria historyczna, która twierdzi, że wczesne fazy historii zapewniały ludziom więcej pomyślności i szczęścia niż okresy późniejsze oraz że cały bieg historii jest z punktu widzenia szczęścia, wartości i osiągnięć człowieka okresem schyłkowym,

• prymitywizm kulturowy - jest niezadowoleniem człowieka cywilizowanego z cywilizacji, jest przekonaniem człowieka żyjącego w wysoce rozwiniętych warunkach kulturowych, że życie prostsze i mniej wyszukane jest bardziej godne pożądania:

• łagodny prymitywizm kulturowy - życie w stanie dzikości pojmowane jako życie łatwe, wolne od przymusu, idylliczne, beztroskie, miały tam nie istnieć rygory moralne i trud zdobywania środków utrzymania,

• surowy prymitywizm kulturowy - uważano, że prostota, niebezpieczeństwo i trud życia w stanie dzikości to największe walory tego życia, ograniczenie do minimum własnych potrzeb traktowano jako najlepszą drogę do szczęścia i prostoty, trud i ciężka praca wyrabiały w człowieku najwyższe cnoty,

• znaczenia „stanu natury” wg Lovejoy'a:

1. w sensie chronologicznym: początkowy stan rzeczy i pierwotne warunki życia ludzkiego,

2. w sensie technologicznym: stan, w którym człowiek jest wolny od sztuki i posiada jedynie najprostsze, najbardziej prymitywne umiejętności praktyczne,

3. w sensie ekonomicznym: społeczeństwo ludzkie bez prywatnej własności, ekonomiczny komunizm,

4. w sensie rodzinnym: wspólnota żon i dzieci,

5. w sensie sposobu odżywiania: wegetarianizm, stan, w którym człowiek żył w pokoju ze zwierzętami,

6. w sensie prawnym: stan, w którym nie istnieje żadna władza, z wyjątkiem naturalnej władzy rodziny czy klanu, anarchia,

7. w sensie moralnym: kontrola ludzkich popędów bez pomocy rozmyślnego i samoświadomego wysiłku moralnego, bez obowiązujących rygorów i pojęcia grzechu,

• myśliciele starożytni używali najczęściej określenia stanu natury w sensie ekonomicznym i technologicznym, za najbardziej istotne cechy stanu natury uważano nieznajomość zbytku i prywatnej własności;

poglądy Hebrajczyków:

• mieli oni przeświadczenie, że kiedyś na początku świata istnieć musiał taki okres, w którym człowiek był szczęśliwszy i zdrowszy niż kiedykolwiek w czasach późniejszych,

• człowiek został stworzony przez Boga i umieszczony w Edenie, gdzie żył w stanie natury w sensie technologicznym i dietetycznym (bez umiejętności praktycznych rzemiosł i w zgodzie ze zwierzętami),

• idealizacja życia koczowniczego przodków,

• przeświadczenie, że ucisk i niewola są konsekwencją porzucenia koczowniczego życia dla życia osiadłego,

• pisma proroków charakteryzuje surowy prymitywizm kulturowy;

klasyczne teorie stanu natury:

• większość pisarzy i historyków greckich opowiadała się za chronologicznym prymitywizmem, jednak u cyników i stoików wstępował prymitywizm kulturowy,

• cynicy:

• jako pierwsi poważnie zbuntowali się przeciwko cywilizacji i jej elementom,

• ideały - niezależność od rzeczy zewnętrznych i życie w zgodności z naturą,

• dobro można osiągnąć przede wszystkim przez ograniczenie swoich pragnień,

• prymitywizm w sensie technologicznym - przeciwstawiano się rozwojowi umiejętności, ponieważ w sztuczny sposób zwiększa on liczbę pragnień,

• sprzeciw wobec sztuk i nauk jako zjawisk nienaturalnych,

• era początkowa, jako niesplamiona przez postęp techniczny miała być naturalną,

• za naturalne uznano jedynie pragnienia instynktowne i elementarne, które mogą być łatwo zaspokojone przez każdego człowieka,

• stoicy:

• podstawową rolę w stoicyzmie odgrywał dogmat o naturalnej towarzyskości ludzi,

• wszyscy ludzie podlegają prawu naturalnemu, które nie jest prawem żadnego określonego państwa, nie jest prawem przez ludzi ustanowionym i spisanym,

• podwójna przynależność jednostki ludzkiej: należy ona do rodzaju ludzkiego i podlega uniwersalnym normom prawa naturalnego, ale też należy do zbiorowości, której praw i obyczajów jest zmuszona przestrzegać,

• epikurejczycy:

• epikurejczycy stworzyli koncepcje wykorzystywane później przed Hobbesa,

• pierwotny stan natury to stan konfliktu i gwałtu,

• stosunki społeczne miały początek w potrzebie zjednoczenia się ludzi w celu samoobrony i współpracy,

• prostota jako źródło szczęścia,

• Platon:

• prymitywizm Platona ...:

• był prymitywistą chronologicznym - człowiek w dawnych czasach był lepszy i bliższy bogom,

• wykazywał skłonności w stronę surowego prymitywizmu kulturowego - opowiadał się za życiem prostym i surowym,

• proponował również komunizm ekonomiczny oraz wspólnotę żon i dzieci („Państwo”),

• projekty Platona dotyczyły tylko najwyższej klasy społecznej - tylko tam mogły być zrealizowane,

• ... i jednoczesny antyprymitywizm Platona:

• nie uważał on, że wyższe jest życie kierowane instynktem i pozbawione refleksji, ale że rozum jest najszlachetniejszą właściwością człowieka,

• był przeciwnikiem używania słowa „natura” w znaczeniu wartościującym, słowo „sztuka” nie miało zabarwienia pejoratywnego (równe wartości tych słów),

• jego pogląd na naturę ludzką jest wyraźnie przeciwstawny egalitaryzmowi i gloryfikacji stanu natury w sensie prawnym - ludzie są z natury nierówni, więc powinni być zorganizowani w hierarchię,

• Arystoteles:

• antyprymitywizm - naturalne jest to, co złożone, wysoko rozwinięte, to do czego dąży początkowa postać rzeczy,

• sprzeciw przeciw prymitywizmowi chronologicznemu - doktryna o wieczności świata, niezmienności kosmosu → absolutny początek nie miał miejsca, historia nie ma jakiegoś określonego kierunku, celu,

• człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym w tym znaczeniu, że jego specyficzna natura ujawnia się w pełni dopiero w trzecim stadium rozwoju, tzn. wtedy, gdy staje się on członkiem polis,

• sprzeciw przeciw prymitywizmowi technologicznemu - dobre życie zależy w pewnym stopniu od bogactwa, wygody i wolności od trosk, krytyka komunistycznych projektów Platona, uwielbienie rozumu i intelektu,

• teleologiczne rozumienie natury: „proces, który prowadzi do istnienia rzeczy, pozostaje w odwrotnym stosunku do jego istoty; co bowiem jest późniejsze w porządku stawania się, jest wcześniejsze w porządku natury, a co jest pierwsze z natury, jest ostatnie w porządku powstawania”,

• sofiści:

• zakładali istnienie jakiegoś stadium przedpaństwowego, po którym w wyniku umowy rozwinęło się społeczeństwo obywatelskie.

3. KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA ARYSTOTELESA, STRUKTURA SPOŁECZNEGO ŚWIATA: OD JEDNOSTKI, RODZINY DO WSPÓLNOTY SPOŁECZNO POLITYCZNEJ.

 stworzył rozbudowany system filozoficzny, którego wpływ okazał się niezwykle trwały i rozległy; jego filozofia społeczna zawarta jest w „Polityce”

 zajmuje stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, w centrum uwagi umieszcza społeczną całość- patron krytyków indywidualizmu („(...) wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią państwa. Toteż troska o każdą część z osobna musi z natury rzeczy mieć na oku troskę o całość”)

 najlepszym ustrojem jest taki, w którym każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i szczęśliwie żyje; państwo z natury jest wielością, jeśli będzie się rozwijać ku jedności to powstanie z niego rodzina, a z niej jednostka

 tak samo jak Platon poszukuje przepisu na ustrój doskonały; nauka o polityce to nauka praktyczna uprawiana z myślą o cnocie i dobrym życiu; prawdziwy prawodawca powinien znać zarówno najlepszy ustrój jak i ten możliwie najlepszy dla istniejących okoliczności

(1)jednostka (2)rodzina (4) gmina  (3) państwo

ad.1

 człowiek jest zwierzęciem politycznym- jest z natury stworzony do życia w państwie, jest przeznaczony do życia w społeczeństwie (w tekstach Arystotelesa to twierdzenie odnosi się do życia w polis, które jest poniekąd jednym i drugim- państwem i społeczeństwem)

 każdy człowiek ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi (mężczyzna nie może obejść się bez kobiety, a kobieta bez mężczyzny; pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana); przez takie połączenie istot, które nie mogą istnieć bez siebie powstaje dom czyli rodzina

ad.2

 z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia

ad.3

 dla zaspokojenia potrzeb wychodzących poza dzień bieżący; jest z natury kolonią rodziny

ad.4

 pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich, która osiągnęła kres wszechstronnej samowystarczalności

 powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre

 powstaje na drodze naturalnego rozwoju, jest celem do którego zmierzają pozostałe wspólnoty; a natura jest osiągnięciem celu

 państwo należy do tworów natury- człowiek dąży do jego stworzenia i udoskonalenia, albowiem jest niezdolny do życia w pojedynkę; państwo jest późniejsze w porządku powstawania, a wg Arystotelesa to, co jest późniejsze w porządku powstawania jest wcześniejsze w porządku natury (teleologiczne rozumienie natury)

 w „Polityce” mowa jest o państwie w kilku znaczeniach:

1. zorganizowana zbiorowość potrzebujących się wzajemnie jednostek i grup ludzkich

2. wspólnota obywateli

3. ustrój polityczny

Arystoteles skupia uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):

1. samowystarczalność- jeśli państwo dojdzie do niej to dopiero stanie się prawdziwym państwem; ta cecha przysługuje jedynie państwu i na tym zasadza się jego konieczność czy naturalność; samowystarczalność to nie zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb mieszkańców kraju (autarkia gospodarcza), ale ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia ludzkich możliwości

2. wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, ale piękne uczynki; oprócz wspólnego terytorium i interesu materialnego (wymiana towarów) powinno je łączyć wspólne dążenie do cnoty

3. różnorodność i komplementarność części- państwo nie może powstać z osób jednakowych; „Państwo (...) składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; wszystkie te części różnorodne, i inne jeszcze prócz tego, obejmuje i państwo(...)”; państwo traktowane jest jako swojego rodzaju organizm

STRUKTURA SPOŁECZNA WG ARYSTOTELESA:

 obraz wielowymiarowy: konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych (bogaci- biedni- stan średni), ukł. Grup statusowych (lud- ludzie znaczni), zespół swego rodzaju stanów

 podział społeczeństwa ze względu na funkcje wykonywane przez różne grupy obywateli:

1. rolnicy

2. rzemieślnicy

3. kupcy

4. wyrobnicy

5. stan żołnierski

6. stan kapłański

7. zamożni

8. wysocy urzędnicy państwowi

9. członkowie rady i sędziowie

 podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności; do tego podziału Arystoteles przywiązuje szczególne znaczenie z dwóch powodów:

1. podział najostrzejszy

2. układ sił między bogatymi i biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny

stan średni jako ostoja ładu i społeczna baza dobrego ustroju, zdolnego uniknąć skrajności oligarchii i demokracji

KLASYFIKACJA USTROJÓW:

 trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokracja, politeja

↓ ↓ ↓

 trzy ich zwyrodnienia: tyrania, oligarchia, demokracja

 związek między ustrojem politycznym a strukturą społeczną: „Przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde państwo obejmuje większą liczbę części składowych”, części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach, tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne

Prace Arystotelesa położyły fundamenty pod to, co nazywamy naukami społecznymi i stały się trwałym układem odniesienie dla teorii społecznych.

4. PLATON I JEGO KONCEPCJA PAŃSTWA.

Platon wyróżnia dwa światy: świat idei, jako rzeczywisty, oraz świat materialny postrzegany przez nas i będący odbiciem świata rzeczywistego.

Eksponuje rolę filozofa dociekającego prawdy i uwalniającego z kajdan, objaśniającego konfigurację świata idealnego. Tworzył państwo idealne by przeciwstawić się degeneracji. Taką wizję potrafi uformować tylko wyzwolony od problemów mędrzec, koncentrując się na poznaniu wartości idealnych: dobra, prawdy, sprawiedliwości i piękna.

POLITYKA - rozumiana w jedności z etyką  dla Platona idealnym ustrojem politycznym jest model idealnej POLIS - o skrajnie racjonalnych rządach.

Podobnie jak dusza dąży do poznania idei dobra, tak PAŃSTWO powinno dążyć do transcendentnie rozumianego dobra.

Polityka zaś to sztuka oparta na wiedzy jak czynić ludzi lepszym.

Państwo podobnie jak indywidualna dusza powinno dążyć do dobra.

PLATON wyróżnia dwie polityki:

• pospolitą

• polityką filozofii  zakłada równość polityki i filozofii

Państwo powinno składać się z 3 części, które w tym przypadku są warstwami społecznymi:

MĄDROŚĆ

MĘSTWO

OPANOWANIE

MIT ESCHATOLOGICZNY *

LUDZIE NIE RODZĄ SIĘ RÓWNI! Ich pozycja zależy od ilości wiedzy jaką zdoła zgromadzić dusza podczas pobytu poza ciałem (przed narodzeniem). Następnie gdy dusza traci wewnętrzną harmonię, upada na ziemię i rodzi się człowiek.

Zostaje on wcielony do jednej z warstw. Jeśli trafi do warstwy*^* przeznaczonej mu z natury to jest to wolność.

Klasyfikacja ustrojów:

TIMOKRACJA  hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość

WADY:

• prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami

• niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów

OLIGARCHIA  hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację

DEMOKRACJA  dobro wszystkich jest równorządne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.

TYRANIA  ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach, podejrzliwość, egoizm, obłuda.

Powstanie państwa:

Człowiek nie jest samowystarczalny i musi żyć w wspólnocie. Powstanie państwa, jego budowa związana jest z 3 potrzebami:

1. wytwarzania pożywienia

2. mieszkania

3. ubrania itp.

By te wszystkie rzeczy wytwarzać potrzebni są ludzie różnych specjalności, którzy się tym zajmą (rolnicy, szewcy itd.). Ludzie w momencie urodzenia już tak różnią się od siebie, że każdy ma zdolności innych profesji i zajęć. Jeden powinien zająć się jednym a nie wieloma zajęciami.

Okazuje się że ludzie różnych profesji do efektywnej pracy potrzebują pomocy innych ludzi, zajmujących się inną dziedziną, stąd ludzi tworzących państwo (miasto) musi być dużo. W państwie ludzie będą musieli niejako współpracować, dzielić się wymieniać  koniecznie powstanie rynek i pieniądz do wymiany. Ktoś tej sprzedaży i kupna musi pilnować  kramarze. Są to najemnicy posługujący się jedynie siła fizyczną.

Żołnierz jak przedstawiciele innych profesji też powinien zająć się tylko swoimi sprawami, związanymi z walką i wojną. Jednocześnie powinien dbać o to co robi, i czemu to służy, nie może zaprzątać sobie głowy innymi rzeczami, musi być odważny, silny, bystry, szybki itd.

5. MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKA; AUGUSTYN I TOMASZ

• myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu, była ideologią, samoświadomością szybko rozwijającego się ruchu masowego, który w obliczu wrogiego otoczenia (prześladowania pierwszych chrześcijan) tworzył do niego pewną kontrkulturę,

• wytworzyła się nowa problematyka-społeczności konstytuującej się wyłącznie na podstawie wspólnoty wyznawanych wartości,

• fakt przynależności jednostki do społeczności stał się sprawą świadomego wyboru celu i sposobu życia i przestał być zdeterminowany przez okoliczności niezależne od jego wiary i woli (np.urodzenie, władzę, pozycję społ., bogactwo),

• wspólnota wartości to doskonałe zjednoczenie, jedność w Chrystusie umożliwia wieczne zbawienie, toteż inne związki - skupione na rzeczach doczesnych - tracą znaczenie.

• Św. Augustyn - "O Państwie Bożym"

• próba określenia miejsca wspólnoty chrześcijan w rzeczywistym świecie społecznym: podział ludzkości ze względu na stosunek do Boga( teocentryzm), co nie wykluczało istnienia innych porządków,

• chrześcijanin należał do dwóch różnych porządków: niebieskiego i ziemskiego - jest to rozdział o charakterze wyłącznie moralnym a nie fizycznym( brak odniesienia do obserwowalnej rzeczywistości społecznej), służy jedynie ukazaniu dwóch różnych systemów wartości i odpowiadających im rodzajów ładu społecznego,

• społeczność zorganizowana wokół wartości świeckich( porządek ziemski) i wokół wartości świętych( porządek niebieski)

PAŃSTWO ZIEMSKIE:

• z natury niedoskonałe: panuje powszechny egoizm, każdy dba o własne korzyści i pragnienia,

• typ ładu społecznego: oparty na konflikcie

PAŃSTWO BOŻE:

• pokój, państwo szczęśliwe, powszechne dobro,

• typ ładu społecznego: oparty a konsensie

Teoria św. Augustyna to koncepcja wówczas prekursorska: konflikt 2 państw umieszczony został w perspektywie historiozoficznej, w perspektywie czasu, która ma swój początek i koniec. Historią rządzi Opatrzność, musi więc mieć sens i cel, musi być procesem ukierunkowanym i przebiegającym po linii prostej.

• Św. Tomasz

• doktryna 3 rodzajów prawa, zbudowanych hierarchicznie; wszystkie są przejawami jednego prawa Bożego i są z nim zgodne( idea jednolitego systemu praw rządzących światem):

• prawo wieczyste,

• prawo naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim),

• prawo ludzkie(pozytywne)- konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje o ile jest zgodne z prawem naturalnym,

• porządek świata wywiedziony z jednej praprzyczyny, nastawiony na jeden cel - Boga. Jemu podlega wszystko, cokolwiek istnieje,

• hierarchiczna struktura świata (gwarant ładu społecznego)- wzajemna zależność różnych części świata społecznego i wynikająca z tej zależności jedność, ale także: nierówność poszczególnych części i podporządkowanie części "wyższych" częściom "niższym". Różne grupy społeczne znajdują się na różnych szczeblach hierarchii i tylko wtedy mogą wypełniać określone zadania w ramach całości,

• każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki

6. RELACJA WŁADZA I SPOŁECZEŃSTWO W MYSLI FILOZOFICZNEJ ŚREDNIOWIECZA

Tylko w wykładach (regnum vs. sacredotum)

7. NICOLO MACHIAVELLI - "KSIĄŻĘ"

• kontekst historyczny: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,

• teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od moralnych,

• brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,

• jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,

• możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe - zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),

• wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej (istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im władza silniejsza, tym lepiej.

• JEAN BODIN - "SZEŚĆ KSIĄG O RZECZYPOSPOLITEJ"

• próba umocnienia i uprawomocnienia konkretnych instytucji politycznych,

• rzecznik absolutyzmu,

• wprowadził pojęcie suwerenności - państwo istnieje o tyle, o ile istnieje nieustająca, absolutna władza zwierzchnia, posiadająca moc stanowienia praw i karania każdego, kto te prawa łamie,

• w odróżnieniu od Machiavellego: pluralistyczna koncepcja społeczeństwa (stosunki miedzy władcą a poddanymi, ale również podjął problem stosunków społ. jako takich),

• rodzina jako naturalna wspólnota, podstawa państwa, a także innych zrzeszeń - "korporacji i kolegiów"; z rodziną wiąże się instytucja własności prywatnej,

• społeczeństwo poddane absolutnej władzy nie jest tylko agregatem jednostek, ale posiada skomplikowaną strukturę wewnętrzną

8. RENESANSOWE UTOPIE

- T. More "Utopia"

- F.Bacon "Nowa Atlantyda"

- T.Campanella "Państwo Słońca"

• utopie pozostają w ścisłym związku z głównym nurtem myśli społecznej renesansu, chociaż inaczej odpowiadają na pytania epoki niż teoretycy polityki i państwa,

• I część każdej utopii opisuje realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa, prowadząc do wniosku, że środki polityczne, surowe prawo nie rozwiązują najważniejszych problemów,

• Główny sposób wyjścia z kryzysu to przebudowa systemu społecznego i gospodarczego, w szczególności zniesienie własności prywatnej, której rozrost doprowadził do spolaryzowania społeczeństwa,

• założenia dotyczące natury ludzkiej: człowiek w warunkach, które istnieją jest zły, skrajnie egoistyczny, a jego postępowanie jest narzucone przez społeczne warunki; rzeczywisty człowiek, jego prawdziwa natura może ujawnić się w warunkach idealnego ustroju, jaki panuje na wyspie Utopii.

Podobieństwa wszystkich pisarzy renesansowych (utopiści, Machiavelli, Bodin):

• ład społeczny jest dziełem ludzi i może być racjonalnie przekształcany odpowiednio do okoliczności i trwałych cech natury ludzkiej,

• porządek zastany nie jest jedynym porządkiem możliwym; nie uświęca go ani czas ani objawienie.

9. MYŚL PRAWONATURALNA CZASÓW NOWOŻYTNYCH.

• rozwinęła się w pismach Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), Tomasza Hobbesa (1588-1679), Johna Locke'a (1632-1704), Samuela von Pufendorfa (1632-1694), Barucha Spinozy (1632-1677),

• oddziaływanie doktryny prawa naturalnego ustało dopiero w czasach triumfu historyzmu i pozytywizmu w XIX w.,

• z tej doktryny wywodzi się XX-wieczna idea praw człowieka,

• teoria społeczeństwa - ład społeczny został wyprowadzony z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek władzy,

• według teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje niezależnie od niej, istnieje pewna sfera stosunków między ludźmi, która konstytuuje się niezależnie od działania rządu,

• nowożytna doktryna prawnonaturalna była bardzo zróżnicowana wewnętrznie, ale wszystkie poglądy łączyła konieczność kierowania się w polityce rozumowo ustalonymi zasadami,

• w przyrodzie i życiu moralnym istnieje porządek świata, który można odkryć siłami ludzkiego rozumu; znajomość zasad tego porządku pozwoli lepiej zorganizować stosunki międzyludzkie,

• radykalizm w doktrynie prawa naturalnego,

• nowożytna doktryna prawnonaturalna była kontynuacją średniowiecznych teorii prawnonaturalnych (ta sama problematyka i pojęcia),

• w porównaniu do średniowiecza pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być nieodłączne od prawa boskiego, prawo naturalne przestaje być zależne od boskiej woli,

• w odróżnieniu od średniowiecznej doktryny prawnonaturalnej nowożytna była nominalistyczna, indywidualistyczna - zasady prawa naturalnego odnosiły się do jednostek, a nie do społeczeństwa, regulowały one stosunki między członkami społeczeństwa, społeczeństwo obywatelskie nie jest wytworem natury,

• nowa koncepcja człowieka - zwrócenie uwagi na jego potrzeby, pojawiają się elementy wczesnej psychologii do badania natury ludzkiej,

• przyswajanie wzorów współczesnej nauki - metoda wykładu naśladującego często traktat matematyczny, dedukcja, poszukiwanie ogólnych praw do wyjaśniana pewnych zjawisk,

• nowożytna doktryna prawnonaturalna miała wyraźny charakter klasowy - zawierała teoretyczne usprawiedliwienie aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa, zasady prawa naturalnego okazały się gwarancją bezpieczeństwa własności i rzetelności w dotrzymywaniu umów (własność staje się jednym z fundamentów społeczeństwa);

Grotius:

• z jednej strony (za stoikami i Arystotelesem) uważał, że człowiek jest z natury istotą społeczną i jego naturalnym stanem jest stan społeczny, z drugiej strony (podobnie jak Hobbes) dywagował o przedpaństwowym stanie natury,

• w stanie natury panują czyste prawa natury, a każda jednostka jest egzekutorem własnych praw,

• dla zabezpieczenia się przeciw przemocy izolowane dotąd rodziny założyły społeczeństwo obywatelskie - jednostki wyzbyły się swoich praw na rzecz władcy;

Pufendorf:

• stan natury istnieje wtedy, gdy ludzie są połączeni stosunkiem opartym na podobieństwie wspólnej natury,

• w społeczeństwie człowiek znajduje ochronę w sile wszystkich ludzi,

• w czystym stanie natury człowiek żyje w odosobnieniu i nie podlega żadnej władzy,

• wczesne społeczeństwo patriarchalne było najbliższe modelowi stanu natury - istniały wtedy niezależne od siebie wspólnoty powiązane szeregiem stosunków społecznych i współdziałaniem;

Spinoza:

• w stanie natury siła jest prawem, jeśli człowiek czegoś pragnął, to po prostu sobie to zabierał (miał do tego prawo), działał w afekcie, żądzą,

• lepiej jest kierować się rozumem, ponieważ tylko rozum umożliwia człowiekowi współżycie społeczne,

• ludzie połączyli się w społeczność obywatelską, aby zapewnić sobie korzyści płynące ze zorganizowanego życia społecznego.

10. NOWOŻYTNE KONCEPCJE UMOWY SPOŁECZNEJ: HOBBES, LOCKE.

• dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,

• społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,

• jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć ograniczenia i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,

• w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a naturalnych uprawnień,

• społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i osiągnięcia celów,

• idea kontraktu rządowego - dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co do ich wzajemnych zobowiązań,

• idea właściwej umowy społecznej - w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu umowa była zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.

• Tomasz Hobbes

• podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią”,

• ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych samych dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania swojego życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,

• istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,

• człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,

• stanem naturalnym ludzkości jest wojna wszystkich przeciwko wszystkim,

• podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w ramach społeczeństwa podległego władzy rządu,

• Indianie amerykańscy jako przykład ludzi żyjących w stanie natury,

• akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,

• suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest jej stroną,

• Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,

• umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.

John Locke

• stan natury jest stanem historycznym, to stan wolności, pokoju, a nie wojny,

• stan natury był raczej przedpaństwowy a nie przedspołeczny,

• ludzie od zawsze żyli w rodzinach i w małych grupach społecznych (pierwsze umowy społeczne, naturalna skłonność do życia w społeczeństwie), w stanie natury istniały dość rozwinięte stosunki społeczne,

• każdy człowiek jest zobowiązany dbać o zachowanie własnego życia, troszczyć się o życie reszty ludzkości, nie wolno mu działać na szkodę innych, interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne,

• w stanie natury człowiek interesuje się drugim człowiekiem jako podobną do siebie istotą, z którą można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę,

• kiedy pojawił się pieniądz, ludzie się poróżnili, pojawiły się instytucje wymierzające sprawiedliwość,

• stan natury nie musi być stanem wojny (jak u Hobbesa), ale jest pełen niebezpieczeństw wynikających z tego, że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość,

• niebezpieczeństwa wynikają nie z własności ludzkiej natury, ale z wytworzonego przez ludzi układu stosunków społecznych,

• władza zostaje powołana przez istniejącą już zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi ona sama przestaje sobie radzić, zbiorowość ma prawo się zbuntować przeciw władzy, która nie wywiązuje się z zadań powierzonych w umowie,

• Locke daje uprawomocnienie dla demokracji,

• umowa oznacza jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem i rządem, którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone,

• państwo tworzy się w dwóch etapach: najpierw powstaje społeczeństwo obywatelskie (pewna forma samoorganizacji, odmowa posłuszeństwa władzy tyrańskiej), później społeczeństwo polityczne (z władzą: wykonawczą, ustawodawczą i federacyjną).

11. OŚWIECENIE SZKOCKIE; FERGUSON I SMITH.

• Adam Ferguson i socjologia historyczna

• dzieło „Essay on the History of Civil Society” (1765)

• połączył opisową i historyczną metodę Montesquieu z psychologiczną i krytyczną postawą Hume'a - jego rozprawy były zarazem konkretne i analityczne

• odrzucał on metody a priori, pojęcia stanu natury i umowy społecznej; badał społeczeństwo takie, jakie jest

• w dziele tym występuje silny element dynamiczny - Ferguson kładzie nacisk na konkurencję i konflikt w rozwoju społecznym, na „walkę grup”

• społeczeństwo ma naturę organiczną, ważny jest podział pracy dla organizacji życia społecznego

• występują wzajemne zależności różnych dziedzin ludzkich interesów

Również w tym dziele Ferguson przedstawia swoje poglądy antropogeograficzne. Przypisywał on wielkie znaczenie wpływom klimatu na życie i rozwój kultur oraz społeczeństw. Jego najważniejsze twierdzenie dotyczyło wyższości klimatu umiarkowanego jako fizycznego środowiska kultury, które było pierwszym ujęciem tej kwestii wolnym od mistycyzmu.

• Adam Smith jako twórca ekonomii klasycznej

1776 - wydanie „Bogactwa narodów”; przyczyniło się ono do stworzenia powszechnie przyjętej teorii ekonomicznej w epoce wiktoriańskiej

Polityczne koncepcje Smitha:

• kierował się on naukami Locke'a, Montesquiego i Hume'a - połączył je z fizjokratycznymi doktrynami nt. właściwego zakresu działalności państwa

• według fizjokratów istnieje naturalny porządek przenikający wszechświat - dziedzinę zjawisk społecznych; jest on niezmienny

• Smith był przeciw restrykcyjnej polityce państwa - najłatwiej dojść do szczęścia poprzez całkowitą wolność przemysłu i handlu

3 obowiązki państwa:

1. obrona obywateli przed obcymi państwami

2. przestrzeganie prawa i sprawiedliwości

3. wprowadzenie i utrzymanie robót publicznych oraz troska o wychowanie akademickie i religijne

2. i 3. powinny być nawet dobrowolnie wykonywane przez obywateli, w imię ich własnego interesu. Tylko jeśli tak nie jest ma prawo wkroczyć państwo.

Smith chciał uchylenia przepisów ograniczających handel i przemysł poprzez natychmiastowe wprowadzenie nieskrępowanej konkurencji.

Jest to teoria laissez faire, charakteryzująca „liberalizm ekonomiczny” i „indywidualizm polityczny”.

• Teorie ekonomiczne Smitha

• nacisk na czynnik „pracy” - źródło wszelkiego bogactwa i rzeczywista miara wartości

• bardzo wazny podział pracy w teorii produkcji

• miara wartości - ilość pracy, potrzebna do wytworzenia danego produktu

Teoria ta była początkiem dyskusji nt. płac, zysku, procentu, rent:

1. płaca - wynagrodzenie za pracę, wyznacza ją popyt i podaż na rynku pracy

2. zyski - wynagrodzenie za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestownego kapitału zakładowego

3. procent - część zysku powstała z wypożyczenia kapitału

4. renta - wynagodzenie dla właściciela ziemi; istmieje wtedy, gdy cała ziemia jest już zajęta; renta = całość dochodu rentiera minus zyski i płace robotnicze

• Teoria sympatii Smitha

• wyłożona w dziele „Theory of Moral Sentiments” (1759)

• każdy musi interesować się pomyślnością innych - brak samolubności

• jedyne ludzkie źródło ludzkich uczuć wobec cierpienia - stawianie siebie na miejscu cierpiącego. Jest to tak oczywiste, że nie wymaga dowodu

• tak samo jest patrząc z drugiej strony - jeśli chodzi o odczuwanie przyjemności, dlatego Smith używa pojęć „sympatia” i „oddźwięk uczuciowy”, a nie „litość”(która dotyczy tylko złych emocji)

• według Smitha nie ma nic przyjemniejszego niż odkrycie w kimś innym uczuć, które opanowują nas samych

• Wzajemny stosunek aktora i widza

• nie jest możliwe, by uczucia widza mogły się wznieść na ten sam szczyt, co uczucia osoby obserwowanej; osoba obserwowana nie będzie zadowolona, jeśli oddźwięk uczuciowy ze strony widza nie będzie pełny, a zgodność uczuć doskonała

• jednak uczucia obu podmiotów nie będą sobie doskonale opowiadać, ale stopień ich zgodności może być wystarczający dla społecznej harmonii

• harmonia ta powstanie, gdy widz będzie siebie wyobrażał w realiach osoby obserwowanej i vice versa - społeczeństwo i wzajemne obcowanie są najlepszymi środkami przywracania przywracania spokoju ducha

• natężenie sympatii zależy od bliskości stosunków między widzem a obserwowanym

• widz ocenia emocje jakiejś jednostki zależnie od tego czy odpowiadają one bądź nie jego własnym emocjom

• bez społeczeństwa człowiek nie byłby w stanie sformułować żadnej opinii nt. własnego charakteru i postępowania; społeczeństwo jest zwierciadłem - zatem w każdym człowieku zachodzi dwoista relacja widza i aktora

• każdy kieruje się w swoim postępowaniu myślą o tym, co będą sądzili na ten temat inni oraz pragnie pochwał

• umiłowanie pochwał ≠ umiłowanie życia zasługującego na pochwałę

• człowiek nie powinien cieszyć się z bezpodstawnych pochwał - świadczy to o próżności i powierzchowności jednostki

12. OŚWIECENIE FRANCUSKIE, IDEOLOGIA POSTĘPU, TURGOT, CONDOERCET, TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ ROUSSEAU, POGLĄDY SAINT-SIMONA, MONTESKIUSZ.

„Oświecenie stanowi w historii myśli społecznej epokę niezwykle doniosłą zarówno dlatego, że doprowadza do końca rozpoczęty wcześniej proces sekularyzacji refleksji o społeczeństwie , jak i dlatego, że otwiera nowe perspektywy , będąc pod wieloma względami punktem wyjścia zainteresowań i koncepcji późniejszej socjologii” - Szacki

„Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolności człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierowania. Zawiniona jest ta niepełnoletność wtedy kiedy przyczyną jest nie brak rozumu lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem - tak oto brzmi hasło Oświecenia.” - Kant.

OŚWIECENIE FRANCUSKIE

Kolebką myśli oświeceniowej były Niderlandy i Wielka Brytania a nie Francja. Oświecenie Francuskie wydało zaledwie dwóch myślicieli tej klasy co Kant czy Hume. Byli nimi Montesquieu i Rousseau. Było ono silne raczej przez popularność, różnorodność i publicystyczną śmiałość swych idei niż ich oryginalność czy głębie.

• IDEOLOGIA POSTĘPU

Ideologia postępu wpisana implicite w ideę upełnoletnienia człowieka, a więc w przekonanie że czyniąc właściwy użytek ze swoich władz poznawczych jest on w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej. W XVIII wieku rozpowszechnione było przekonanie że świat zmienia się na lepsze jednak większość oświeceniowych myślicieli nie zadała sobie trudu aby budować teorię wyjaśniające kierunek postępu, jego prawidłowości i mechanizmy. Wyjątek stanowię Turgot i Condoercet.

Podstawowymi przesłankami do ukonstytuowania się tej idei było;

• zakwestionowanie autorytetu starożytnych ( i innych autorytetów z przeszłości).

• uznanie - wbrew tradycji chrześcijańskiej - wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka.

• założenie stałości praw natury bez którego nie do pomyślenia byłoby kumulatywny rozwój wiedzy.

• przesłanka społeczne - powstanie sytuacji w której instytucje ludzkie przestały uchodzić za dane i ustanowione raz na zawsze.

• wpływ sensualistycznej filozofii Locka która wskazała na podatność ludzi na zmiany pod działaniem środowiska, dowodząc tym samym ich plastyczności i zdolności do doskonalenia.

Jednym z najważniejszych osiągnięć teorii postępu były nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego, która wcześniej uchodziła za niepożądaną lub pożądaną tyle o ile prowadziła do osiągnięcia stanu doskonałości (z definicji stabilnego i niezmiennego)

TURGOT (1727-1781)

Discours sur l'histoire universelle (1750)

Turgot twierdzi że źródłem postępu jest natura ludzka, zawarta w niej potencja. Człowiek obdarzony zdolnością poznawania świata odbiera wrażenia, gromadzi i przekazuje innym wiedzę, nie może się nie doskonalić, co w końcu prowadzi do doskonalenia się społeczeństwa.

Ludzka natura - jest niezmienna i dlatego wszystkie narody rozpoczęły drogę na ścieżce postępu od tego samego punktu a różnice pomiędzy nimi są jedynie wynikiem nierównego tempa jakie osiągają różne narody. W tym sensie teoria T. jest głęboko antyhistoryczna - koncentrując uwagę na tym co niezmienne - na naturze ludzkiej, pozbawiała znaczenia w interpretacji faktów historycznych kontekstów i okoliczności zachodzących procesów.

Zdaniem T. zdolność człowieka do postępu powoduje że historia ludzkości różni się zasadniczo od „rewolucji” przyrody. Te 2 podlegają stałym prawom i powtarzają się a te 1 przedstawia środowisko zmieniające się bezustannie, jako pasmo nowości.

T. uważał stopień mobilności społeczeństwa za jedną z jego najważniejszych cech, twierdząc że przynosi ona nowe doświadczenia a tym samy daje szansę pomnożenia wiedzy, Błąd popełniony w trakcie szukania nowych rozwiązań jest mniejszym niebezpieczeństwem niż bezmyślna imitacja prawdy odkryte w przeszłości.

CONDOERCET (1743 -1794)

• Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego po przez dzieje (1794)

C. bardzo przyczynił się do spopularyzowania idei postępu.

Zgadzał się z Turgotem co do idei naczelnej, jednak w odróżnieniu od swego poprzednika głosił że;

Procesy historyczne i procesy przyrody tak samo odznaczają się regularnością i koniecznością. To założenie doprowadziło C. Do idei stworzenia matematyki społecznej wykorzystującej do analizy procesów społecznych rachunek prawdopodobieństwa.

C. był skrajnym nominalistą - uznawał że ogół postępu ludzkości jest prostą sumą rozwojów indywidualnych rozpatrywanych równocześnie u bardzo wielu osobników złączonych w społeczeństwo.

Rozwój indywidualny to przede wszystkim rozwój poznania, tak więc rozwój gatunku polega na rozwoju wiedzy i oświaty. Przemiany społeczne były przez niego analizowane w większy stopniu jako przemiany świadomości niż np. poprzez opis zmiany sposobów zdobywania środków utrzymania.

C. jest ostatnim godnym uwagi przedstawicielem oświecenie francuskiego, jego szkic został napisany już w latach Wielkiej Rewolucji.

• ROUSSEAU (1712- 1778) - TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ

Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludzmi (1755)

Umowa społeczna (1762)

Pisma R. wywarły ogromny wielokierunkowy wpływ. Jednocześnie jego dzieła są nie jednoznaczne, i łatwo podlegają różnym, czasem sprzecznym interpretacjom.

R, jest przykładem myśliciela zajmującego się problematyką społeczną z perspektywy uczestnika a nie obserwatora.

W jego twórczości mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami społeczeństwa;

1. Koncepcja krytyczna ujawniająca wielorakie ograniczenia z jakimi wiąże się dla jednostek życie zbiorowe. Dotyczy przeszłości i teraźniejszości.

Koncepcja ta zawiera w sobie rozważania o denaturalizacji odchodzącego stopniowo poprzez rozwój języka , wzmożone interakcje, podział pracy od stanu natury człowieka. Stan natury jest przez R. wyraźnie idealizowany chociaż jednocześnie stwierdza on że istota ludzka w stanie natury nie jest do końca człowiekiem. Denaturalizacja to pętanie się samemu poprzez więzi kultury, mnożnie sztucznych potrzeb. Pociąga to za sobą głęboką metamorfozę jednostki. (nie ciągnę tego dalej bo pyt. jest o umowę społeczną)

2. Koncepcja apologetyczna - uwydatniająca przede wszystkim zalety życia we wspólnocie o ile zostanie ona (wspólnota) zorganizowana we właściwy sposób. Odnosi się ona przede wszystkim do przyszłości (plus te okresy które R. uznaje za zrealizowanie swojego ideału.

R. w tej koncepcji twierdzi że wyjście ze stanu natury jest nieuniknione z powodu postępu. (podział pracy to ograniczenie wolności bo uzależniamy się od innych ludzi). Zależność prowadzi do nierówności a to do nieszczęścia ludzi.

Jedynym wyjściem jest UMOWA SPOŁECZNA oparta na PRAWIE. - ludzie podlegają bezosobowemu prawu a nie sobie nawzajem. Prawo nie może pochodzić od woli jednostek, od woli większości ani nawet od woli wszystkich. - musi być wytworem WOLI POWSZECHNEJ (nie jest to suma woli poszczególnych ludzi lecz ta część potrzeb poszczególnych członków społeczeństwa która jest tożsama z potrzebami społeczeństwa jako całości.)

Zawierając umowę społeczną i powołując prawo ludzie zrzekają się swojej wolności ale pozostają równi sobie.

Na straży prawa stoi Władza która jest wykonawcą woli powszechnej.

Umowa społeczna zostanie wg R. zawarta po tym jak wszyscy ludzi zaglądając w swoje sumienie (sic!) dojdą do wniosku że jest ona potrzebna. Tych delikwentów którzy w odpowiednim momencie nie znajdą tego czego powinni w swoich sumieniach należy przymusić siłą 

MONTESKIUSZ VEL MONTESQUIEU (1689-1755)

Listy perskie (1721)

Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734)

O duchu praw (1748)

M. jest przez wielu uznawany nie tylko za poprzednika socjologów ale za socjologa avant la lettre.

Metod M. to systematyczna obserwacja i porównywanie faktów. Takie podejście prowadzi go wprost do stwierdzenia że wszystko ma swoją przyczynę , wewnętrzną konieczność określoną przez warunki w jakich powstało i funkcjonuje. Żadnej z instytucji nie można uznać za absurdalną ponieważ każda jest w jakiś sposób uwarunkowana i powiązana z innymi.

Jednocześnie, zapominając jakby o swoim relatywizmie M. używa w pewnych kontekstach pojęcia prawa natury jako stałej normy. Prawa natury mają dla M. swe źródło w naszej istocie i podlegaliśmy im jeszcze przed powstaniem społeczności. Są to;

1 prawo każące szukać pożywienia

2 prawo leczenia się dwóch płci

3pragnienie życia w społeczeństwie

4pokój (brak stanu wojny)

5dązenie do Boga

6Dązenie do poznania

Jednak dla M. nawet oddalenie się od praw natury nie jest powodem na uznanie świata społecznego za domenę chaosu. Ważne są ZWIĄZKI KONIECZNE pomiędzy poszczególnymi faktami społecznymi bądź prawami. Jest to dostrzeżenie nieskończonej różnorodności zjawisk społecznych.

Determinizm geograficzny - tłumaczenie osobliwości społeczeństw własnościami klimatu itp. Wg M. maleje on wraz z rozwojem cywilizacji a dominujące znaczenie uzyskują taki czynniki jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków do życia, religia, obyczaje itp.

M. nie wskazuje na jeden decydujący czynnik lecz na wzajemne powiązaniu wielu różnych składniku, na dowodzeniu że społeczeństwo jest SYSTEMEM. Szczególną rolę M. przypisuje tylko OGÓLNEMU DUCHOWI narodu, który jest wynikiem historii danego narodu.

Takie podejście owocuje;

1rezygnacją z oszukiwania uniwersalnego ładu społecznego

2uznanie że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu konkretnych warunków.

Typologia ustrojów - pozornie powtórzona za Arystotelesem, tak naprawdę M. tworzy pierwszą typologię społeczeństw, akcentując fakt że w różnych warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.

SAINT-SIMON

Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych (1802)

Wprowadzenia do prac naukowych dziewiętnastego wieku (1807-1808)

Katechizm industrialistów (1823-1824)

Nowe chrześcijaństwo. Dialogi między konserwatystą a nowatorem (1825)

Twórczość S-S. ma w wielu punktach znamiona dyletantyzmu i czystego szaleństwa pełna jest jednak wnikliwych obserwacji i zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa nazwanego po raz pierwszy - przemysłowym.

Punktem wyjścia S-S. było przekonanie że Europa znajduje się w głębokim kryzysie, właściwym dla interludium pomiędzy dwoma różnymi STANAMI ORGANICZNYMI. tymi stanami miały być feudalizm i industrializm. Dla wyjścia z kryzysu potrzebna jest reforma świadomości, epokę teologiczną i metafizyczną miała zastąpić epoka POZYTYWNA w której panować będą idee naukowe. Aby mogły tego dokonać muszą one stanowić całość, muszą być SYSTEMEM PRAW NAUKOWYCH.

S-S. postulował stworzenie nauki społecznej aby wypełnić lukę w systemie praw. Miała się ona nazywać fizyką bądź fizjologią społeczną. Społeczeństwo to ORGANIZM, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa. Można je poznać i wykorzystać w praktyce.

Społeczeństwo industrialne. S-S. Próbuje opisać społeczeństwo, dzieląc je na dwe klasy

1 - klasę nie produkująca, próżniaków , konsumującą a niczego nie produkującą, szlachta, duchowieństwo i prawnicy 

2 - klasę industrialisów, chłopi, rzemieślnicy przemysłowcy, uczeni, kupcy i artyści (o ile tworzą dla dobra społecznego)

Taki podział pokazuje że dla S-S. Podstawową sprawą było usunięcie pozostałości feudalizmu.

Konflikt pomiędzy próżniakami a industrialistami S-S. uczynił osią całego procesu historycznego. Mamy więc system militarny (feudalny), którego WIĘŹ SPOŁECZNA opiera się na przymusie i jego opozycje czyli system industrialny, zbudowany na dobrowolnym współdziałaniu. W dziedzinie świadomości (duchowej) mamy system wierzeń i system dowodów naukowych. Wg S-S. industrialiści stopniowo zdobywają przewagę i w XIX wieku ostatecznie zatriumfują, przemieniając całe państwa w coś na kształt wielkiego warsztaty produkcyjnego zarządzanego przez uczonych i organizatorów produkcji (technokracje)

13. ROZWÓJ TEORII EKONOMICZNEJ; MERKANTYLIZM, FIZJOKRATYZM, KLASYCZNA EKONOMIA ANGIELSKA I ICH WPŁYW NA TEORIE SPOŁECZNE.

• ok. 1600 do ok. 1800 - okres kształtowania się nowoczesnej nauki ekonomicznej, w erze nowożytnej ekonomia wyodrębniła się jako niezależna nauka o nabywaniu i użytkowaniu bogactwa,

• etapy wyodrębniania się ekonomii jako nauki to merkantylizm, fizjokratyzm i klasyczna ekonomia.

Merkantylizm:

• od ok. 1600 do 1750 r.: Antonio Serra, Thomas Mun, William Petty, Josiah Child, Charles Davenant,

• w wyniku handlowej ekspansji i bogacenia się krajów, władcy wielkich terytorialnie państw zaczęli dążyć do absolutyzmu - poprzez utrzymywanie najemnej armii i lojalnej biurokracji zaczęto tworzyć narodowe państwa dynastyczne,

• Anglia - merkantylizm = Francja - colbertyzm = Niemcy - kameralizm,

• ta teoria nawiązywała do regulacji czynności gospodarczych przez poszczególne rządy narodowe, każde państwo dążyło do tego, żeby stać się potencjalnym wrogiem handlowym wszystkich innych; zakładano, że pomyślność każdego państwa zależy od stosowania zasady monopolu w handlu swoimi koloniami i od czynienia ograniczeń lub narażenia na straty handlu swego sąsiada,

• podstawowe twierdzenia merkantylizmu:

1. zapasy metali szlachetnych, którymi można dysponować, są największą miarą dobrobytu narodu,

2. obok kopalnictwa kruszcu głównym środkiem gromadzenia tych szlachetnych metali w postaci brzęczącej monety jest handel,

3. aby handel był korzystny i pieniądz mógł się gromadzić, niezbędna jest przewaga eksportu nad importem,

4. aby zapewnić rynki dla tego eksportu i stworzyć w ten sposób dodatni bilans płatniczy dla kraju macierzystego, potrzebne są kolonie,

5. aby kolonie mogły dostarczyć rynków dla gotowych produktów i stać się źródłem zaopatrzenia w surowce, zakazane w nich być powinno tworzenie manufaktur, tak aby nie mogły one ani zaspokajać same swych potrzeb, ani zużywać swoich zasobów surowcowych,

6. w koloniach trzeba widzieć przede wszystkim korzystne przedsiębiorstwa handlowe ich metropolii,

• dziś już wiadomo, że błędne były niektóre poglądy merkantylistów: że zapas pieniądza jest główną oznaką zamożności narodu i że korzystny bilans handlu zagranicznego oznacza wzrost masy pieniężnej,

• praktyki merkantylistów bardzo ograniczyły aktywność handlową i pomyślność różnych państw europejskich,

• obok polityki kolonialnej rozszerzano aktywność państwa w sprawach gospodarki wewnętrznej:

• w Anglii wprowadzono Statut Terminatorów ustanawiający państwową kontrolę pracy i jej warunków, przyznający sędziom pokoju prawo ustalania cen oraz państwową kontrolę życia przemysłowego przez proklamacje publiczne,

• we Francji (Colbert) państwo umacniało gildie, przekopywało kanały, wznosiło gmachy publiczne i uprawiało nieużytki,

• kameralizm w Prusach: państwo silnie interweniowało w gospodarkę narodową i finanse publiczne, merkantylizm przeplatał się tu ze swoistymi półfeudalnymi stosunkami; problem handlu zagranicznego był mniej ważny, kontrola i dyscyplina obejmowała życie wewnętrzne państwa, w celu zapewnienia maksymalnych osiągnięć fizycznych, umysłowych i moralnych, przyczyniających się do wzmocnienia potęgi panującego,

• bunt przeciw merkantylizmowi - doktrynalne uzasadnienie dla buntu przeciw ograniczeniu wolności handlu i przemysłu dała naturalistyczna filozofia oparta na naukowych odkryciach: Newton wykazał, że są pewne prawa, które rządzą światem fizycznym, więc człowiek powinien dać spokój próbom kierowania procesami społecznymi.

Fizjokratyzm:

• podstawowa doktryna - wiara w istnienie naturalnego porządku na świecie, którego cząstką jest człowiek, wszystko, co zgodne z tymi naturalnymi prawami, zostaje uwieńczone powodzeniem, podczas gdy to, co z nimi sprzeczne, musi kończyć się niepowodzeniem,

• fizjokratów można porównać do Comte'a,

• koncepcja natury jako normalnego a nie pierwotnego stanu ludzkości - dla osiągnięcia stanu idealnego nie trzeba wracać do stanu pierwotności, jedynie przystosować się do naturalnych praw rządzących wszechświatem (ta idea, szerzej rozwinięta, zyskała popularność w postaci dogmatu Spencera, że proces ewolucyjny jest automatycznym i naturalnym rozwojem),

• fizjokraci uważali, że ludzie przechodząc ze stanu natury do stanu cywilizacji nie poświęcili nic, a zyskali wszystko,

• porządek naturalny oznacza, że społeczeństwa ludzkie są rządzone przez prawa przyrodzone, te same, które rządzą światem fizycznym (w tym wypadku fizjokraci uważani za prekursorów socjologów organiczników), podstawą tego porządku jest poszanowanie własności i władzy,

• fizjokraci uwydatnili z wielką siłą zależność jednych klas społecznych od drugich i zależność ich wszystkich od Ziemi,

• społeczeństwo składa się z pewnej liczby jednostek, które mają te same naturalne uprawnienia, każda potrafi zabiegać o swoje interesy a bezpośrednim celem społeczeństwa jest wzrost dobrobytu, który oznacza wzrost szczęśliwości,

• własność ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka, a wolność używania jej w taki jak chce sposób to integralna część prawa własności,

• rząd jest złem koniecznym, oparty jest na umowie i jego możliwości interwencyjne należy ograniczyć do minimum koniecznego dla zabezpieczenia praw każdego człowieka przed kolizją z prawami innych ludzi (wolność handlu, nieograniczona konkurencja, zniesienie monopolu),

• powinny istnieć dwa organy rządowe:

• zespół urzędników stosujących takie prawa, jakie uważają za sprawiedliwe,

• „władza tytularna”, rodzaj patriarchalnego despoty, który jest wspólnikiem swych poddanych w korzystaniu z zasobów królestwa i który wydaje prawa (nie ma osobnego ciała prawodawczego), ale nie ma władzy wykonawczej,

• rząd nie powinien wtrącać się w sprawy gospodarki, jego hasłem powinno być laissez faire,

• najważniejsza idea szkoły fizjokratów to interpretacja rozwoju społecznego w kategoriach rozwoju rolnictwa: jedynie uprawa ziemi i górnictwo stanowią działalność produktywną, rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa imperiów, powoduje szybki przyrost ludności,

• dla fizjokratów było ważne wytwarzanie nadwyżki produkcyjnej a nie samo wytwarzanie - nadwyżka pochodząca z ziemi umożliwia handel i rzemiosła oraz ożywia przemysł, w celu zapewnienia możliwie najwyższej nadwyżki fizjokraci występowali za zniesieniem specjalnych przywilejów i panowaniem wolnej konkurencji,

• teoria jedynego podatku - podatek nakładany na posiadłości gruntowe nie przekraczający jednej trzeciej nadwyżki produkcji.

Ekonomia klasyczna:

• ojcem ekonomii klasycznej i liberalizmu ekonomicznego jest Smith,

• praca jest ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości (poszedł za nim Marks); podkreślenie przez niego w teorii produkcji ważności podziału pracy wywarło największy wpływ w historii myśli ekonomicznej,

• analiza wartości i wymiany wg Smitha koncentrowała wokół znanej teorii wartości, opartej na pracy; utrzymywał on, że prawdziwą miara wartości jest ilość pracy potrzebna do wytworzenia danego produktu,

• płace są wynagrodzeniem za pracę i wyznaczane są przez popyt i podaż na rynku pracy,

• zyski są wynagrodzeniem za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestowanego kapitału zakładowego, zmieniają się one proporcjonalnie do jego wielkości,

• procent jest tą częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału,

• renta jest wynagrodzeniem dla właściciela ziemi i może istnieć wtedy, gdy cała wolna ziemia jest już zajęta,

• „Bogactwo narodów” Smitha to rozprawa socjologiczna, uwzględniająca w szczególności ekonomiczne procesy społeczne.

14. IDEOLOGIE POREWOLUCYJNE A TEORIE SPOŁECZNE.

(A. KONSERWATYZM, B. LIBERALIZM, C. SOCJALIZM UTOPIJNY).

1. konserwatyzm

Konserwatyzm wyrósł z radykalnej krytyki Oświecenia i rewolucji, którym przeciwstawił własną wizję świata społecznego.

Konserwatyzm jest tu dla nas ideologią epoki przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, epoki burżuazyjnych rewolucji, w której pewne grupy społeczne podejmują heroiczny wysiłek powstrzymania dokonujących się zmian lub przynajmniej zrozumienia zdumiewającej dla nich „katastrofy”, która dotknęła uświęcony przez tradycję porządek rzeczy. Konserwatyści dorobili się zwłaszcza własnej filozofii społecznej, wykraczającej poza dotychczasowy, służący zwalczaniu zmian, tradycjonalizm. Światopogląd konserwatywny okazał się na tyle atrakcyjny, że pozostał trwałym składnikiem europejskiej tradycji: jest jedną z ideologii także współczesnego nam świata. Za swoje powołanie uważał obronę konkretnych społeczeństw przed inwazją uniwersalistycznych z założenia wzorów politycznego racjonalizmu i rewolucji, nie mógł więc być formacją jednolitą. Jego przedstawiciele byli świadomi istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami.

Konserwatysta nie przeczy samej potrzebie czy też konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, aby nie naruszały one podstaw ładu społecznego. Tym między innymi różni się od tradycjonalisty, który obronę ładu utożsamia z obroną konkretnych rozwiązań i protestem przeciwko samej idei zmiany.

Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się powszechnie angielskiego filozofa i męża stanu Edmunda Burke'a (1729-1797), który zyskał rozległą i trwałą sławę dzięki swej książce „Rozważania o rewolucji we Francji i o debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu” (1790). Dał w niej wyraz nie tylko swej niechęci do rewolucji i rewolucyjnej ideologii, ale i zarysował główne zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Historia myśli konserwatywnej to w dużej mierze historia recepcji owej książki Burke'a.

Inni przedstawiciele. We Francji: Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840) i wielu innych. W Niemczech (tu myśl konserwatywna rozwinęła się najbujniej): twórca tzw. romantyzmu politycznego Adam Müller (1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), który zainicjował historyczną szkołę prawa. W Szwajcarii i Niemczech: Karl Ludwig Haller (1768-1854). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku, ukształtowała się dość oryginalna rosyjska odmiana myśli konserwatywnej w postaci słowianofilstwa Aleksieja Chomiakowa (1804-1860), Iwana Kiriejewskiego (1806-1856) i innych. Licznych, choć mniej znanych rzeczników miał konserwatyzm w wielu innych krajach europejskich, w tym również w Polsce.

• Antyracjonalizm myśli konserwatywnej

Walka przeciwko „przesądom” powadzona przez oświeceniowych filozofów zrodziła wiarę w możliwość racjonalizmu w polityce, który polega na kierowaniu się abstrakcyjnymi zasadami i lekceważeniu tradycji i historycznego doświadczenia. W praktyce oznacza to zgubny utopizm, tj. branie za punkt wyjścia jakiegoś wyspekulowanego projektu i naginanie do niego opornej rzeczywistości. Zamiast rozpoznać stan faktyczny, dąży się do zstąpienia go tym, co rzekomo być powinno.

Konserwatyści przeciwstawiali się temu. W teorii społecznej podawali w wątpliwość przydatność wszelkich ogólnych zasad. „Na temat moralności czy polityki nie można twierdzić rozumnie niczego, co miałoby powszechne zastosowanie”, twierdził Burke.

• Krytyka oświeceniowych koncepcji natury ludzkiej

Na naturę ludzką składają się czynniki zarówno racjonalne, jak i - nade wszystko - irracjonalne, których nie można w żaden sposób przewidzieć, okiełznać, a nawet precyzyjnie opisać. Postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko świadomie podejmowane decyzje, nie tylko refleksja i kalkulacja, lecz również, a nawet przede wszystkim, sentyment, nawyk, obyczaj, wiara, przykład itd. - słowem, wcześniejszy od wszelkiego namysłu przesąd (czyli to, co istnieje przed sądem).

Zdaniem konserwatystów ograniczenie roli przesądów (co postulowali oświeceniowi filozofowie) nie jest ani możliwe, ani wskazane, gdyż na nich opiera się całe życie społeczne, moralność itd. Bez nich społeczeństwo przestałoby istnieć, stając się bezładnym zbiorem jednostek-atomów niezdolnych do żadnej trwałej współpracy. Koncepcję (i ideał) człowieka jako istoty myślącej zastąpili więc koncepcją (i ideałem) człowieka jako istoty nade wszystko czującej.

Ową irracjonalną naturę ludzką potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu, inne w każdym kraju i każdej epoce. Korzystali też z pojęcia „ducha narodu”, nawiązując w pewnej mierze do Monteskiusza i Herdera. Owe konkretne cechy ludzi należących do różnych społeczeństw zależą od mnóstwa okoliczności, przede wszystkim zaś od swoistej historii każdej zbiorowości. Rewolucyjny utopizm polega właśnie na ignorowaniu owych okoliczności i traktowaniu każdego społeczeństwa jako „ziemi dziewiczej”, na której Rozum może zdziałać, cokolwiek chce.

Zainteresowania socjologiczne konserwatystów skupiły się na zjawiskach będących rezultatem nie świadomej aktywności jednostek i grup ludzkich (jak np. konstytucje i ustawy), lecz żywiołowego wzrostu społecznego organizmu odbywającego się poniżej poziomu refleksji: w języku, folklorze, prawie zwyczajowym, niezdogmatyzowanej religii itd. Chodziło przy tym o zjawiska, które wprawdzie występują we wszystkich społeczeństwach, ale w każdym przybierają swoistą postać.

Antyatomizm konserwatywnej filozofii społecznej

Ujmując społeczeństwo jako swoistą całość, konserwatyści dążyli do przezwyciężenia obecnego w myśli oświeceniowego indywidualizmu („atomizmu” - słowo „indywidualizm” jeszcze nie istniało). Pojmowanie społeczeństwa jako zbioru niezależnych z natury jednostek sprzyja fałszywemu i szkodliwemu przekonaniu, że te jednostki mogą wciąż od nowa umawiać się co do zasad jego organizacji, jeżeli tylko przemawiają za tym ich aktualne opinie i interesy. Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim koncepcjom społeczeństwa, według których ma ono jedynie wartość instrumentalną w stosunku do wchodzących w jego skład jednostek.

Dowodzili, ze człowiek żyje zawsze w społeczeństwie, dzięki społeczeństwu i dla społeczeństwa i nie byłby tym, czym jest, gdyby nie wpływy społeczne, którym podlega od dzieciństwa.

Społeczeństwo to byt pierwotny i nadrzędny w stosunku do jednostek. Ludzie nie mogli go stworzyć, ponieważ ludźmi stali się dopiero dzięki jego istnieniu. Nie mają też prawa ani możliwości kierować społecznym organizmem podług swojej woli: zastane przez nich wierzenia, obyczaje oraz instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej mądrości, w której obliczu rozum jednostki, a nawet rozum wszystkich żyjących obecnie jednostek jest niczym.

Pluralistyczna koncepcja społeczeństwa

Konserwatyści byli pluralistami w tym znaczeniu, że wyobrażali sobie społeczeństwo jako konglomerat rozlicznych grup mniejszych (rodziny, gminy, parafie korporacje, stany). Grupy te muszą być hierarchicznie uporządkowane odpowiednio do ważności usług, jakie każda oddaje społeczeństwu. Jednostki nie są „atomami” także dlatego, że posiadają różne prawa i obowiązki zależnie od swej przynależności do takiej lub innej grupy. Niebezpieczeństwo rewolucji polega na usamodzielnieniu się zarówno jednostek, jak i państwa, które znosi „ciała pośredniczące”, stając się tym samym tyranią.

Problem więzi społecznej

Upadek dawnego ustroju był w oczach konserwatystów niebezpiecznym naruszeniem fundamentów społeczeństwa polegającym zwłaszcza na zerwaniu tradycyjnych więzi między ludźmi. Społeczeństwo porewolucyjne jawiło się jako bezładne zbiorowisko egoistycznych jednostek, z których każda goni za własną korzyścią, bez oglądania się na swoich bliźnich.

U wielu konserwatystów występuje wyraźne przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności, z których jedna utrzymuje się dzięki bezpośredniej więzi między ludźmi, dzięki uczuciu, tradycji, obyczajom i religii, podczas gdy druga ma za podstawę doraźne interesy jednostek, kontakty, sformalizowane przepisy prawne lub zgoła fizyczny przymus w postaci np. rewolucyjnego terroru.

Szczególny nacisk konserwatyści położyli na krytykę wszelkich stosunków sformalizowanych i świadomie zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichś określonych celów. Stosunki społeczne są trwałe jedynie wtedy, gdy ludzie nie znają ich natury i żyją w zbiorowości na takiej samej zasadzie, na jakiej oddychają. Społeczeństwem powinny rządzić ukształtowane historycznie zwyczaje, nie prawo pisane układane zawsze w jakimś celu, gdyż w nich wyraża się prawdziwy „duch narodu”. Jeżeli niezbędne staje się spisanie praw, to prawodawca powinien być tylko „protokolantem” spisującym prawo zwyczajowe.

Konserwatyści dostrzegli w religii podstawę więzi społecznej. Cenili religię za to że, przenika ona wszystkie dziedziny życia społecznego od rodziny do państwa, będąc najbliższa „przesądu”.

Konserwatyzm a teoria socjologiczna

Konserwatyzm był przede wszystkim próbą znalezienia praktycznych środków zapobieżenia rewolucji lub (tam, gdzie doszła ona do skutku) doprowadzenia, jeśli nie do restauracji dawnego ustroju, to przynajmniej do instauracji jego zasad w porewolucyjnym społeczeństwie.

W omawianej epoce konserwatyzm był jednak czymś więcej aniżeli programem politycznym, a i jego późniejsze oddziaływanie było co najmniej dwojakie. Z jednej strony, nawiązywali do niego i nawiązują ideologowie i politycy poszukujący uzasadnienia swej antyrewolucyjności. Z drugiej strony, poszczególne poglądy i zespoły poglądów konserwatywnych stały się inspiracją poszukiwań teoretycznych pozostających z praktyczną działalnością antyrewolucyjna w luźnym związku.

W dziedzictwie myśli konserwatywnej zawarte były ważne problemy socjologiczne. Wszystko to razem sprawiło, że socjologia XIX wieku od Saint-Simona, Comte'a, de Tocqueville'a i Le Playa do Taine'a, Durkheima i Tönniesa wielokrotnie nawiązywała - pośrednio lub bezpośrednio - do konserwatystów. Najbardziej wpływowe okazały się przy tym idee związane z krytyką utopizmu, abstrakcjonizmu i „atomizmu” w filozofii społecznej, obroną historycznego punktu widzenia, podkreślaniem roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym, ujmowania społeczeństwa jako „organizmu”, rozumieniem więzi społecznej, uwydatnianiem znaczenia małych grup (w szczególności rodziny), analiza religii jako czynnika integracji społecznej itd. Niezmiernie płodne okazało się też założenie o zasadniczo spontanicznym charakterze procesów społecznych i ograniczonej możliwości świadomego nadawania im określonego kierunku.

2. liberalizm

Kształtował się stopniowo co najmniej od XVII wieku (ważna postać - John Locke), osiągając apogeum w XIX wieku. Także zachowuje dzisiaj dużą żywotność, chociaż jego kontury jako ideologii stały się od dawna dużo mniej wyraźne z tego powodu, że liczne hasła, które stanowiły kiedyś o jego odrębności, uległy w europejskiej kulturze politycznej upowszechnieniu i przez to samo zbanalizowaniu. Liberalizm to swoista filozofia społeczna, która wywarła potężny wpływ na umysły, także socjologów. W niemałym stopniu określił on charakter nowoczesnych społeczeństw i nowoczesnej myśli społecznej.

Ojczyzną i terenem największych triumfów liberalizmu była Anglia, czyli kraj najbardziej zaawansowany na drodze kapitalistycznego rozwoju, którego konsekwencją było dążenie burżuazji do zwiększenia zakresu swobód niezbędnych zarówno w cel uprowadzenia działalności gospodarczej, jak i do walki o wpływy polityczne proporcjonalne do siły ekonomicznej. Liberalizm był atrakcyjny przede wszystkim z tego powodu, że głosił poszanowanie ludzkiej godności i praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie pozycji społecznej jednostki od jej osobistym zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.

Liberalizm polityczny i filozoficzny pojawił się wcześniej od gospodarczego. Zanim odebrano państwu prawo ingerowania w życie gospodarcze, zakwestionowano najpierw jego prawo do kontrolowania ludzkich sumień.

Liberalizm był wielopostaciowy o tego stopnia, że niektórzy autorzy twierdzą, że należy mówić nie o liberalizmie, lecz raczej o liberalizmach. Nie ma i nie było jednolitego kanonu myśli liberalnej, trudno też wskazać myślicieli, których można bez zastrzeżeń uznać za reprezentatywnych przedstawicieli filozofii społecznej liberalizmu. Wśród twórców liberalizmu na pewno należy wymienić: Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835), Alexisa de Tocqueville'a (1805-1859) czy Johna Stuarta Milla (1806-1837). Zwłaszcza ten ostatni uchodzi zwykle za liberała wzorowego, z tego powodu, że jego dzieło „O wolności” (1859) jest z pewnością najlepszym i najbardziej do dziś popularnym wykładem ogólnych zasad liberalizmu. Wśród klasyków liberalizmu wymienia się też pewną liczbę myślicieli wcześniejszych: Johna Locke'a, Monteskiusza, Adama Smitha, Benthama czy Kanta.

Liberalizm a Oświecenie

Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej (w przeciwieństwie do konserwatyzmu, który był jej krytyką).

Inny niż konserwatystów był też stosunek liberałów do rewolucji. Wprawdzie na ogół surowo ją krytykowali, ale obca im była idealizacja dawnego ustroju czy też myśl o jego restauracji. Odrzucali ideę gwałtownej zmiany społecznej, ale trwali przy wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy.

Chociaż historyczne korzenie liberalizmu sięgają głęboko, nie brak powodów, aby liberalizm XIX wieku traktować jako ideologię porewolucyjną, a nie tylko dalszy ciąg Oświecenia. Liberalna filozofia społeczna podejmuje również problemy, których w XVIII wieku nie dostrzegano bądź traktowano zdawkowo. Tak więc dla myślicieli Oświecenia głównym zagrożeniem wolności był despotyzm królów; dla liberałów, którzy mieli za sobą doświadczenia francuskiej rewolucji, równie wielkim zagrożeniem staje się despotyzm ludu. Liberałowie prowadzili walkę na dwa fronty - świadomi tego, że źródłem zniewolenia może być nie tylko tradycyjny despotyzm, lecz również zbuntowana przeciwko niemu masa. Dostrzegali zarówno nadużycia rewolucyjnych rządów, jak i mniej na ogół rzucającą w oczy tyranię obyczaju i opinii publicznej, przecierając tym samym drogę dla dużo późniejszych krytyków społeczeństwa masowego.

Indywidualizm myśli liberalnej

Najbardziej uderzającą cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludzkiej. Właśnie indywidualizm najwyraźniej odróżnia liberalizm od wielkich ideologii filozofii społecznych, których punktem wyjścia były potrzeby takiej lub innej społecznej całości. Punktem wyjścia liberalizmu było wyobrażenie suwerennego indywiduum obdarzonego z natury pewnymi uprawnieniami, których nie może się ono zrzec i nie może zostać pozbawione na mocy arbitralnych decyzji politycznych podejmowanych w imię domniemanego dobra ogólnego. Uprawnienia te przysługują jednostce z tytułu jej przynależności do rodzaju ludzkiego, nie dlatego, że należy ona do takiej, a nie innej zbiorowości lub zajmuje taką, a nie inną pozycję społeczną. Najważniejszym zadaniem organizacji politycznej i społecznej jest zapewnienie jednostce optymalnych warunków korzystania z owych uprawnień. Siła i trwałość zbiorowości zależą nie od tego, czy części są podporządkowane całości, lecz od tego, czy każda z nich ma możliwość nieskrępowanego rozwoju.

W liberalnej myśli społecznej wolność jest wartością naczelną (stąd zresztą nazwa kierunku): jest ona godna pożądania jako taka, nie dlatego, że umożliwia lub ułatwia osiąganie jakichś innych dóbr. Dlatego liberałowie mówią chętniej o wolności od niż o wolności do. Głosili też postulat maksymalizacji wolności, którą ograniczać wolno wyłącznie wtedy, gdy realizacja tego naturalnego uprawnienia uniemożliwia jego realizacje innym jednostkom.

Można więc powiedzieć, że liberalna filozofia społeczna była zdecydowaną afirmacją socjologicznego nominalizmu i radykalną negacją wszelkich form socjologicznego realizmu, w szczególności zaś wyobrażenia społeczeństwa jako organizmu. Z tego powodu była i jest krytykowana przez ideologów głoszących nadrzędność wspólnoty w stosunku do jednostek oraz przez tych socjologów, którzy głosili, że społeczna całość to coś więcej niż suma jej części, a społeczeństwo to rzeczywistość sui generis.

Samorzutny ład społeczny

Indywidualistyczny punkt widzenia liberałów wymagał przyjęcia przez nich takiej koncepcji ładu społecznego, która nie odwoływałaby się do niczego poza działaniami jednostek dążących do urzeczywistnienia swoich celów indywidualnych. W jaki jednak sposób ład jest możliwy, skoro cele te są nieuchronnie egoistyczne, a jednostkom nie wolno narzucić na podstawie jakichś wyższych racji żadnego celu ogólnego, który nie byłby zaakceptowany przez nie same?

Adam Smith w swojej teorii ekonomicznej wykazał, iż to właśnie egoistyczne interesy zmuszają ludzi do współpracy i wymiany usług. Z kolei Bentham, podobnie jak wielu późniejszych liberałów, sądził, że zapewnienie harmonii interesów wymaga aktywnego działania ze strony rządu. Zawsze jednak system, polityczny był traktowany jako coś zewnętrznego w stosunku do systemu społeczno-gospodarczego, który jako taki powstaje i funkcjonuje bez stałego udziału władzy politycznej.

Podstawą ładu społecznego są stosunki społeczne kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków rynkowych. Ów ład społeczny nazywany był przez liberałów „porządkiem naturalnym”, którego funkcjonowanie uniemożliwia lub utrudnia „szaleństwo ustaw ludzkich”. Postulat wolności odnosił się więc nie tylko do sprawy emancypacji jednostki ludzkiej, lecz również do społeczeństwa, które pozostawione samo sobie podąża zawsze najlepsza drogą. Pogląd ten był zwrócony zarówno przeciwko „despotom”, jak i przeciwko wszelkim „doktrynerom”, którzy chcieliby podporządkować życie społeczne wykoncypowanym przez siebie schematom.

Uniwersalizm liberalizmu

Porządek społeczny, którego liberałowie bronią, to „porządek naturalny”, a za postulatem wolności jednostki kryje się określona koncepcja potrzeb wynikających z „natury ludzkiej”. Zasadnicze cechy, a w związku z tym i uprawnienia jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd. nie znaczy to, że liberałowie ignorowali czy też bagatelizowali owe warunki „empiryczno-historyczne”. Historia nie była dla nich autorytetem: pokazywała im ona postęp ludzkości, ale nie pouczała, czego ludzkość potrzebuje.

W liberalizmie XIX wieku współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby arbitralność i przymus. Zależnie od tego, która z tych tendencji brała górę, antagonizm miedzy liberalizmem a konserwatyzmem był mocniejszy lub słabszy, choć nieusuwalna pozostawała różnica zarówno między indywidualizmem liberałów i kolektywizmem konserwatystów, jak i między naturalizmem pierwszych i historyzmem drugich.

Liberalizm a teoria społeczeństwa

Liberalna „socjologia” była, przynajmniej na pozór, uboższa od konserwatywnej, a jej odkrywczość - zwłaszcza w porównaniu ze szkockim Oświeceniem - można łatwo podać w wątpliwość. Pewne aspekty myśli liberalnej zmniejszały jej atrakcyjność dla pierwszych socjologów, którzy na ogół byli zainteresowani, aby rzeczywistości społecznej nie redukować do działań indywidualnych objaśnianych przez abstrahującą od zmiennych społecznych psychologię. Liberalizm nie pozostał jednak bez wpływu na socjologię, a to zwłaszcza z dwóch ważnych powodów.

Po pierwsze, ugruntował on przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społecznego niezależnego w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej, przygotowując w ten sposób teren dla socjologii, której racja bytu jako odrębnej nauki polegała w znacznej mierze na uznaniu społeczeństwa za byt zasadniczo odrębny od państwa. We wczesnej myśli liberalnej państwo staje się istotnie czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które do prawidłowego działania potrzebuje, rzecz jasna, pewnych ram prawnych, ale ma swoje własne zasady organizacji i swoją własną dynamikę.

Po drugie, liberalizm stworzył czy tez raczej spopularyzował dwa paradygmaty odznaczające się wyjątkową trwałością w myśli socjologicznej:

• paradygmat indywidualizmu metodologicznego, zgodnie z którym wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga koniecznie odnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;

• paradygmat kapitalizmu: upodabniał on społeczeństwo do rynku, na którym jednostki podejmują decyzje mające na celu maksymalizację prywatnego zysku i minimalizację własnych strat, ale zapewniają zarazem wzrost pomyślności ogólnej;

Aby uniknąć zbyt ścisłych skojarzeń z liberalizmem ekonomicznym, lepiej może mówić o „porządku policentrycznym”, który Ossowski charakteryzował następująco: „[…] równowaga społeczna osiągnięta automatycznie dzięki « naturalnym prawom » interakcji, w wyniku indywidualnych nie skoordynowanych decyzji, przy respektowaniu pewnych reguł gry (norm współżycia)” Także ten wzór okazał się w myśli socjologicznej nader trwały i do dzisiaj konkuruje innymi wyobrażeniami ładu społecznego.

3. socjalizm utopijny

Porewolucyjny socjalizm i komunizm były pod pewnymi względami przedłużeniem wielowiekowej tradycji sięgającej co najmniej „Państwa” Platona, zarazem jednak był odpowiedzią na wyzwania nowej epoki i próbą rozwiązania zrodzonych przez nią problemów.

Wielu autorów datuje dzieje nowoczesnej myśli socjalistycznej i komunistycznej od Sprzysiężenia Rodzin Bebeufa, który u schyłku Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpił jako rzecznik ludu. Od tej też pory socjalizm i komunizm stają się stopniowo ideologiami rosnących w siłę ruchów społecznych, a nie tylko rojeniami osamotnionych myślicieli.

Zmiany polityczne wywołane przez rewolucję francuską zbiegły się w czasie z pierwszymi społecznymi skutkami rewolucji przemysłowej (która najszybciej dokonywała się wówczas w Anglii). Były to m.in.: przyśpieszony rozwój proletariatu, koncentracja nędzy i znalezienie się jej na widoku publicznym, mnożenie się samodzielnych wystąpień robotniczych, które z czasem przybierały charakter coraz bardziej świadomy i zorganizowany.

Kiedy mówimy o socjalizmie i komunizmie, chodzi wyłącznie o takie koncepcje, w których owa problematyka była ujmowana w kontekście poszukiwania lepszego ustroju społecznego, który miałby nastać po kapitalizmie.

Słowo „socjalizm” miało - zgodnie z etymologią - oznaczać kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi, ośrodkiem zainteresowania czyniący bowiem nie jednostkę i nie wolność jako taką, lecz dobro i organizację społeczeństwa jako całości.

Zdaniem Cole'a dla socjalizmu charakterystyczne było:

• przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej;

• założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na współpracy (zrzeszeniu), nie zaś na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej;

• odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie organizowani produkcji i podziału dóbr, a także na wychowaniu.

Najbardziej znani przedstawiciele tej teorii to Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858) i Charles Fourier (1772-1837).

Socjalizm utopijny wobec Oświecenia i rewolucji

Socjalizm i komunizm przejawiały - w porównaniu do konserwatyzmu i liberalizmu - najmniej krytycyzmu w stosunku do rewolucji 1789 roku. Jeżeli ich zwolennicy kwestionowali jej osiągnięcia, to głównie dlatego, ze wydawała się im zbyt mało społeczna i konstruktywna: nie poprawiła dostatecznie położenia ludu i nie zrealizowała, w gruncie rzeczy, swych własnych haseł wolności, równości i braterstwa; burząc dawny ustrój, nie doprowadziła do zorganizowania nowego, lecz przygotowała co najwyżej niektóre warunki dla jego powstania. Socjaliści i komuniści widzieli w epoce porewolucyjnej dalszy ciąg długotrwałego kryzysu społecznego i traktowali ja jako epokę przejściową poprzedzającą prawdziwą rekonstrukcję społeczną zgodna z zasadami rozumu i sprawiedliwości. Rewolucja nie rozwiązała problemów, które miała i powinna była rozwiązać.

Ten punkt widzenia nie sprzyjał przewartościowaniom oświeceniowej myśli społecznej, w której owa rewolucja znajdowała natchnienie: zasady były dobre, lecz nie zostały właściwie zastosowane, należy więc do nich powrócić. Socjalizm utopijny występuje początkowo jako dalsze rozwinięcie zasad wysuniętych przez wielkich francuskich myślicieli Oświecenia.

Myśl socjalistyczna XIX wieku nie tylko powielała wzory oświeceniowe, ale i próbowała wyjść poza nie, sięgając do nowszych inspiracji filozoficznych. Taką tendencję w pewnej mierze reprezentował już Saint-Simon, a także francuski anarchista Pierre Joseph Proudhon (1809-1865). W grę wchodziło przede wszystkim stopniowe zastępowanie pojęcia Natury pojęciem Historii, co było zgodne z ogólnym kierunkiem myśli społecznej XIX wieku.

Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego

Socjaliści poddali porewolucyjne społeczeństwo surowej i wszechstronnej krytyce, ujawniając w ten sposób wiele istotnych problemów wczesnego kapitalizmu. Krytyka ta miała często odcień moralizatorski i koncentrowała się na zjawisku deprawacji ludzi przez nieludzkie warunki, przede wszystkim jednak była krytyką społeczną usiłującą wyjaśnić charakter i genezę tych warunków. Towarzyszyły jej niezliczone projekty społecznej reformy, która poprawiłaby położenie grup najbardziej upośledzonych lub nawet doprowadziła do powszechnej szczęśliwości, o jakiej od wieków śnili autorzy utopii.

Istniejące zło to, z jednej strony, przemoc rządzących i posiadających stosunku do rządzonych i nieposiadających, z drugiej zaś - stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim, konkurencja zamiast współpracy. Społeczeństwo burżuazyjne jest przeżarte przez egoizm, anarchię i zepsucie, jest rozdarte na wrogie sobie klasy i skazuje większość na życie w poniżeniu i nędzy. Niektórzy autorzy twierdzili nawet, że to społeczeństwo ogóle nie jest społeczeństwem, gdyż nie ma w nim żadnej realnej jedności: solidarność istnieje tylko w obrębie poszczególnych klas i nikt nie troszczy się o dobro wspólne. Niezbędna jest w związku z tym radykalna reforma połączona z mądrą reedukacją.

Ideał społeczny

Opisując i krytykując istniejący stan rzeczy, socjaliści i komuniści nieustannie przeciwstawiali mu swoje utopie zawierające bardziej lub mniej szczegółowe opisy pożądanego ładu społecznego. Owe utopie były niekiedy bardzo różne od siebie, wszechobecna była bodaj tylko idea zrzeszenia jako takiej organizacji społeczeństwa, która wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję, zastępując je przez harmonijną współpracę wolnych i równych obywateli opartą na zasadach dobrowolności i sprawiedliwości.

Wskazywano rozmaite drogi realizacji ideału. Jedni próbowali gdzieś na uboczu (np. na amerykańskiej „ziemi dziewiczej”) zakładać wzorcowe zrzeszenia lub komuny, których przykład z czasem pociągnąłby resztę świata, inni stawiali raczej na „utopijną inżynierię społeczną” w szerszej skali. Jedni abstrahowali całkowicie od istniejącego ustroju politycznego, podczas gdy inni uważali za możliwe jego poprawienie lub zniesienie. Jedni orientowali się na stworzenie w przyszłości socjalistycznego niby-państwa jako doskonale zarządzanego warsztatu pracy („zarządzanie rzeczami” zamiast obecnego rządzenia ludźmi), inni natomiast wyobrażali sobie przyszłe społeczeństwo jako federację zrzeszeń obchodzącą się bez władzy politycznej (likwidacja lub „obumieranie” państwa). Jedni sądzili, że nowy ład będzie możliwy dzięki pełnemu wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, inni zaś pielęgnowali retrospektywną utopię niedużych wspólnot sielskich bez przemysłu i wielkich miast.

We wszystkich wypadkach chodziło w gruncie rzeczy o to samo: o taką organizację społeczną, która wyeliminowałaby, z jednej strony, stosunki hierarchicznej zależności, wszelką społeczną wyższość opartą na czymś innym niż zasługa, z drugiej strony - wszelką walkę konkurencyjną, która przeciwstawia sobie ludzi, uzależniając każdy sukces od czyjejś przegranej zamiast od tego, czy pomnaża on dobro wspólne.

Myśl socjalistyczna a nauka społeczna

Wkład przedmarksowskiego socjalizmu i komunizmu do wiedzy społecznej był dwojaki. Po pierwsze, kierunki te samym swoim istnieniem narzucały myślicielom nową problematykę i wyzwalały socjologiczną wyobraźnię. Po drugie, wśród socjalistów i komunistów znaleźli się myśliciele, którzy wnieśli istotny wkład do wiedzy społecznej swoich czasów.

Socjaliści i komuniści pierwszej połowy XIX wieku wnieśli poważny wkład do wiedzy społecznej, który polegał zwłaszcza na tym, że:

• zgromadzili obszerną dokumentację na temat wczesnego społeczeństwa burżuazyjnego, zwłaszcza zaś na temat sytuacji klasy robotniczej w warunkach rewolucji przemysłowej;

• dokonali pierwszej systematyzacji swoistych problemów tego społeczeństwa, ujawniając jego zróżnicowanie klasowe i konflikty wewnętrzne;

• przeprowadzili pogłębioną analizę takich pojęć, jak „stowarzyszenie” i „wspólnota”, które miały stać się wiodącymi pojęciami wczesnej socjologii;

• przyczynili się do przesunięcia ośrodka zainteresowania z problematyki polityczno-prawnej na problematykę społeczno-ekonomiczną, co było warunkiem koniecznym powstania socjologii;

• stworzyli wizję bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego.

15. MATERIALIZM HISTORYCZNY JAKO TEORIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO; PROCES DZIEJOWY, POJĘCIE FORMACJI SPOLECZNO-EKONOMICZNYCH, LOGIKA PRZEJŚCIA Z JEDNAJ FORMACJI DO NASTĘPNEJ. KAPITALIZM - JEGO ANALIZA I KRYTYKA. KONCEPCJA ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ. STRUKTURA SPOŁECZNA I JEJ ANALIZA W WYMIARZE SYNCHRONICZNYM I DIACHRONICZNYM.

1. „Ideologia niemiecka”- antyfilozoficzna krytyka; grunt pod budowę własnych teorii społeczeństwa; `całe dotychczasowe pojmowanie dziejów' to tzw. `ideologia' [w znaczeniu pejoratywnym, szczególna deformacja myślenia o rzeczywistości, zwana też `świadomością fałszywą']; deformacja ta polegała na:

1. przekonaniu o `samodzielności' myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkie;

2. przypisywaniu świadomości mocy sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej z ze zmianą sposobu myślenia o nim;

3. absolutyzowaniu własnych poglądów, które zawsze wyrażają jedynie określoną epokę i klasę;

• istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych; abstrakcyjna jednostka należy w swojej rzeczywistości do określonej formy społeczeństwa; miejsce dychotomii `ludzi-nieludzki' zajmuje historyczna zmienność stosunków między ludźmi; materializm historyczny-człowiek jest tworem i częścią przyrody, ale sama przyroda to wytwór przemysłu i stanu społeczeństwa; rzeczywista wiedza o człowieku obejmuje relacje ludzie-przyroda oraz ludzie-ludzie, rozpatrując je w historycznej zmienności; materializm historyczny czerpie inspiracje z heglizmu, utopijnego socjalizmu, komunizmu oraz ekonomii politycznej w wersji A. Smitha;

2. TEORIA FORMACJI SPOŁECZNO -EKONOMICZNYCH:

• Ośrodkowe pojęcie materializmu historycznego, choć niejasno zdefiniowane; stanowi najbardziej ogólne ramy do analizy struktury społecznej i rozwoju społecznego;

• Społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością, w której wszystkie stosunki istnieją równocześnie i wzajemnie się wspierają. Składnikami/ poziomami tej rzeczywistości [różne strony historycznej praxis] są różne rodzaje działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana i konsumpcja, ustrój społeczny, polityka, świadomość społeczna, nauka itd.) rozpatrywane dotąd bądź niezależnie od siebie, bądź połączone niewidzialnym duchem, ideą, świadomością;

• Badacz ma do czynienia nie ze społeczeństwem w ogóle, lecz z wieloma społeczeństwami różniącymi się elementami składowymi i wzajemnymi stosunkami tych składników; społeczeństwa te reprezentują typy-swoiste całości, następujące po sobie;

• Podstawą każdego społeczeństwa jest określony sposób produkcji [głównie dyrektywa metodologiczna]; trzeba odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się ściśle stwierdzić, od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt [sił wytwórczych i stosunków produkcji]; nie można sądzić o epoce przewrotu na podstawie jej świadomości; trzeba badać głównie fakty społeczne poddające się max. ścisłej obserwacji [są `zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego, podstawą typologii społeczeństw. Ponieważ jednak omawiana koncepcja nie była jednoznacznie sformułowana, stała się punktem wyjścia dwóch różnych teorii socjologicznych: teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk społecznych przez bazę ekonomiczną oraz teorii strukturalnej zależności zjawisk ekonomicznych i wszelkich innych zjawisk społecznych [materializm historyczny oznaczał albo prymat czynnika ekonomicznego albo wprowadzenie do analizy zjawisk społecznych pojęcia całości]; Marks wyróżnił formację azjatycką, antyczną, feudalną, burżuazyjną, pierwotna i komunistyczną [przyszłą]; kapitalistyczna punktem wyjścia dla wyjaśnienia innych formacji, z których ono wyrosło;

• „Kapitał” - ukazuje stosunki produkcji + odpowiadającą im nadbudowę w społeczeństwie kapitalistycznym; inne formacje społ-polit. słabiej opracowane [zwłaszcza pierwotna i komunistyczna];

• teoria formacji [o charakterze modelowym] miała aspekt typologiczny i historiozoficzny- formacje to następujące po sobie `epoki', z koniecznymi, naturalnymi fazami rozwoju; dwojaka interpretacja: uniwersalny schemat rozwoju historycznego lub ogólna hipoteza oparta na faktach z europejskiego kręgu kulturowego;

3. KLASY SPOŁECZNE I STRUKTURA KLASOWA:

• Stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, gdzie jedni posiadają środki produkcji, kierują dostają większą część produktu społecznego, a inni nie; historia wszystkich społeczeństw jest historia walk klasowych; istnienie klas jest związane tylko z określonymi formacjami społeczno-ekonomicznymi;

• Termin `klasa' nie ma stałego zakresu u Marksa, ale odnosi się do zbiorów ludzi wyróżnionych odrębnością sytuacji ekonomicznej i interesów grupowych; grupy ludzi różniące się miejscem w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem [zwykle ustalonym przez prawo] do środków produkcji, rola w społecznej organizacji pracy oraz sposobem otrzymywania i rozmiarami bogactwa społecznego; jedna klasa może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy zajmowanych miejsc;

a) świadomość klasowa- przysługuje klasom potencjalnie; gdy ludzi ekonomicznie odpowiadających definicji klasy łączy świadomość klasowa, świadomość wspólnych interesów, więź psychiczna wynikająca ze wspólnych antagonizmów klasowych; rola klas w życiu społecznym zależy od tego, czy wytworzy się ta wspólnota postaw [w "Nędzy filozofii”- klasa w sobie i klasa dla siebie];

2. struktura klasowa- klas społecznych nie można charakteryzować w izolacji;

• schemat dychotomiczny- struktura klasowa to opozycja dwóch klas podstawowych i decydujących; przeciwstawnych: posiadającej i nieposiadającej ; małe zainteresowanie `średnią' i uwarstwieniem innym niż ekonomiczne [antagonizm zamiast uwarstwienia]-uzasadnienie polityczne; w każdym społeczeństwie są dwie antagonistyczne klasy podstawowe, których wzajemny stosunek określa zachowanie się członków innych klas oraz nasilenie konfliktów wewnątrz klas podstawowych; konflikt klasowy najbardziej zasadniczy; schemat ten to abstrakcja, mająca prowadzić poprzez kolejne konkretyzacje do ujęcia rzeczywistości społecznej w całym jej bogactwie; prognoza postępującego upraszczania się przeciwieństw klasowych; ten `idealny typ' nie odwzorowuje wyczerpująco podziałów społecznych-ukonkretniony, historyczny opis wymaga `schematów rozwiniętej struktury klasowej' [wewn. rozwarstwienia, pozostałości, zalążki itp.]

3. ogólne i szczególne pojęcie klasy społecznej:

• teoria społeczna Marksa była teorią społeczeństwa burżuazyjnego, miała wyjaśnić fakty swoiste współczesnej mu formacji społeczno-ekonomicznej; koncepcja klas odnosiła się głównie do kapitalizmu; z drugiej strony pojęcie klasy miało charakter bardziej ogólny-odnosiło się do wszelkich społeczeństw, w których istniała prywatna własność środków produkcji; ogólna hipoteza dotyczyła ekonomicznego podłoża wszelkich doniosłych podziałów społecznych [też stanowych czy kastowych]; podkreślając swoistość poszczególnych formacji i `rewolucyjny charakter kapitalizmu', Marks wskazywał na podobieństwa między formacjami, w których istniała własność prywatna jako formacjami klasowymi [np. społeczeństwo burżuazyjne]; to nie kapitalizm stworzył klasy

• klasa w sensie szczególnym- odnosi się do społeczeństwa kapitalistycznego, gdzie podział społeczeństwa na podstawie ekonomicznej występuje w `najczystszej' formie;

4. geneza klas społecznych- skojarzenie z podziałem pracy; odrzucenie odwołania do faktu podboju; zróżnicowanie na rządzących i rządzonych pochodzi od posiadających/ nieposiadających, a nie odwrotnie [zerwanie z francuska historiografią burżuazyjną];

4. PAŃSTWO:

• Komunizm Marksa miał polityczny charakter, a materializm historyczny był teorią całości społecznej; walka klas walką polityczną; 2 tory refleksji: państwo jako `osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy' oraz jako `zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej'; teoria polityczna to teoria biurokracji jak i teoria panowania klasowego;

• W państwach nowoczesnych ustrój państwowy `usamodzielnia się' w stosunku do społeczeństwa, centralizuje się; pozorna niezależność władzy państwowej [teoria biurokracji]

• Klasowy charakter władzy państwowej' państwo klasy najsilniejszej, panującej ekonomicznie, która dzięki niemu staje się również klasą panująca politycznie, zdobywając nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas uciskanych [ważna teza materializmu historycznego]; jednak nie w każdym społeczeństwie klasowym rządzi bezpośrednio klasa panująca ekonomicznie;

• Teoria państwa to koncepcja organu panowania klasowego, który w pewnych sytuacjach ma względna niezależność od poszczególnych odłamów klasy ekonomicznie panującej, wzrasta samodzielnie kosztem społeczeństwa jako całości;

• Marksizm w podwójnej opozycji: przeciw koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu od przejęcia przez niego władzy państwowej, z drugiej-przeciw anarchizmowi, zniszczeniu państwa;

• rewolucja proletariacka to akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas, a tym samym przygotowanie warunków obumierania państwa;

• państwo to zjawisko w dwojakim znaczeniu historycznym: występuje jedynie w tych formacjach, gdzie ma miejsce podział społeczeństwa na klasy oraz musiało przybierać nieskończenie wiele różnych form;

5. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA:

• Brak pełnej i uporządkowanej teorii

• Wszystkie rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości nie są do końca samodzielne; nie mają historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie rozwijają swoją produkcje materialną i wzajemne stosunki materialne zmieniają wraz z tą rzeczywistością swoje myślenie i jego wytwory; to życie określa świadomość; zależność świadomości od materialnego podłoża [`bytu społecznego'], ale tylko w ostatniej instancji' -baza i nadbudowa;

• Powstały 2 konkurencyjne orientacje: świadomość odbiciem bytu społecznego lub posiadająca doniosłą rolę historyczną

• Społeczny byt i społeczna świadomość- świadomość jako zmienna zależna [naukowe nowatorstwo na tle heglizmu i tradycji oświeceniowej]; „świadomość wytworem społecznym i pozostaje nim, dopóki istnieją ludzie”; idee ludzkie to ekspresje określonych sytuacji historycznych, choć świadomość ma niewielką samodzielność, może być aktywna;

• Istnieje fałszywe założenie, że świadomość to proste odbicie bytu społecznego lub aktywny czynnik procesu historycznego; w rzeczywistości jest tak częściowo, nie ba bezwzględnego rozdziału tych sfer, są to dwie strony jednej ludzkiej praxis; nie ma czystej świadomości ani czystego bytu;

• Fałszywa świadomość- notoryczna niezdolność rozpoznawania przez ludzi swojego miejsca w procesie dziejowym; świadomość fałszywa epoki- typowa dla społeczeństwa feudalnego, niewolniczego; każda następna epoka demaskuje `fałszywą świadomość epoki poprzedniej, ujawniając faktyczne skutki ówczesnych działań i pokazując samym swoim istnieniem przejściowość tego wszystkiego, co uchodziło za naturalne i wieczne; świadomość fałszywa klas społecznych- na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu, wznosi się cała nadbudowa swoiście ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów na życie; cała klasa tworzy je i kształtuje; nabywana drogą tradycji i wychowania, ujawnia się w konfrontacji ze świadomością innych klas; fałszywa świadomość ideologów- szczególny przypadek świadomości grupowych powstających w miarę postępów podziału pracy; początkiem pojawienie się wyspecjalizowanych grup myślicieli, oddzielenie się pracy umysłowej od fizycznej, teorii od praktyki-wyemancypowanie od świata w stronę tworzenia `czystej' teorii; zerwanie z praktyką społeczną, historia myśli oddziela się od historii ludzi, a także sama się rozszczepia;

• Świadomość klasowa- nie do końca jasne pojęcie, z reguły miało charakter idealizacyjny; nie była tożsama z empiryczną świadomością członków klasy społecznej; tożsamość ta to czysta możliwość teoretyczna, gdyż przekształcanie klasy w sobie w klasę dla siebie nigdy się nie kończy; poglądy wielu mogą się tylko zbliżać do typu idealnego; świadomość klasowa proletariatu- czym on jest w rzeczywistości i co będzie zmuszony zdziałać w przyszłości [świadomość potencjalna, graniczna]; fałszywa świadomość- poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą; bierze się ona z rozziewu między tym co sądzi się o sobie, a tym, czym się faktycznie jest w społeczeństwie;

• Niebezpieczeństwo teoretyczne-mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatami [świadomości potencjalnej z empiryczną], niedostrzeganie tej drugiej itp.

6. ROZWÓJ SPOŁECZNY:

• Materializm historyczny zmierzał do wyjaśnienia rozwoju społeczeństwa, do odkrycia

prawidłowości rozwoju historycznego;

• Konieczność historyczna - socjalizm koniecznym rezultatem procesu dziejowego; obserwacje rozziewu między zamiarami ludzi a faktycznymi skutkami ich działalności; Marks podjął pytanie o obiektywne uwarunkowania czynów ludzkich oraz ich następstw, o warunki sukcesu rewolucji komunistycznej; nie był fatalistą i nie uważał historii jako zewnętrznej względem ludzi siły; rewolucja konieczna, gdyż nie widział innego rozwiązania konfliktów społeczeństwa kapitalizmu, które wynikały z pewnych mechanizmów gospodarczych; zmiana pewnych powiązanych części, pociąga zmianę pozostałych; dlatego działalność ludzka zamknięta w pewnych granicach, ogranicza ją układ sił społecznych i układ gospodarczy; są to bardzo silne zależności-strukturalne i przyczynowe związki między faktami poddającymi się naukowemu badaniu; teza o konieczności historycznej dotyczyła tylko ogólnych tendencji [ostrożność i plastyczność poglądów Marksa]; teza ta nie przewiduje konkretnych zachowań jednostek, jedynie prawdopodobieństwo;

• Historia jako proces przyrodniczy - formuła Engelsa; dwojakie rozumienie-1. Sens metaforyczny-proces historyczny nie jest dowolną kreacją uczestników, ma swe własne obiektywne prawa, które mogą zostać poznane, ale nie zniesione; 2.społeczeństwo to część przyrody, to jej prawa wyjaśniają niektóre procesy społeczne [przystosowanie się marksizmu do panującego klimatu opinii- Darwin itp.], należy zachować ostrożność w interpretacji;

• Siły na pędowe `procesu historycznego'- materializm historyczny powstał w polemice z idealistycznymi koncepcjami historii; naczelna zasada-pierwotność bytu społecznego względem świadomości, `bazy' względem `nadbudowy'; unikanie odwołania do intencji, zamierzeń oraz sił pozaludzkich; głównym czynnikiem rozwoju społecznego działalność ludzka rozpatrywana na kilku poziomach:

• Rola postępu technicznego, wpływu zmian sił wytwórczych na całokształt życia społecznego; wzajemne stosunki między ludźmi zależą w wielkim stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym wyrazem jest osiągnięty poziom techniki;

• Sposób produkcji-określony poziom sił wytwórczych jak i stosunki społeczne [stosunki produkcji], w jakie ludzie wchodzą, rozwijając produkcję materialną; założenie o odpowiedniości poziomu sił wytwórczych i układu stosunków społecznych, której naruszanie prowadzi do rewolucyjnego przewrotu; jednak nieuzasadnione jest przedstawianie materializmu historycznego jako determinizmu ekonomicznego, ścisłej i jednokierunkowej zależności;

• Walka klas- podstawa ekonomiczna, a ich stosunki to stosunki produkcji; ale żadne walki klasowe nie doprowadzą zmiany ustroju społecznego, jeśli niedojrzałe będą przesłanki ekonomiczne [konieczny, ale niewystarczający warunek]; potrzebne również: odpowiedni układ sił politycznych, stan świadomości społecznej; trwałość sposobu produkcji gwarantowana również przez zdolność klasy panującej ekonomicznie do panowania politycznego i ideologicznego; rewolucja oznacza przewrót we wszystkich tych trzech sferach, zależy także od czynników pozaekonomicznych [tradycja, podłoże historyczne]; postęp jest szansą, a nie koniecznością; w tym sensie to rewolucje są `lokomotywami historii'

KAROL MARKS (1818-1883)

1. DIALEKTYKA (sposób myślenia Marksa)- przejął od Hegla (dialektyka ideii), ale osadził ją w świecie materialnym; założenia:

• Stosunki wzajemne-wzajemne oddziaływanie wpływów/ czynników społecznych; nie ma jednokierunkowej, przyczynowo-skutkowej zależności;

• Fakt i wartość-nie oddziela się wartości społecznych od faktów społecznych, są nieuchronnie splecione; idea beznamiętnego badacza to mit, gdyż zaangażowanie emocjonalne w proces badawczy jest naturalne i zdarza się często;

• Rozgraniczenie- zjawisk zachodzących w świecie społecznym nie sposób wyraźnie odgraniczyć; stopniowo i niezauważalnie jedne elementy przechodzą jedne w drugie;

• Relacje- relacyjny pogląd na świat społeczny i stosunki go tworzące;

• Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość- ważne jest badanie historycznych korzeni współczesności; przyszłość-socjologia dialektyczna ma polityczny charakter-dotyczy wizji przyszłości i praktyk prowadzących do tego alby ta wizja się ziściła (teraźniejszość zawiera w sobie zalążki przyszłości);

• Nic nie jest nieuchronne- Marks rzecznikiem możliwości politycznej, a nie nieuchronności historycznej; zjawiska społeczne nieustannie działają i reagują; proletariat musi działać, ale nie ma gwarancji, że osiągnie zamierzony cel, rewolucja nie jest nieuchronnym procesem;

• Konflikt i sprzeczność- istnieje pomiędzy wielkimi strukturami społecznymi, różnymi poziomami rzeczywistości społecznej; najważniejsza sprzeczność kapitalizmu to stosunek burżuazja-proletariat, a rozwój kapitalizmu tylko pogłębia konflikt prowadząc do walki;

• Aktorzy i struktury(i ich dialektyczny stosunek)- główne poziomy analizy społ. wciąż wzajemnie na siebie oddziałują (okoliczności w takim samym stopniu tworzą ludzi w jakim ludzie okoliczności); sednem myśli Marksa jest stosunek ludzie a wielkie struktury społeczne przez nich tworzone( pomagają ludziom się realizować lub stanowią zagrożenie);

• Choć Marks pozostał wierny dialektyce, skupił się na analizie i krytyce kapitalizmu, która miała przyczynić się do rewolucyjnej zmiany. Swą krytyczna analizę oparł na przesłankach dotyczących aktorów, działania i interakcji.

2. POTENCJAŁ LUDZKI:

• Istota gatunkowa człowieka; do tej pory ludzie nie zbliżyli się do tego, czym mogą się stać ( za ciężkie warunki na realizacje potencjału w społeczeństwach przedkapitalistycznych, dopiero komunizm stworzy warunki na uzewnętrznienie tego potencjału);

• Krytyka kapitalizmu oparta jest między innymi na wizji człowieka i tego jakim może się stać po wyzwoleniu z oków kapitalizmu i osiągnięciu pełni realizacji;

• Moce i potrzeby (ich idee)- moce to zdolności i możliwości, a potrzeby-pragnienia rzeczy niedostępnych od razu; naturalne to te, które maja też inne zwierzęta, a gatunkowe są swoiste tylko dla człowieka;

• Świadomość- w sensie realnym, nie idealnym; zdolność do powiązania jej z działaniami odróżnia nas od zwierząt; świadomość to cecha kształtowana poprzez wzajemnie oddziaływanie, to wytwór społeczeństwa, jej poszerzanie jest konsekwencją ludzkiego działania, stosunków społecznych i wytwarzania życia materialnego; świadomość kontroluje działania ludzkie;

• Potencjał ludzki i przyroda- celem działań ludzkich jest przyroda oraz inni ludzie, a nich oddziałujemy swoimi mocami twórczymi;

• 3 składniki stosunku człowiek-przyroda:

1. postrzeganie (percepcja)-bezpośredni kontakt poprzez zmysły;

2. orientacja-organizuje i strukturyzuje spostrzeżenia;

3. przyswojenie-działające podmioty stosują swe moce twórcze, aby zaspokoić potrzeby

Świadoma, twórcza umiejętność ma sens tylko, gdy rozpatruje się ją w odniesieniu do tych trzech elementów; natura ludzkich mocy i potrzeb kształtuje formę tych trzech procesów (a ich forma wpływa na charakter mocy i potrzeb-wzajemne oddziaływanie); natura ludzka jest kształtowana warunkami społecznymi;

• 3 stadia stosunków ludzkiego potencjału a powyższych trzech procesów:

1. społeczeństwo pierwotne- dość ograniczone korzystanie z zasobów naturalnych dla zaspokojenia potrzeb (niewielkie potrzeby-walka o przetrwanie, ograniczona świadomość);

2. kapitalizm- system ekonomiczny, w którym środki produkcji należą do burżuazji, a proletariat, aby przeżyć, sprzedaje jej swój czas pracy; twórcze zdolności ludzi wyrażane w akcie przyswajania przyrody nie mogą się uzewnętrznić, człowiek zostaje zredukowany do chęci, pożądania towarów; celem posiadanie, a nie realizacja ludzkich potrzeb;

3. komunizm- przezwyciężenie sił strukturalnych prowadzących do zwyrodnienia natury ludzkiej; wyrażenie potencjału, dostatek, ujawnienie możliwości gatunkowych;

• działalność- sposób przyswajania przedmiotów przyrody, przejście od świadomości do świata obiektywnego; praca- świadoma, celowa działalność w procesie wytwórczym, wyraz szczególnych zdolności typowych dla ludzi, produktywna działalność przy zastosowaniu twórczych zdolności człowieka

[działalność dotyczy celowych przedsięwzięć, praca-procesu produkcji, a twórczość rozumiana jest jako właściwa ludziom zdolność wytwarzania unikalnych produktów; w kapitalizmie praca oddzielona jest od działalności i twórczości; komunizm- we wspólnej pracy i działalności w pełni przejawi się twórczy potencjał człowieka]

• uprzedmiotowienie- wytwarzanie przedmiotów, potwierdzenie rzeczywistego materializmu; w tym obszarze ludzie wyrażają swoje zdolności, realizują potencjał [gdy jest świadomy, wszechstronny, wyraża charakter społeczny i nie jest tylko środkiem do celu jakim są pieniądze]; w uprzedmiotowienie muszą być zaangażowane twórcze zdolności jednostek;

• praca- wspólna; proces dotyczący człowieka i przyrody, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje, reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą; przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody, ale zmienia też siebie, swą naturę; praca to przyswojenie, uprzedmiotowienie i pełna realizacja ludzkiego potencjału; kapitalizm wypacza formy pracy [zamiast celem samym w sobie, wyrazem ludzkich możliwości, zostaje zredukowana, nie jest już synonimem działalności i twórczości];

• charakter społeczny człowieka- integralna część ludzkiej natury, człowiek to `zwierzę polityczne', wszystkie prawdziwie ludzkie zdolności tracą sens w izolacji, muszą się odnosić do przyrody i świata społecznego;

3. ALIENACJA- deformacje natury ludzkiej będące skutkiem poddania robotnika cudzej woli kapitalisty; to struktury kapitalizmu prowadzą do alienacji, jej źródło tkwi w strukturze społecznej-systemie dwuklasowym, który zrywa naturalne wzajemne powiązania będące cechą natury ludzkiej;

• Elementy alienacji:

1. robotnicy wyobcowani ze swej działalności produkcyjnej [nie pracują dla siebie i swoich bliskich, ale dla kapitalistów, którzy posiadają działalność produkcyjną i oni decydują o jej zastosowaniu; działalność produkcyjna nie daje satysfakcji, jest zredukowana do środka prowadzącego do pieniędzy]

2. wyobcowani od produktu [nie należy do nich], poza swoją robotnicy nie znają pozostałych części procesu produkcji, nie mają pojęcia o swojej roli w nim, zostają niejako zredukowani do niewiele znaczących ról

3. wyobcowani od kolegów z pracy-konkurencja, podżeganie do konfliktów, aby zwiększyć wydajność; kanalizacja nienawiści do kapitalisty

4. wyobcowani od własnego ludzkiego potencjału, tracą ludzkie cechy stając się `maszynami', przytępienie świadomości, zerwanie stosunków z ludźmi i z przyrodą

Alienacja powoduje liczne deformacje, praca zostaje zredukowana do żmudnego trudu, prowadzi do ruiny duchowej i staje się zaprzeczeniem człowieczeństwa. Przestaje wyrażać ludzki potencjał, człowiek skupia się tylko na potrzebach naturalnych. Pieniądz zyskuje ogromną siłę; `świat na opak', gdzie złudzenia stają się faktami;

4) EMANCYPACJA- człowieczeństwa, uwolnienie od zniewolenia przez pieniądz, przekształcenie ludzkiej natury- gdy człowiek stanie się istotą gatunkową; wiąże się to bezpośrednio z programem politycznym mającym na celu doprowadzenie do obalenia kapitalizmu- przejście do społeczeństwa socjalistycznego przez podbudowane teorią, konkretne działanie [praxis]-wymiar polityczny jak i teoretyczny; zbiór jednostek w komunie miałby przywrócić więzi i położyć kres alienacji; celem emancypacji istota gatunkowa-komunizm, który jest rzeczywisty i konieczny dla najbliższego etapu rozwoju historycznego;

1. STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO:

• podejście dialektyczne- jest to wielka liczba trwających stosunków społecznych [perspektywa dynamiczna]; ich układ jest zewnętrzny do ludzi i wywiera przymus; jawią się jako rzeczywistość obiektywna, choć nie nieuchronna [należy ją znieść]

• towary- produkty pracy przeznaczone do użytku i wymiany; ludzie w interakcji z przyrodą i innymi ludźmi wytwarzają niezbędne sobie przedmioty; uprzedmiotowienie to konieczny i uniwersalny aspekt życia; wartość użytkowa wytworów ludzkiej pracy pod kontrolą; w kapitalizmie produkuje się dla obcych ludzi-przedmioty zyskują wartość wymienną; przedmioty i rynek przestają być kontrolowane przez ludzi, staja się realnymi, niezależnymi zjawiskami, obiektywna rzeczywistością wywierającą przymus

• fetyszyzm towarowy- ludzka praca przestaje nadawać towarom wartość; wartość wypływa z naturalnych właściwości samych rzeczy, rynek przejmuje funkcję ludzi [nadawanie wartości]; przypisując towarom i rynkowi byt rzeczywisty, jednostka traci nad nimi kontrolę

• urzeczowienie- z fetyszyzmu; ludzie wytwarzają nie tylko przedmioty o charakterze ekonomicznym, ale tez stosunki i struktury społeczne

REIFIKACJA- proces prowadzący do przekonania, że wytworzone przez ludzi formy społeczne to naturalne, uniwersalne i absolutne rzeczy; ludzie wierzą, że struktury społeczne powstają poza ich kontrolą i są niezmienne [często staje się to `samospełniającym się proroctwem']; praca jako zjawisko społeczne, w kapitalizmie staje się towarem; reifikacja może dotyczyć struktur religijnych, politycznych, organizacyjnych itp.

6) KAPITAŁ- społeczny stosunek między sprzedawcami i nabywcami siły roboczej; kapitał jako niezależna struktura wyzyskuje robotników; ludzie reifikują kapitał, wierząc, ze jest rzeczą naturalną, zewnętrzną;

• własność prywatna- prywatne władanie środkami produkcji przez kapitalistów; też poddana reifikacji; pochodzi ona z pracy robotników, choć potem ona zaczyna ich kontrolować; jest wytworem wyalienowanej pracy, pogłębia alienację, trzeba ją znieść, aby w pełni znów realizować swój potencjał;

• podział pracy- kolejny strukturalny składnik kapitalizmu; wynika z wyżej opisanego rozróżnienia, specjalizacja uniemożliwia realizację ludzkiego potencjału; w sztuczny sposób separuje jednostkę od zbiorowości; rozdrobnienie i dezintegracja funkcji; jednostka staje się narzędziem w procesie produkcji, a każdy wnosi niewielki wkład do ostatecznego produktu; trzeba znieść tą wąską specjalizację i bariery uniemożliwiające rozwój;

• klasa społeczna- struktury zewnętrzne, wywierające przymus; zreifikowane stosunki społeczne, czyli takie, które zaczęły żyć własnym życiem; ich powstanie wiąże się z pojawieniem się towaru;

• ujęcie wielkich struktur społecznych w sposób relacyjny, ale zewnętrzne i wywierające przymus; poglądy na struktury wyrastają z koncepcji towaru i fetyszyzmu towarowego;

16. POZYTYWIZM JAKO PROGRAM FILOZOFICZNY

W rodowodzie socjologii szczególne miejsce zajmuje pozytywizm pierwszej połowy XIX w. - Auguste Comte- główny teoretyk kierunku- stworzył nazwę nowej nauki i stosunkowo rozległy program jaj uprawy. O socjologii XIX wieku można powiedzieć, że była pozytywistyczna i ewolucjonistyczna.

ANTYKRYTYCYZM.

Pojęcie „ pozytywny” zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, pewne, ścisłe i konstruktywne. Pozytywizm sprzeciwiał się nie po prostu religii czy złej filozofii, lecz filozofii mogącej prowadzić do zastoju czy skostnienia, czy też do dezorganizacji społecznej czy też anarchii. Pozytywizm XIX wieku podejmował, więc bezpośrednio aktualną problematykę kryzysu społecznego, szukając takiej wiedzy, która będzie użyteczna w organizowaniu nowego społeczeństwa. Socjologiczny pierwszy pozytywizm zwracał się przeciwko wszelkim odmiano, filozofii krytycznej i prowadzącej do konfrontacji tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad powinno lub mogłoby być.

KRYTYKA „ METAFIZYKI” I FENOMENALIZM.

Pozytywiści krytykowali tradycyjną filozofię za to, że rezygnuje z pewności poznania w imię iluzorycznego ideału- znalezienia odpowiedzi na tak zwane pytania najważniejsze, na której nie ma naukowej odpowiedzi. Nauka ma się zajmować tylko i wyłącznie zjawiskami, czyli tym, co da się zbadać, co da się poznać, a nie jakimiś utajnionymi zjawiskami, bo tym właśnie zajmuje się metafizyka. Pozytywiści mówiąc np. o naturze ludzkiej mają na myśli empiryczne właściwości jednostek ludzkich. Pozytywistyczny fenomenalizm kierował się także przeciwko religii, a w każdym razie religii odwołującej do objawienia i pretendującej do roli wiedzy o świecie. Pozytywiści byli na ogół agnostykami ( dojście do całkowitego poznania, osiągnięcia wiedzy absolutnej jest niemożliwe)

NATURALIZM. PRZYRODOZNAWSTWO JAKO NAUKA WZORCOWA.

Pozytywizm był naturalizmem i to w sensie normatywnym jak i opisowym. Zakładał, iż metody stosowane w naukach społecznych nie powinny różnić się zasadniczo od metod nauk przyrodniczych. Pozytywiści stali na gruncie przekonania o bezwzględnej jedności ludzkiej wiedzy oraz metod, za pomocą, których można wiedzę osiągać. Zarówno Comte, jak i J. S. Mill poświęcili sporo uwagi problemami różnic pomiędzy naukami społecznymi i przyrodniczymi, nie dochodząc nigdy do ich przeciwstawiania.

Pozytywistyczny naturalizm miał trojaką motywację.

• Kierowała nim chęć zastosowania w naukach społecznych metod, które wcześniej wykazywały już swą skuteczność i uchodziły za jedyne metody naukowe.

• Argumentację pronaturalistyczną wspierało przekonanie, że tylko nauka zgodna z wzorcami przyrodoznawstwa, czyli nauka po prostu, może być podstawą efektywnej inżynierii społecznej.

• Ważne było przeświadczenie, że tylko nauka pełni godną poparcia rolę wychowawczą, wytwarzając postawę najbardziej pożądane w nowoczesnym społeczeństwie: rzeczowość, podatność na racjonalne argumenty, odporność na pokusy metafizyki, niechęć do angażowania się w spory nierozstrzygalne itd.

FAKTY SPOŁECZNE JAKO RZECZY.

Pozytywiści pierwszego pokolenia zakładali ( w odróżnieniu od tak zwanego drugiego pozytywizmu) ostry przedział między podmiotem a przedmiotem poznanie. Traktowali świat społeczny jako zespół zjawisk całkowicie niezależnych od obserwatora i oglądany przez niego od zewnątrz. Badacz występuje w roli obserwatora a nie uczestnika, sprowadzony został do funkcji poznawczych, wolny od namiętności.

ANTYNORMATYWIZM.

Pozytywiści sądzili, że do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. Działalność poznawcza jest neutralna w stosunku do sporów o wartości i nie dostarcza zaangażowanym w nie stronom żadnych argumentów. Jeżeli sama angażuje się w te spory, to sprzeniewierza się swemu powołaniu i tym samym naraża na szwank swoje właściwe zadanie. Niekonsekwencja pozytywistów polegała na tym, że wprowadzali do swoich koncepcji społecznych wartościowania utajone, np. wypowiedzi o potrzebach ludzkich, o tendencjach rozwoju historycznego czy też o tym, co z ich punktu widzenia należy uważać za najbardziej pożądane.

NAUKA JAKO PODSTAWA INŻYNIERII SPOŁECZNEJ.

Ważną cechą myśli pozytywistycznej była jej praktyczna orientacja: nauka miała umożliwiać przewidywanie, przewidywanie zaś kontrolę procesów społecznych kładącą kres ich żywiołowemu i niszczącemu przebiegowi. We wszystkich wypadkach mamy do czynienia z taką samą koncepcją zastosowania nauki o społeczeństwie. Jest to koncepcja przeciwstawiana koncepcji „inżynierii utopijnej”, a więc takiej, która jest nastawiona na osiągnięcie w praktyce społecznej najwyższego wyobrażonego dobra. „ Inżynieria na raty” nie pyta o cel ostateczny swoich wysiłków naprawienia społeczeństwa, starając się jedynie rozwiązać za pomocą dostępnych w danej chwili środków najpilniejsze w danej chwili problemy. Jest to bez wątpienia strategia najbardziej zgodna z antynormatywizmem pozytywizmu i jego nastawieniem na usprawnianie istniejącego czy też powstającego spontanicznie ładu społecznego.

17. SOCJOLOGIA COMTE'A ( 1798- 1857) . PRZEDMIOT SOCJOLOGII I JEJ FUNKCJE. TRWAŁOŚĆ I ZMIENNOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNEGO. SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA.

„Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej”

„Rozprawy o całokształcie pozytywizmu”

POZYTYWIZM COMTE'A:

 poszukiwanie niezmiennych praw rządzących światem przyrody i światem społecznym

 istnieje świat realny , a zadaniem naukowca jest jego zbadanie i przedstawienie wyników badań

 świat rzeczywisty poznaje się na dwa sposoby: przez badania i dociekania teoretyczne

 zainteresowanie Comte'a pozytywizmem ma ścisły związek z jego zainteresowaniem socjologią- zdefiniował socjologię jako naukę pozytywną („Socjologia to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki społecznej”)

 wyróżnia trzy metody badań dostarczających wiedzy empirycznej o realnym świecie społecznym:

1. obserwacja- powinna być ukierunkowana przez teorię, a po jej dokonaniu powiązana z jakimś prawem

2. eksperyment- naturalny polegający na tym, że skutki czegoś, co dzieje się w określonym miejscy byłyby obserwowane i porównywane z sytuacją w miejscu, gdzie takie zdarzenie nie nastąpiło

3. porównanie:

• społeczeństw ludzkich z niższymi społeczeństwami zwierzęcymi

• społeczeństw w różnych krajach świata

• stadiów rozwoju społeczeństw w różnych okresach (metoda historyczna)

 filozofia pozytywna maiła się przeciwstawić negatywnej filozofii i jej przejawom (wynik Rewolucji Francuskiej i anarchii intelektualnej)

• KRYZYS SPOŁECZNY A NAUKA

 społeczeństwo znalazło się w głębokim kryzysie a podstawowe pytanie dotyczyło tego czy nauka jest już dostatecznie zdolna do wyprowadzenia go z kryzysu; wg Comte'a źródłem wszelkiej zmiany społecznej jest świadomość, a zatem Diagnoza Wielkiego Kryzysu była głównie diagnozą stanu ówczesnej świadomości

od początku ery nowożytnej działalności krytycznej i postępów wiedzy pozytywnej rozpadł się teologiczny system wierzeń i militarny ustrój społeczny; społeczeństwo pozostało bez dyscypliny moralnej , uległo dezintegracji; stworzone instytucje okazały się prowizoryczne, sytuację pogarsza fakt podziału na dwie partie i walka między nimi (obrońcy dawnego porządku i jego burzyciele usiłujący w nieskończoność przedłużać rewolucję)- tam gdzie nie ma wspólnych wartości społeczeństwo nie może istnieć (społeczeństwo jako ognisko życia moralnego)

 wyjściem ze stanu kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń a ich źródłem może być tylko nauka( wspólne poglądy można zaobserwować tylko w zakresie tematów opracowanych przez teorie pozytywne); aby to było możliwe konieczne jest uczynienie nauki jednolitym systemem, w którym znajdą się odpowiedzi na wszystkie zasadnicze pytania; dotychczasowe osiągnięcia należy uzupełnić łączą je w systematyczną całość i dodając do nich „pozytywną teorię” społeczeństwa czyli socjologię

 wyższość nauki nad teologią i metafizyką:

1. poglądy naukowe są intersubiektywnie sprawdzalne i zdeterminowane przez naturę rzeczywistości, której dotyczą i tym samym mają właściwość uciszania sporów

2. na jej korzyść przemawia konieczność historyczna- prawem rozwoju świadomości jest przechodzenie przez kolejne fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną

• SOCJOLOGIA W SYSTEMIE COMTE'A (STATYKA I DYNAMIKA SPOŁECZNA):

 miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone logicznie i historycznie , nauki tworzą określoną hierarchię, która zależy od kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej powstawania) i tego w jaki sposób dają się one logicznie uporządkować

nauki tworzą następującą hierarchię:

matematyka  astronomia fizyka  chemia  biologia  socjologia

są uporządkowane wg stopnia malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia rosnącej złożoności o coraz większej doniosłości praktycznej (socjologia to nauka najbardziej konkretna, złożona i związana z praktyką, socjolog musi wykorzystywać wyniki wszystkich innych nauk, dlatego pojawia się najpóźniej)

 relacje socjologii z pozostałymi naukami:

1. bez dorobku poprzedzających ją nauk (zwłaszcza biologii) powstanie socjologii byłoby niemożliwe

2. posiada swój specyficzny przedmiot, którego osobliwości sprawiają, że jej procedury musza się jakoś różnić od procedur tamtych nauk- społeczeństwo podobnie jak organizm biologiczny jest złożoną, nieredukowalną do swoich części składowych całością, dla socjologa poznanie części jest bezużyteczne, albowiem realnie istnieją one tylko w obrębie całości, a poza nią stają się metafizycznymi abstrakcjami; antyredukcjonizm- zbiorowość nie jest po prostu sumą jednostek i nie daję się jej rozłożyć ja jednostki

3. metody socjologii muszą się różnić od metod innych nauk pozytywnych; są to różnice dwojakiego rodzaju:

• stosując metody znane innym naukom (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza) socjolog musi się liczyć z koniecznością ich modyfikacji

• nie można na tych metodach poprzestać, przedmiot socjologii wymaga także stosowania metody historycznej; socjolog musi porównywać nie tylko stany różnych społeczeństw, ale także stany tego samego społeczeństwa następujące po sobie w czasie

PRZEDMIOT I ZADANIA SOCJOLOGII:

 socjologia pojawiła się jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i jako dopełnienie systemu filozoficznego, który dzięki niej miał uzyskać praktyczne znaczenie

 źródła inspiracji Comte'a: Monteskiusz, Rousseau, Condorcet, de Bonald, de Maistre (idea ładu), Arystoteles, Hobbes, Saint- Simone; zasługą Comte'a nie jest zatem stworzenie nowych idei, a jedynie stworzenie ze znanych już idei jednej całości

 dziełem Comte'a była synteza i jej rozbudowanie do rozmiarów systemu (maił pomieścić całość ludzkiej wiedzy, dostarczając tym samym oparcia dla moralnej, społecznej i politycznej odnowy porewolucyjnego społeczeństwa

 Comte zaprzecza dotychczasowej opozycji postępu i porządku; wg niego porządek i postęp to dwa aspekty każdego społeczeństwa, a jego socjologia składała się ze statyki i dynami społecznej

 zasadniczy problem jego socjologii to pogodzenie dwóch na pozór sprzecznych punktów widzenia:

1. odkrywaniu praw względnie trwałej budowy społecznego organizmu

2. odkrywaniu praw rozwoju, porządku, postępu

Najpierw trzeba badać porządek ludzki i zdać sobie sprawę z praw podstawowych, które są z konieczności takie same we wszystkich czasach i miejscach. Ta podstawa pozwoli wyjaśniać stopniową ewolucję.

 do przedmiotu socjologii włącza wszystko, cokolwiek nie zmieściło się w przyrodoznawstwie, gdyż pytania na jakie ma odpowiedzieć dotyczyły organizmu społecznego jako całości znajdującej się w trakcie ewolucji, a nie tylko wybranych zjawisk i procesów społecznych

OSOBLIWOŚCI PROJEKTU SOCJOLOGII COMTE'A:

 socjologia miała być jedyną nauka społeczną- Comte zakwestionował inne nauki społeczne ze względu na powszechny konsensus organizmu społecznego, który sprawia, że niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa z punktu widzenia jego warunków lub zachodzących w nim procesów, jeżeli dzieli się je na części i każdą z tych części bada osobno (holistyczna zasada)

 traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i późniejszym; wciąż mamy do czynienia z tym samym porządkiem podlegającym nieustannym zmianom; Comte'a interesowały zmiany w systemie a nie zmiany systemu

 przedmiotem studiów nie było określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie czyli Ludzkość

STATYKA SPOŁECZNA:

 zajmuje się badaniem porządku społecznego- wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego organizmu i warunkami kształtowania się konsensusu społecznego; badanie praw akcji i reakcji różnych części systemu społecznego; części i całość systemu społecznego znajdują się w stanie harmonii; w badaniach należy zaczynać od całości, która jest nam znana, a nastepnie przechodzić do części

 opisuje społeczeństwo jako typ idealny

 na pierwszym planie jest problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, języka i religii- rozpatrywane są pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu

 jednostka w systemie Comte'a: (poziom mikro)

• główne źródło energii w systemie społecznym; emocje jednostek nadają impuls i kierunek działaniom intelektualnym, a rezultaty tych działań prowadzą do zmian w systemie społecznym

• jest niedoskonała, znajduje się we władaniu niższych form egoizmu, nie zaś wyższych form altruizmu; ludzie pozostawieni sami sobie będą postępować egoistycznie, dlatego należy roztoczyć nad nimi kontrolę zewnętrzną

• człowiek jest słaby i bezsilny, jego możliwości twórcze są ograniczone; ludzie nie tworzą świata społecznego, to ten świat ich tworzy

 rodzina- pierwsza forma zrzeszenia; najważniejszy składnik społeczeństwa; jest najtrwalszym elementem społeczeństwa i niezawodnym oparciem dla jego rekonstrukcji po okresie rewolucyjnego nieładu; integruje jednostkę i społeczeństwo, gdyż w rodzinie ludzie uczą się zachowań społecznych; odgrywa istotną rolę w hamowaniu egoistycznych popędów i wyzwalaniu altruistycznych; przyczyny wysunięcia rodziny na plan pierwszy analizy:

1. refutacja indywidualistycznych koncepcji społeczeństwa przez wskazanie najbardziej elementarnej formy zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od racjonalnego rachunku

2. wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń powstałych w ten sam sposób

3. skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki

 podział pracy

• powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na grupy zawodowe i klasy

• bez niego między poszczególnymi rodzinami nie istniałoby prawdziwe zrzeszenie, ale tylko prosta aglomeracja

• odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za podstawę sympatię

• warunek konieczny istnienia społecznego organizmu, czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień i uczuć moralnych

 rząd (zbiorowość zorganizowana politycznie) - druga podstawowa forma zrzeszenia

• wprowadza do życia społecznego pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania zgodnej współpracy różnych odłamów społeczeństwa

• opiera się na sile

 religia- niezbędny czynnik spójności i równowagi społeczeństwa; uniwersalna podstawa całego społeczeństwa

• ważna jest sama wiara, a nie jej przedmiot

• wiara jest ważna, gdyż bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi („(...)każdy rząd przyjmuje religię w celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”)

wyróżnia dwie podstawowe funkcje religii:

• reguluje życie jednostek tłumiąc egoizm i wywyższając altruizm

• służy podtrzymywaniu stosunków społecznych między ludźmi, stwarzając przesłanki do powstania wielkich struktur społecznych

 język- umożliwia ludziom wchodzenie w interakcje; łączy ich ze współczesnymi i z przodkami; umożliwia formułowanie, przekazywanie i wcielanie w życie idei religii

 założenia psychologiczne w statyce społecznej:

• społeczna natura człowieka

• przewaga uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi

DYNAMIKA SPOŁECZNA (TEORIA POSTĘPU):

 podstawowe założenia:

1. ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany

2. najważniejszym jej prawem jest prawo trzech stadiów, przez które przechodzi rozwój świadomości: teologicznego, metafizycznego i naukowego wyjaśniania świata

3. zgodnie z tw o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu społecznego przemiany świadomości są skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Każdemu stanowi świadomości odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji, państwa itp., w związku z czym każde stadium rozwoju społecznego daje się opisać ze względu na różne aspekty systemu społecznego

- świadomość teologiczna; stadium teologiczne organizacja sztywna, nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w raz na zawsze ustalonych formach; ludzie zadają sobie pytania o naturę rzeczy, ich pochodzenie i cel; zakłada się, że wszystkie zjawiska zostały stworzone przez ponadnaturalne siły lub istoty, które kierują nimi i nadają im cel; wyróżnia trzy fazy tego stadium (fetyszyzm, politeizm, monoteizm)

- świadomość metafizyczna; stadium metafizyczne  społeczna dezorganizacja; stadium przejściowe, gdyż bezpośredni przeskok ze stadium teologicznego do pozytywnego byłby zbyt gwałtowny; miejsce istot nadprzyrodzonych zajmują abstrakcyjne siły i uważa się, że to za ich sprawą wszystko na świecie ma swoją przyczynę i cel

- świadomość naukowa; stadium pozytywne reorganizacja zapewniająca trwały porządek społeczny, który nie wyklucza możliwości zmian; ewolucja od teologii do nauki to ewolucja od społeczeństwa militarnego do przemysłowego ( oddane pokojowej wytwórczości, rozporządzające dzięki naukowej organizacji pracy obfitością dóbr, jego podstawowymi klasami społecznymi stają się przedsiębiorcy i pracownicy najemni); ludzkość poszukuje niezmiennych praw naturalnych, które rządzą wszystkimi zjawiskami; badania poszczególnych zjawisk mają służyć wyprowadzeniu z nich uogólnień; w poszukiwaniu praw stosuje się badania empiryczne i prace teoretyczną

4. historia będzie realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez rewolucji

5. podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość

 badanie praw rządzących następowaniem po sobie zjawisk; społeczeństwo wziąć się zmienia , zmiana jest natomiast regulowana przez prawa, którym podlega; mamy do czynienia z ewolucyjnym procesem (społeczeństwo konsekwentnie zmierza ku swojemu ostatecznemu przeznaczeniu, kiedy osiągnie stan harmonii pod rządami praw pozytywizmu)

 Teoria Naturalnego Postępu Społeczeństwa Ludzkiego- ludzkość ewoluuje ku najszlachetniejszym skłonnościom, ku dominacji altruizmu nad egoizmem

 dialektyczne ujęcie historii świata- każda z kolejnych faz rozwoju historycznego jest zakorzeniona w poprzedniej, każda przygotowuje grunt pod następną

SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA:

 jako nauka pozytywna powinna dać podstawy pod nową władzę duchową, która pomogłaby odrodzić społeczeństwo i moralność

 wyprowadzenie społeczeństwa ze stanu dezorganizacji, chaosu stadium metafizycznego i wprowadzenie go w stadium pozytywistyczne

 Comte postuluje połączenie teorii z praktyką; wg niego pozytywizm ma dwa cele:

1. uogólnienie koncepcji naukowych, rozwój nauki

2. usystematyzowanie umiejętności dotyczącej życia społecznego

 trzy grupy powinny wesprzeć wprowadzanie zmian w życie społeczne:

1. filozofowie- wkład intelektualny

2. proletariat- wniesie działanie; ze względu na wykonywaną pracę mogą część swojego czasu poświęcić na myślenie o różnych sprawach  mają więcej czasu i energii by się zastanowić nad zaletami pozytywizmu, klasa robotnicza góruje nad klasami wyższymi pod względem intelektualnym i moralnym

3. kobiety- wniosą uczucie; wnoszą do polityki podporządkowanie intelektu uczuciu społecznemu; uczucie to jest najbardziej istotnym elementem, główną siłą napędową i jedyną rzeczywistą podstawą ludzkiej jedności; kobiety są najczystszym i najbardziej bezpośrednim wzorem człowieczeństwa; do kobiet w rewolucji pozytywistycznej będzie należała zmiana procesu wychowania w rodzinie i zakładanie salonów propagujących idee pozytywizmu

POZYTYWNY WKŁAD COMTE'A:

1. jako pierwszy używa terminu „socjologia”, sprecyzował czym powinna się socjologia zajmować

2. określił socjologię jako naukę pozytywną- przekonanie światem społecznym rządzą niezmienne prawa, a zadaniem socjologa jest ich odkrycie

3. określił trzy główne metody socjologii- obserwację, eksperyment, porównanie, a oprócz tego także metodę historyczną

4. wprowadził rozróżnienie między statyką (dziś - struktura społeczna), a dynamiką społeczną (dziś- zmiana społeczna)

5. zdefiniował socjologię w kategoriach makro

6. sformułował swe przekonania o egoistycznej naturze ludzkiej i konieczności jej kontrolowania przez zrzeszanie się w większe struktury społeczne

7. prezentował dialektyczny pogląd na struktury makro

8. nie poprzestawał na teorii, chciał ją połączyć z praktyką

18. HERBERT SPENCER

Ogólne założenia: 1). Społeczeństwo jest częścią przy­rody, podlegającą takim samym prawidłowościom, jak ona. 2). Współżycie społeczne jako wynik rozwoju uczuć i czynności umysłowych, a zjawiska społeczne jako przejawy ,,rozwoju nadorganicznego", powstałego na skutek współdziałania różnych organizmów. 3). W społeczeń­stwie działają te same prawa, co w przy­rodzie. Istnieje w społeczeństwie pewien przynaj­mniej zakres zjawisk, stale określony co do swej ilości i ,,jakości". Zjawiska te mogą być przed­miotem socjologii, która powinna umożliwić ,,obli­czanie tego, co ludzie zrobią, a po dokonanym fak­cie wyjaśnienie tego, co zrobili". 4). W rozwoju człowieka i społeczeństwa przeja­wiają się ogólne prawa ewolucji biologicznej — postępuje on w kierunku coraz pełniejszego przy­stosowania się do otoczenia. Następuje to przez dziedziczenie cech przydatnych do życia oraz wy­mieranie osobników słabych i niezdolnych do adaptacji. 5). Postępująca złożoność życia społecznego i ko­nieczność wiązania ze sobą różnych odległych nie­raz zjawisk społecznych rodzi potrzebę socjologii, jako nauki o przebiegu zjawisk i procesów rozwo­jowych społeczeństwa.

DETERMINIZM SPOŁECZNY

Krytyka teorii teleologicznych : Spencer traktował społeczeństwo jako część przyrody i interpretował jego rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Tak rozumianą zasadę determinizmu przeciw­stawiał Spencer zdecydowanie wszelkim indeterministycznym teoriom rozwoju społecznego. Istnienia nauk przyrodni­czych i obowiązującego w nim determinizmu nie sposób kwestionować. Ponieważ człowiek i społeczeństwo stanowią część przyrodniczej rze­czywistości, przeto nauka o nich jest tak samo możliwa, jak każda nauka przyrodnicza, i zmierza do odkrycia analogicznych praw i zależności.

Krytyka teorii heroistycznej : Pojawianie się wybitnych ludzi sta­nowi tylko jedno ogniwo w łańcuchu innych zja­wisk społecznych, które wraz z nimi są wytworem poprzednich stanów danego społeczeństwa. Aby mógł pojawić się wielki człowiek, musi istnieć od­powiedni poziom cywilizacyjny danego społeczeń­stwa. W pewnych wypad­kach niezbędny jest odpowiedni poziom ekonomiczno-techniczny, aby nadzwyczajne zdolności owego człowieka mogły znaleźć zastosowanie w praktyce. Zaprzeczenie jakoby tylko wybitne jednostki pchały świat do przodu ; Spencer trak­tuje wielkich ludzi jako produkt działania sił spo­łecznych . Jeżeli prawdą jest — powiada — że jed­nostka wybitna może zmienić ustrój wewnętrzny i kierunek działalności swego narodu, to prawdą musi być i to, że już przed jej wystąpieniem na arenę historyczną musiały się dokonać w narodzie pewne zmiany, stanowiące o jego postępie. Zanim ów wielki mąż przekształci społeczeństwo, społe­czeństwo musi wykształcić jego samego. W ten spo­sób źródło wszystkich zmian, które wprowadza, tkwi w pokoleniu, z którego się wywodzi. Jeśli więc chcemy wyjaśnić tę zmianę, musimy zbadać wszystkie warunki, jakie złożyły się na powstanie i owego wielkiego męża, i jego pokolenia.

Krytyka woluntaryzmu (Woluntaryści przeczyli istnie­niu przyczynowości i powtarzalności w zjawiskach społecznych: u podstaw działań ludzkich leżą akty wolnej woli — niepowtarzalne i nieprzewidywalne.) : Spencer podkreś­la, że wola nie może naruszać naturalnych prawi­dłowości, jeśli nie przypisuje się jej właściwości nadprzyrodzonych. Wprawdzie niektórych przejawów woli niepodobna przewidzieć, nie wynika z tego jednak, że żadnego z nich nie można przewidzieć. Na­ukowe przypuszczenia nie muszą być absolutnie ścisłe; mogą one mieć różne stopnie pewności i wystarcza, aby były przybliżone do stanu rzeczy­wistego. Te zjawiska społeczne, które są dostępne uogólnieniu, można uogólnić w niewyraźnych tylko granicach, tak co do czasu, jak też i znaczenia. W takim stopniu, w jakim uogólnienie jest możliwe, możliwa jest i nauka o społeczeństwie.

Zjawiska społeczne należy rozpatrywać w sposób przyczynowo-skutkowy. Spencer staje więc na gruncie determinizmu społecznego.

CELE I ZADANIA NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

1). Zadaniem socjologii jako nauki winno być określenie stosunku między jednostką a społeczeństwem, zasadnicze bowiem cechy spo­łeczeństwa zależą od cech jednostek. Należy tu roz­począć od badania typów takich ludzi, którzy two­rzą zbiorowiska małe, nie połączone ścisłymi wię­zami.

2). Socjologia winna wyjaśnić, jak małe zmiany w naturze jednostek, powstałe wsku­tek zmiany warunków życia, umożliwiają proces coraz to większego skupiania się indywiduów.

3). Zadaniem socjologii jest badanie początków i powstawania stosunków społecznych zarówno w dziedzinie organizacji społecznej, jak produkcji.

4). Socjologia winna wykazać, jak proces coraz większej integracji komplikuje coraz bardziej prosty początkowo ustrój społeczeństwa.

5). Zadaniem nauki o społeczeństwie jest porównywanie społeczeństw od najbardziej barbarzyńskiego aż do najbardziej cywilizowa­nego. Nauka ta winna wykazać, jakie cechy są wspólne wszystkim społeczeństwom, jakie zaś ty­powe dla pewnych tylko grup społeczeństw.

Przy wyjaśnianiu tych zjawisk społecznych trzeba brać pod uwagę wa­runki, w jakich dane społeczeństwo istnieje, to jest zbadać jego stosunki wewnętrzne, a także sąsiedzkie. Chodzi bowiem o to, że tak jak jednostki ludz­kie posiadają pewne specyficzne dla siebie właści­wości, tak i ich skupisko, tzn. społeczeństwo, musi posiadać pewne ściśle określone cechy, które sta­nowią przedmiot odrębnej gałęzi wiedzy.

Dwa główne zadania socjologii : badanie struktury społeczeń­stwa i procesu jego rozwoju oraz badanie insty­tucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się. Współczesna socjologia stosuje tu terminy: te­oria rozwoju społecznego oraz teoria organizacji społecznej.

Szczególny związek istnieje między historią (opisuje czyny i koleje naro­du) a socjologią (wyjaśnia instytucje tegoż na­rodu i wykazuje, jak stopniowo dochodził do osta­tecznego ustroju i ruchu społecznego).

W sferze zjawisk społecznych socjologia winna roz­różniać trzy rodzaje prawd:

a). Prawdy powszechne, odnoszące się do wszelkich społeczeństw,

b). Prawdy ogólne, dotyczące tylko pewnych grup, oraz

c). Prawdy szczegółowe, stosujące się tylko do poszczególnych społeczeństw.

Podobieństwa jednostek, należących do pew­nych narodów, wywołują podobieństwa całych na­rodów, które z nich się składają. Niemniej jednak przedmiotem badań socjolo­gii są nie poszczególne jednostki, lecz zjawiska masowe i typowe, które składają się na procesy rozwoju społeczeństwa. Ów proces rozwojowy przebiega na mocy zależności przyczynowych zgo­dnie z powszechnymi prawami przyrodzonymi i jest tym samym niezależny od indywidualnych cech jednostek. Socjologia jest nauką o rozwoju społeczeństwa, przebiegającym wskutek działania praw przyrodniczych.

• TRUDNOŚCI W BUDOWIE NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

• Zjawiska społeczne trudno obserwować

• Wpływ badacza na obserwacje, sądy, interpretacje itp.

• Złudzenia ludzkie, które wywołują wypaczanie obrazów obserwacji zjawisk

Dwie grupy trudności związane z badaniami społecznymi :

• trudności przedmiotowe, to jest takie, które wynikają z natury samych fak­tów i zjawisk społecznych ; pojawiają się już przy zbieraniu danych i faktów społecznych i polegają głównie na niecałkowitej wiarygodności informacji i materiałów socjologicznych;

• trudności podmio­towe, tj. takie, które wynikają z subiektywnych właściwości umysłu badacza oraz warunków śro­dowiskowych, w jakich przeprowadza on swoje badania. Powstają one na skutek pewnych subiektywnych nastawień, których nie jest pozbawiony żaden człowiek, a więc również uczony. Prowadzą one równie często do wypacza­nia obrazu badanego problemu. Są to:

a) skłonność do tzw. automorfizmu, tj. tłuma­czenia postępków innych ludzi własną miarą,

b) trudności powstające z afektów, takich jak obawa, miłość, nienawiść. Wypaczają one w po­ważnej mierze obraz rzeczywistości,

c) uprzedzenia wychowania, patriotyzmu, sta­nowe, polityczne oraz religijne.

• SPOŁECZEŃSTWO JAKO ORGANIZM

Naturalistyczne rozumienie społeczeństwa - traktowanie zjawisk społecznych jako części przy­rody i wyjaśnianie ich przez analogię z procesami i zjawiskami przyrodniczymi.

Organicyzm Spencerowski, czyli organiczna teoria społeczeństwa, określany często jako „darwinizm społeczny", można by nazwać raczej biologizmem, gdyż dotyczy przede wszystkim sprawy, czy dają się stwierdzić pewne zależności i funkcje znamienne zarówno dla zjawisk biolo­gicznych, jak i społecznych. Społeczeństwo jest podobne do skupienia organicznego, gdyż stałe stosunki pomiędzy częściami społeczeństwa podobne są do stałych sto­sunków pomiędzy częściami ciała żywego. Spencer wyliczył cztery wspólne cechy i podobieństwa między społeczeństwem a organizmem, a miano­wicie:

a) w miarę rozwoju rośnie ich masa, przekra­czając wielokrotnie stan początkowy,

b) z prostej początkowo struktury zarówno społeczeństwo, jak i organizm żywy stają się w miarę wzrostu bardziej skomplikowane struktu­ralnie,

c) w stadium początkowym ich części są na­wzajem niepowiązane i niezależne od siebie, potem następuje coraz to ściślejsze wzajemne powiązanie i oddziaływanie,

d) życie społeczeństwa jest niezależne i dłuż­sze od życia poszczególnych jednostek, podobnie ma się rzecz z życiem organizmu i poszczególnych komórek.

Z natury społeczeństwa jako organizmu wynika harmonia społeczna i wzajemna użyteczność zróżnicowanych „organów" i grup społecznych. Niemożliwe jest ani centralne, planowe kierownictwo społeczeń­stwem, ani likwidacja hierarchii i nierówności — są one nieodłączne od istniejącej natury ludzkiej i od złożonej struktury społeczeństwa.

Społeczeństwo znajduje się w stałym rozwoju. W mia­rę tego rozwoju jego części różnicują się między sobą, prowadząc do coraz większej złożoności struktury. Zróżnicowane części podejmują zróżnicowane funkcje. Funkcje te nie tylko różnią się między sobą, ale także wzajemnie się warunkują. Świadczona w ten sposób wzajemna pomoc pociąga za sobą wzajemną zależność. W końcu, części wzajem zależne, istniejąc dla siebie i przez siebie, tworzą skupisko, oparte na tych sa­mych zasadach ogólnych, co organizm osobniczy. Zarówno w organizmie żywym, jak w organizmie spo­łecznym życie jednostek trwa nadal po nagłym prze­rwaniu życia skupiska, ale jeśli życie skupiska nie zostanie przerwane przemocą, to przewyższa swą długotrwałością żywot jednostek. Prawo rządzące organizacją społeczeństw: współzależność poszczególnych części.

• EWOLUCJONIZM SPOŁECZNY

Zarówno instytucje społeczne, jak i cywiliza­cja są skutkiem procesu ewolucji, któremu ludz­kość podlega na równi z całą przyrodą. Na ewo­lucję składają się według Spencera dwa przeciwne sobie procesy, t j. integracja (Spencer wyróżnia integrację astronomiczną, geologiczną, biologiczną i społeczną; Spencer porównuje procesy integracyj­ne w społeczeństwie do procesów integracyjnych w świecie organicznym, stwierdzając, że tak jak ' tam, integracja przejawia się zarówno w zwięk­szaniu się masy, jak też w zlewaniu się ze sobą mas odrębnych; proces integracji obejmuje również ekonomi­kę, kiedy to w pewnych rejonach skupiają się róż­ne rodzaje przemysłu i handlu. Integracja społecz­na nie pomija również takich dziedzin, jak język, nauka, sztuka itd.) oraz dezintegracja materii.

TYPY SPOŁECZEŃSTW

Klasyfikację typów spo­łeczeństw rozpoczyna Spencer od ugrupowania ich według stopnia złożoności. Postępując w ten sposób rozróżnia on: społeczeństwa proste (takie, które tworzy pojedynczą całość pracującą, niepodlegającą żadnej innej całości, i którego części, przy lub też bez pomocy ośrodka kierowniczego, współ­działają ze sobą dla osiągnięcia jakichś celów pu­blicznych), złożone (wodzowie grup prostych podlegają wodzowi najwyższemu), podwójnie złożone (społeczeństwa o struk­turze niejako trójstopniowej, w których grupy proste podporządkowane są władzy wyższej, ta zaś podlega jeszcze wyższej; społeczeństwa całkowicie osiadłe) i potrójnie złożone (wszystkie współczesne ludy cywilizo­wane). Między poszczególnymi typami występują stadia przejściowe. Społeczeństwo złożone staje się samodzielną jed­nostką wtedy, kiedy okrzepnie w sobie na skutek współdziałania wszystkich grup składowych pod wodzą jednej osoby — w przypadku wojny, a jed­nocześnie zróżnicuje klasy społeczne i przemysł oraz odpowiednio rozwinie swoje umiejętności. Spen­cer wprowadza również podział społeczeństw z punktu wi­dzenia ich działalności i wynikającej z tego róż­nicy organizacji. Biorąc pod uwagę te kryteria, Spencer wyróżnia dwa typy społeczeństw: militar­ny (skoncentrowanie całej władzy w ręku przywódcy - wojennego; jednostki w rozmaitych swoich czynnościach podlegają przymusowi władzy państwowej; centralizacja władzy w ręku wodza, który decyduje o losach swych poddanych; wzrost stratyfi­kacji społecznej i zasadnicze ograniczenie wolności jednostki) i industrialny (cele wybitnie pokojowe; najważniejsza jest wola obywateli, rząd zaś istnieje tylko po to, by ją wykonywać; wolność osobista jed­nostki; współdziałanie jest dobro­wolne; sympatia i prawo zajmuje miejsce siły i przymusu). Droga rozwoju wie­dzie od społeczeństwa militarnego do industrialne­go.

Ewolucja, w swej postaci pierwotnej polega na przechodzeniu od stanu mniej spójnego do bardziej spójnego na skutek rozproszenia ruchu i in­tegracji materii; ale nie tylko. Równolegle do przecho­dzenia od niespójności do spójności następuje przejście od jednolitości do wielorakości:

Społeczeństwa cywilizowane powstają przez ustano­wienie klas regulatywnych: rządu, administracji, woj­ska, duchownych, prawa itp. Kontrast między nierozwiniętymi i rozwi­niętymi społeczeństwami jest wyraźny — mamy do czynienia ze stale rosnącą koordynacją części. Przejście od homogeniczności do heterogeniczności znajduje odbicie za­równo w postępie cywilizacji jako całości, jak i w po­stępie jednego plemienia czy narodu. Społeczeństwo na szczeblu najniższym jest homoge­nicznym zbiorem jednostek, posiadających taką samą władzę i funkcję. Ale już w początkowych stadiach ewolucji społecznej dostrzegamy zarodki różnic między rządzą­cymi i rządzonymi. Wraz z podbojami i wzrostem liczebności plemie­nia, kontrast między rządzącymi i rządzonymi przy­biera na ostrości. Władza najwyższa staje się władzą dziedziczną; wódz zaś, obok wodzostwa militarnego przejmuje także wodzostwo polityczne. Jednocześnie rozwija się inny, równoległy system rzą­dów — rządy religijne. Przez długie lata obie te formy rządów: religijna i świecka, były ze sobą ściśle związane. Obok nich, i ze wspólnego korzenia, wyrasta powoli trzecia władza — obyczajów, czyli etykiety. Każdy z wymienionych wyżej typów władzy jest z ko­lei przedmiotem dalszych różnicowań. Rosnącemu zróżnicowaniu władzy w ra­mach każdego narodu towarzyszy postępujące różni­cowanie między rządami poszczególnych narodów. Poszczególne narody różnią się między sobą systemami rządów i prawa, wierzeń i instytucji religijnych, oby­czajów i zwyczajów. Jednocześnie następowało inne znane nam zróżnico­wanie, to mianowicie, na mocy którego obywatele zaczęli dzielić się na klasy i kategorie. Równolegle do rozwoju klasy rządzącej, opisanego wyżej, postę­pował rozwój klasy rządzonej, jeszcze bardziej zło­żony, w wyniku którego doszło do podziału pracy, cechującego narody zaawansowane. Z chwilą udoskonalenia i rozszerzenia sieci dróg i środków transportu poszczególne rejony kraju zaczynają pełnić różne funkcje i stają się wza­jemnie od siebie zależne. Stopniowo każda miejscowość zaczyna wykształcać swój własny rodzaj produkcji i on staje się przemysłem w niej do­minującym. Co więcej, ten wtórny podział funkcji wy­stępuje nie tylko między poszczególnymi grupami lud­ności jednego kraju, lecz także między poszczególnymi krajami jako całościami. Wymiana dóbr, której wzro­stowi wydajnie sprzyja wolny handel, doprowadza w konsekwencji do mniejszej lub większej specjaliza­cji przemysłowej poszczególnych narodów.

Każde społeczeństwo jako całość dąży stale do utrzy­mania równowagi, polegającej na przystosowaniu jego populacji do istniejących warunków życia. Równowaga funkcjonalna pociąga za sobą równowagę strukturalną. Każdy wzrost heterogeniczno­ści w jednostce zakłada — jako przyczynę lub skutek — jakiś wzrost heterogeniczności w skupieniach. Granicę społecznej złożoności osiągnie się zapewne dopiero wtedy, kiedy osiągnie się wyżej opisaną równowagę między siłami społecznymi i jednostkowymi. Końcem wszystkich zmian jest spoczynek.

• CHARAKTER SOCJOLOGII

Wła­ściwości zbioru są zależne od składających się nań elementów (natura części skła­dowych określa pewne cechy ich agregatu). Cechy poszczególnych elementów wy­znaczają granice ich zbiorowi. Oczywiście warunki, w jakich zbiór powstaje, w poważnym stopniu wpły­wają na różnicowanie się jego formy; warunki te jed­nak — w niektórych wypadkach uniemożliwiając w ogóle powstanie zbioru, w innych go utrudniając, w jeszcze innych ułatwiając — nie mogą nigdy nadać mu cech niezgodnych z cechami składających się nań elementów. Osob­nicy jednego gatunku posiadają pewne podstawowe cechy wspólne, które pociągają za sobą pewne cechy zbiorowości. Socjologia powinna opierać się na tych założeniach.

19. PSYCHOLOGIZM JAKO PODEJŚCIE WYJAŚNIANIA ŻYCIA SPOŁECZNEGO, JEGO CIĄGŁOŚCI I ZMIANY. PSYCHOLOGIA TŁUMÓW I PUBLICZNOŚCI.

Psychologizm wyłonił się z ewolucjonizmu jako jego częściowe lub całkowite zaprzeczenie.

Zalążki jego występowały już we wczesnym pozytywizmie (Comt i Mill).

Psychologizm-orientacja teoretyczna w socjologii , która bierze za punkt wyjścia psychiczne cechy jednostek, czyni z nich zmienne, po czym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne.

(1) Pojęcie psychologizmu

Nazwa „psychologizm” obejmuje poglądy nader zróżnicowane, powstające często niezależne od siebie i odwołujące się do różnych koncepcji teoretycznych. Za tymi różnicami kryła się jednak realna wspólnota, której podstawą było przekonanie, że psychologia może i powinna stać się podstawową nauką o człowieku.

U schyłku socjologii ewolucjonistycznej pojawiła grupa skłonna utrzymywać , iż nothing is social which is not psychical . Korygowali w tym duchu wyobrażenia ewolucji społecznej, bądź tworzyli psychosocjologię. Ekspansji tego sposobu myślenia sprzyjało przekonanie, że skoro uczestnikami procesów społecznych są jednostki, aby wyjaśnić te procesy trzeba poznać trwałą naturę tych jednostek ( skłonności, motywy postępowania, reakcje, instynkty itd.) Decydujące znaczenia miał jednak przewrót w psychologii!

Przewrót w psychologii polegał na :

a) Powstaniu psychologii eksperymentalnej, wypierającej „metafizyczne' spekulacje na temat duszy i natury ludzkiej przez metodyczną obserwacje przebiegu procesów psychicznych (głównie Wilhelm Wundt)

b) Potraktowaniu faktów psychicznych jako jedynej rzeczywistości bezpośrednio danej uczonemu i uczynieniu doświadczenia jako podstawowym pojęciem psychologii jako punktu wyjścia poznania wszelkich faktów humanistycznych.

c) Ujęciu człowieka jako podmiotu obdarzonego wolą i myślą, a nie tylko zdolnością odbierania i kojarzenia wrażeń.

d) Wyjściu poza psychologię świadomości- odkrycie psychologii nieświadomości

Psychologizm o którym mówimy, wyróżniało (spośród teoretyków ulęgających modzie na psychosocjologię, zachowujących jednak tradycyjne ujęcie) :

a) Przekonanie, że psychologia może udzielić odpowiedzi , na najważniejsze pytania zadawane prze socjologów.

b) Fakty psychiczne nie są jakościowo odmienne do przyrodniczych. Socjologia wykrywa przyrodnicze prawa.

c) Zapoczątkował totalna destrukcje ewolucjonizmu, przyjmując założenie : społeczeństwo powinno być badane przede wszystkim ze względu na to co jest w nim powtarzalne i stałe!

d) Trzymał się zasad nominalizmu, czy tez indywidualizmu metodologicznego ( społeczeństwo to suma jednostek)

e) Zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej. Stosunki społeczne określają, co najwyżej sposób przejawiania się uniwersalnych cech psychicznych.

interakcja (u psychologistów)- proces przetwarzania gotowej substancji psychicznej , której pochodzenie jest poza społeczne(dlatego nie nazwiemy psychologisty interakcjonistą)

f) Tendencja na skupieniu uwagi na nieświadomych procesach psychicznych-swego rodzaju antyinteketualizm. Podstawowymi kategoriami psychicznymi uczynił on: emocje, instynkty, sugestie, hipnozę, nieświadomość, libido, osady psychiczne (rezydua).

→ załamanie oświeceniowej wiary we względnie harmonijny postęp społeczeństw kontrolowanych w coraz większym stopniu przez rozum zdolny poznać jego kierunek i prawa nim rządzące.

(2) Psychologia ludów

Pierwszymi rzecznikami byli : Mortiz Lazarus i Heymann Steinthal. Celem ich było ustanowienie obok psychologii indywidualnej psychologii człowieka uspołecznionego, czyli społeczeństwa ludzkiego.

Jednostka należy do gatunku ludzkiego i jako taka ma cechy wspólne ze wszystkimi innymi ludźmi, ale należy również do określonego ludu (Volk) i jako taka ma cechy swoiste tylko dla tej jednej części ludzkości → Wprowadzono rozróżnienie cech psychicznych o pochodzeniu organicznym oraz takich, które są wytworem warunków kulturowych.

Oznaczało to, iż poznanie człowieka wymagało współdziałania dwóch dyscyplin:

1) Psychologii jako nauki o człowieku indywidualnym

2) Psychologii ludów (korzystającej z danych etnologicznych), jako nauki o ludziach należących do różnych kultur i z tego powodu różniących się od siebie.

Psychologia ludów nie badała tylko zróżnicowania ludzkich kultur. Poznanie kultury było dla niej drogą do poznania ludzkiej psychiki, której zawdzięcza ona wewnętrzna spójność wyrażającą się we właściwym jej „duchu całości” (Allgeist).

Duch całości-ogólna nazwa cech psychicznych przysługujących członkom grupy kulturowej.

Psychologia ludów była jedna z pierwszych zapowiedzi powstania psychologii społecznej (nauki badającej cechy psychiczne jednostek kształtujące się pod wpływem życia zbiorowego).

Nie spełniła swoich obietnic, zajmując się głównie gromadzeniem materiału opisowego lub wykorzystywaniem go do budowy jeszcze jednej historii hipotetycznej w stylu ewolucjonizmu. Uzyskała spory rozgłos, ale nie otworzyła przed naukami społecznymi nowych perspektyw. Przyczyniło się to do spopularyzowania psychologii, ale to nie ona zapoczątkowała psychologizm jako teorię społeczeństwa.

(3) Psychologia tłumów i publiczności

Drugą próba ześrodkowania badań społecznych na problematyce psychologicznej była psychologia tłumów (wynaleziona przez włoskiego kryminologa Scipio Sighele i spopularyzowana przez francuskiego lekarza, archeologa, antropologa, podróżnika i wynalazcę - Gustave'a Le Bona).

Psychologa tłumów zajmowało się wielu autorów. Należy odróżnić dwa jej nurty:

- podejmowanie tej problematyki w ramach szerszych teorii socjologicznych (np.Tarde, Durkheim, Park)

-Swoistą teorię psychosocjologiczną, według której obserwacja zachowań się tłumu dostarcza klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych lub zjawisk typowych dla nowoczesnego społeczeństwa.

Punktem wyjścia psychologii tłumów było pytanie: „ Czemu się tak dzieje, że wielki tłum popełnia czyny, na które indywiduum nigdy by się zdecydować nie umiało?”

Zachowanie jednostki ulega zasadniczej zmianie, gdy staje się ona anonimową cząsteczką masy i ulega jej przemożnemu wpływowi, wymykając się spod kontroli norm moralnych, których kiedy indziej przestrzega.

Zainteresowanie tym zjawiskiem wzrosło pod wpływem studiów nad hipnozą i sugestią oraz ze względu na okoliczności polityczno-społeczne! Le Bon pisał, że obecnie giną nasze odwieczne poglądy, nadchodzące stulecie będzie erą tłumów. Krytykował nowoczesność, eksponując jeden jej motyw: niewiarę w możliwość okiełznania przez rozum społecznego żywiołu. Nie traktował o tłumach w znaczeniu potocznym (które były dla niego tylko prototypem działań zawsze ogromnie rozpowszechnionych w życiu społecznym, które w nowoczesnym społeczeństwie zaczynają grać główną rolę). chodziło mu o wszelkie zgromadzenia jednostek, które działają jak jeden mąż i są odporne na wszelka racjonalną perswazję.

Tłum (według Le Bona)- każda zbiorowość, której jedność zasadza się na irracjonalnej gotowości do działania, wynikającej z zatracenia się jednostek w masie i rezygnacji z wszelkiej samokontroli. Wytwarzanie się takiej jedności („duszy tłumu”) jest tożsame z zagłuszeniem świadomości jednostek. Do władzy nad ludzkimi zachowaniami się dochodzą uśpione /stłumione instynkty rasy.

(tłum to np. zbiegowisko uliczne, klasa, naród, partia )

Psychologia tłumów Le Bona była ogólną teorią życia społecznego, polityki, władzy, zmiany społecznej, rewolucji itd. Ważne wydarzenia historyczne dokonywały się zawsze pod wpływem niekontrolowanych instynktów i sentymentów. Dziedziczne cechy „rasy” są w życiu społecznym najpotężniejsze i najtrwalsze. Psychologia Le Bona polegała nie tyle na tym, aby pokazać zmiany, jakim ludzka psychika ulegała pod wpływem interakcji społecznej, ile na tym żeby wskazać że w społeczeństwie nieustannie dają znać o sobie jakieś czynniki bardziej pierwotne.

Le Bon wprowadził drobiazgową klasyfikację tłumów:

-homogeniczne: sekty(związane jednością wierzeń), kasty (związane podobieństwem zajęć zawodowych) i klasy (związane jednością interesów)

-heterogeniczne: anonimowe ( zbiegowiska uliczne) i nieanonimowe (sad, parlament)

Rozróżnienia te nie rozproszyły jednak niejasności pojęcia tłumu.

(4) Teoria naśladownictwa Tarde'a

Zaproponował używanie słowa „tłum” wyłącznie wtedy, gdy w grę wchodzi fizyczna bliskość pewnej liczby jednostek. Obok psychologii tłumów postawił psychologię publiczności (która uważał za bardziej charakterystyczną dla czasów najnowszych). Publiczność miałoby cechować rozproszenie przestrzenne połączone z bliskością duchowa powstająca dzięki udoskonalonym środkom wymiany opinii i informacji. Zajął stanowisko interakcjonistyczne.

Aby „sugestia na odległość” była możliwa wśród jednostek składających się na dana publiczność, powinny być one przyzwyczajone do intensywnego życia zbiorowego, życia miejskiego, sugestii bezpośredniej. Już w dzieciństwie i młodości odczuwamy działanie wzroku ludzkiego, który wpływa na nasz sposób bycia, sądy, czyny itd. dopiero gdy przez lata całe ulegliśmy takiemu oddziaływaniu wzrokowemu lub na innych taki wpływ wywierali, stajemy się podatni na sugestie myślowe, ulegamy działaniu myśli o wzroku innych.

Tarde różniło od Le Bona; zawężenie pojęcia tłumu, wprowadzenie pojęcia publiczności, przywiązywanie znacznie większej wagi do interakcji społecznej poprzedzającej pojawienie się zjawiska „sugestii zbiorowej”.

Trzonem teorii socjologicznej Tarde'a była teoria naśladownictwa (widział w nim manifestacje ogólniejszego zjawiska powtarzalności). socjologia musi badać zdarzenia psychologiczne odtwarzane na skutek naśladownictwa i kiedy znajdzie ona swój własny obszar powtarzalności, numeracji i pomiaru, jej niezależność zostanie zapewniona bez konieczności wymyślania arbitralnych i fantastycznych formuł ewolucji. Odróżniał jednak zjawiska naśladownictwa od zjawisk powtarzalności w przyrodzie- u podłoża pierwszych znajdują się wierzenia i pragnienia, które są wprawdzie mierzalne jak siły fizyczne, ale maja od nich inną naturę-stanowią podstawową datum świata ludzkiego i są w odróżnieniu od wrażeń przekazywane.

Wykluczył ze swojej teorii wszystko, co nie daje się zredukować do indywidualnych zjawisk psychicznych („ Nie wszystko, co jest indywidualnością, staje się ogólne, wszystko co ogólne ma źródło w bycie indywidualnym” ). Psychologia kolektywna, intermentalna (socjologia) jest możliwa tylko, dlatego, że zawiera elementy, które mogą być [przekazywane i komunikowane z jednej świadomości do innych-elementy, które mimo nieprzekraczalnych hiatus między jednostkami są w stanie jednoczyć się i łączyć ze sobą, aż do stworzenia prawdziwych sił społecznych, prądów opinii i impulsów ludu, tradycji i obyczajów narodu.

Dylemat Tarde'a: z jednej strony dane są stany świadomości i nieświadomości jednostek, z drugiej fakty (zwane potocznie społecznymi) i przedstawione dotychczas przez nauki społeczne w formie urzeczowionej bytów ponadindywidualnych.

rozwiązanie przyniosła, jego zdaniem, koncepcja naśladownictwa jako podstawowego mechanizmu przekształcania tego, co tylko jednostkowe, w to, co społeczne. Społeczeństwo istnieje dzięki powtarzalności aktów indywidualnych, które nie zmieniając swej natury prowadzą jednak do nadania zachowaniom się ludzkim jednolitości i regularności. Czyny ludzkie są w większości kopiami, „interpsychicznymi fotografiami”, których powtarzanie zmienia to, co jednostkowe w to, co społeczne. Poznanie tzw. praw społecznych jest poznaniem praw rządzących procesami naśladownictwa.

Dwa typy naśladownictwa(pozwalały przedstawić różnice między społeczeństwem tradycyjnym i nowoczesnym):

-obyczaj

-moda (tłum i publiczność powstawały w jej następstwie)

W społeczeństwie może wystąpić zmiana- wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu zostaje przyjęty przez wiele jednostek. Odrzucił pojęcie ewolucji i bezosobowych praw historycznych. Ruch następuje dzięki jednostkom, które obdarzone są zmysłem inicjatywy i wynalazczości- jest ona przewodnikiem , a nie organem zbiorowości.

Prawa opozycji powszechnej zmierzające w różnych kierunkach fale naśladownictwa zderzają się ze sobą w walce. Zderzenia te doprowadzają do serii wzajemnych adaptacji, dzięki którym ustala się równowaga społeczna(tzw. prawo adaptacji)

20. INSTYNKTYWIZM

Instynktywizm - przypisanie faktów społecznych instynktom ludzkim.

Instynktywizm Williama McDougalla (1871-1938)

Instynkt - odziedziczona czyli wrodzona dyspozycja psychofizjologiczna

która sprawia, że obdarzony nią osobnik spostrzega specjalne przedmioty określonego rodzaju i zwraca na nie uwagę. Doznaje on przy tym pewnych swoistych wzruszeń i wykonuję względem nich pewne czynności, albo jest do tego wewnętrznie popychany.

.

Instynktywizm McDougalla zakłada możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, a dokładnie do tych „molekuł” którymi są instynkty. Np. McDougall tłumaczył religię instynktem religijności, a kapitalizm - instynktem kolekcjonerskim

(por. Max Weber „Duch kapitalizmu a etyka protestancka”).

Teoria ta ma liczne wady, m.in. brak empirycznej stwierdzalności takich hipotez.

Wg F. Znanieckiego, zastąpienie człowieka społecznego przez człowieka jako przedstawiciela gatunku biologicznego jest bezprawne z racji odmienności tych pojęć.

Działalność homo-sapiens nie wyjaśnia istnienia kultury.

Doktryna McDougalla oscyluję między socjologizmem a psychologizmem.

Koncepcje instynktywistyczne postrzegają człowieka jako gotowy wytwór przyrody.

21. FREUD

koncepcja psychologistyczna- psychoanaliza

• SOCJOLOGICZNE IMPLIKACJE FREUDYZMU

Psychoanaliza powstała jako próba rozwiązania problemów psychologii indywidualnej. Freud nie widział konieczności systematycznego badania problemu struktury społecznej. Uwydatnił on treść ludzkich pragnień, która jest zasadniczo niezmienna.

Treści socjologiczne:

1. rola czynników zew. w kształtowaniu ludzkiej psychiki , inni ludzie jako wzory, obiekty, pomocnicy i wrogowie czyli psychologia jednostki= psychologia społeczna.

2. - posługując się analogią między rozwojem jednostki i rozwojem `masy' F. podejmował próby

wyjaśnienia zachowania się zborowego za pomoc a pewnych cech psychiki indywidualnej

• w procesach dotyczących genezy i rozwoju społeczeństwa bezpośrednio wypowiadał się o sprawach stanowiących przedmiot zainteresowania nauk społecznych

TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA

Fundamentem tej teorii było to, że:

Procesy duchowe są w swej istocie nieświadome zaś procesy świadome stanowią jedynie poszczególne akty i części całego życia psychicznego. F. ostatecznie zniszczył racjonalistyczną wizje człowieka jako istoty nade wszystko myślącej, świadomość ni posiada siły sprawczej; motorem ludzkiego zachowania są irracjonalne żywioły ( LIBIDO) zawarte w gatunkowej naturze człowieka ZWROT KU NIEŚWIADOMOŚCI

LIBIDO * popęd seksualny 

 * całość energii witalnej 

ID * jeden z czynników

kształtujących ludzką psychikę

Początkowo u F.: człowiek jako maszyna (kierowany od wew.), kieruje się instynktami i popędem . F. nigdy nie zarzuca tej koncepcji człowieka.

W dojrzałej teorii w coraz większym stopniu uwzględnia czynniki społeczne wpływające na kształtowanie się charakteru i zachowania się jednostki ludzkiej działo się tak od czasu skupienia się jego uwagi na zasadzie rzeczywistości oraz rozpoczęciu głębszych studiów nad ego i strukturą charakteru

Zasada przyjemności  właściwa pierwotnemu sposobowi działania aparatu psychicznego

Zasada rzeczywistościsamopotwierdzenie organizmu wsród trudości świata zew; pod wpływem samozachowawczego instynktu jednostki zasada przyjemności zostaje zastąpiona przez zasadę rzeczywistości, która nie rezygnuje z zamiaru osiągnięcia w ostatecznym rozrachunku przyjemności, wymaga jednak i doprowadza do odsunięcia jej zaspokojenia oraz do czasowego tolerowania przykrości na długiej drodze do przyjemności. Zasada rzeczywistości uruchamia mechanizmy psychologiczne  środki zastępcze

 przeniesienie intoksykacja -prymitywny środek zaradczy,

wczesna faza twórczości Freuda:

świat zew. jako * zbiór przedmiotów, niektóre z nich staja się przedmiotem pożądań jednostki

* zespół przeszkód, które utrudniają realizacje tych pożądań

do lat 20. Freud nie rozporządzał teoria kształtowania się osobowości w procesie zderzenia się popędów i stających na ich drodze rzeczywistych warunków życia 

stworzenie tej teorii wymagało wyróżnienia w ludzkiej psychice prócz wszechmocnych instynktów (teraz id) wyróżnienia ego jako rozjemcy miedzy id a rzeczywistością oraz superego będącego częścią ego, na którą składają się zinternalizowane przez jednostkę wymogi środowiska społecznego, przede wszystkim rodzinnego

OSOBOWOŚĆ:

• EGO

• SUPEREGO

• ID

Ego władza wykonująca, świadomość jednostki, zderzenie się id i superego

 godzenie

id, superego i świata zewnętrznego

ego pozwala id na takie działanie by jego siły nie stanowiły niebezpiecznego zagrożenia a jednocześnie nie urażały superego i nie weszły w kolizję ze światem zew.

ego zapewnia równowagę jest ona chwiejna ponieważ 3 składniki osobowości pozostają ze sobą w ciągłym konflikcie

id vs superego prowadzi do  destrukcji kultury przez instynkty

 destrukcji jednostki przez środowisko

antagonizm jednostki i społeczeństwa przeniesiony do wew. i uznany za nieusuwalny

• Pogląd o dychotomii człowieka i społeczeństwa

• Doktryna zła ludzkiej natury

• Człowiek z zasady antyspołeczny

• Społeczeństwo musi go oswoić, pozwolić na zaspakajanie w pewnym stopniu popędów biologicznych i w dużej mierze ogładzić i umiejętnie pohamować podstawowe ludzkie impulsy

Stosunek jednostki do społeczeństwa jest statyczny 

Jednostka w swej istocie pozostaje zawsze taka sama i zmienia się tylko na tyle, na ile społeczeństwo wywiera większy nacisk na jej naturalne popędy, ... albo też zezwala na więcej swobody

TEORIA KULTURY FREUDA

Społeczeństwo wytwarza pewnego rodzaju superego pod którego wpływem dokonuje się rozwój kultury.

Przesłanki teorii kultury;

1. Natura ludzka jest z gruntu zła

2. Instynkty ludzkie są nieusuwalne i niezmienne, zaś zawarta w nich energia jest wielkością stałą.

Zgodnie z tymi założeniami Freud zauważa dwa aspekty kultury

• Represyjny- np. religia odwraca uwagę od libido, ma charakter zabraniający

• Sublimacyjny- zastępczy; człowiek ma pewien poziom energii libidalnej

Kultura deprawuje ale tez umożliwia samorealizację.

Kultura  suma osiągnięć i struktur organizacyjnych, dzięki którym nasze życie stało się tak różne od życia naszych zwierzęcych przodków i służy dwóm celom:

1. obronie człowieka przed naturą KULTURA

2. regulowaniu stosunków międzyludzkich 

OGRANICZENIE POPĘDÓW



NIESZCZĘŚCIE ALE BEZPIECZEŃSTWO

• osiągnięcia ludzkości w opanowaniu sił przyrody nie są trwałe i nieodwracalne

• jeżeli trwałe w dziedzinie techniki to nietrwałe w zakresie organizacji społecznej i umiejętności

zapewniania sobie szczęścia

• funkcja represyjna kultury; konstytuujące się dzięki niej superego czuwa nad instynktami jednostek

• człowiek dąży do rozkoszy ale jest ograniczany m.in. przez działania innych ludzi, libido ma charakter siły egoistycznej

• człowiek gdy nie może osiągnąć rozkoszy stara się przynajmniej unikać cierpień

• sztuka i nauka jako zastępcze formy realizacji libido, znajdują się na tym samym poziomie

ZDERZENIE SIĘ WPŁYWÓW BIOLOGICZNYCH I SPOŁECZNYCH



KONFLIKT ID I SUPEREGO

przeobrażenie się zwierzęcia w człowieka  narodziny superego

ZNACZENIE FREUDA

Poglądy Freuda :

1. w studiach nad człowiekiem nie należy przykładać nadmiernej uwagi do deklaracji jednostek . Freud rozbudził w humanistyce XX wieku dążenie do wykraczania poza powierzchowny opis obserwowanych zjawisk, przyczyniając się w ten sposób do destrukcji pozytywistycznego ideału nauki

2. osobowość ludzka ma swoją społeczna historię- wymiar biografii

22. VILFREDO FEDERICO DAMOSO PARETO (1848-1923).

Z wykształcenia inżynier. W latach 1893-1907 profesor ekonomii politycznej w Lozzanie.

Obok Durkheima i Webera należał do pierwszych Socjologów. Dokładniej, był twórcą tzw. socjologii psychologistycznej. Pareto postrzegał społeczeństwo również w dość mechaniczny sposób. Społeczeństwo rozwijające się według pewnych określonych praw fizycznych.

Mimo to, V.Pareto uważał socjologię za naukę o działaniach pozalogicznych, jako że ludzie kierują się w życiu wiarą a nie rozumem.

Zgodnie z powyższym Pareto sklasyfikował działania jako logiczne oraz pozalogiczne.

Pierwsze odpowiadają wzorom poznania naukowego. Drugie - ogromna reszta, to wszystkie działania ludzkie którymi rządzą nie wiedza o faktach i związkach pomiędzy nimi a wiara płynącą ostatecznie z uczuć czy instynktów (homo irrationalis). W odróżnieniu od Freuda, Pareto nie powiedział zbyt wiele o samych instynktach, ciekawiły go natomiast ich manifestacje.

„Zmieniają się derywacje, trwają rezydua”.

1. Działania pozalogiczne:

Są to działania, które mają swój początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp. O pozalogicznym charakterze działania decyduje więc jego geneza (w odróżnieniu od działań nielogicznych, czyli sprzecznych z logiką bez względu na swoją genezę).

Działania logiczne cechuje natomiast odpowiedniość użytych środków do celu; przy czym odpowiedniość ta zachodzi nie tylko z punktu widzenia podmiotu działającego ale także z punktu widzenia obiektywnych obserwatorów.

Rozwijając ten wątek - w działaniach pozalogicznych relacja dobrane środki  cel

nie istnieje, bądź podmiot nie jest jej świadomy.

2. Rezydua, czyli irracjonalna reszta w działaniach ludzkich.

W interpretacji W. Tatarkiewicza rezydua to synonim instynktów.

W interpretacji Parsonsa rezultat pewnych stałych procedur dochodzenia do celu.

3. Derywacje, elementy zmienne działań pozalogicznych. „Coś pochodnego”.

Historia instytucji to wg Parsona historia derywacji czyli prób nadawania im logicznego sensu. Swoiste, pokrywające się zazwyczaj z rezyduami dogmaty.

Derywacje mogą odwoływać się do prostych twierdzeń o prawdziwości faktu (tak

jest i .) lub powinności (tak trzeba!), autorytetu (tak chce Bóg) lub zgodności z uczuciami i zasadami (derywacje odnoszące się do sił i sił nadprzyrodzonych).

W swojej teorii derywacji Pareto interesuje się nie tyle łatwowiernością ludzi ale zgodnością derywacji z potrzebami określonymi przez panujące, stałe rezydua.

4. Rezydua i derywacje: oddziaływanie wzajemne.

W świetle tego, co zostało powyżej powiedziane, można sądzić o podrzędności rezyduów w stosunku do derywacji. W dziele V. Pareto „Trattato” znajdujemy też sformułowania wskazujące na to, że brał on pod uwagę wpływ derywacji na rezydua. Mianowicie, kiedy derywacja zostaje zaakceptowana, wzmacnia siłę i żywotność uczuć które znajdują możliwość wyrazu.

„System społeczny i historia”.

Wg niektórych komentatorów jest to najważniejsza część socjologii Pareto:

System społeczny tworzą powiązane „molekuły” - jednostki.

1. Równowaga systemu społecznego:

System społeczny wypełniony jest przez trwałą „substancję”.

Poza stosunkowo niewielką sferą działań logicznych nie istnieje żaden postęp czy rozwój. Zmiana ma charakter falowy i polega w istocie na oscylacjach wokół pewnego stałego punktu równowagi - X.

2. Heterogeniczność systemu społecznego.

System społeczny to dla Pareto - „jedność przeciwieństw”.

Z życia społecznego nie da się wyeliminować konfliktu i walki. „Walka o byt lub dobrobyt jest w świecie istot żywych zjawiskiem powszechnym i wszystko, cokolwiek o niej wiemy składnia nas do poglądu, że stanowi ona jedną z najpotężniejszych sił zachowania i poprawienia gatunku.”

U podłoża konfliktów i podziałów (gł. Podział na elity i masę) znajduje się naturalna nierówność ludzi oraz ich niezmienna psychika.

Nie jest możliwa realokacja zasobów powiększająca dobrobyt którejkolwiek jednostki bez jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu innej jednostki.

Vilfredo Pareto był również twórcą tzw. „teorii krążenia elit” czyli bezustannej wymiany opozycji i koalicji za sprawą chwilowego „wypalenia się” jednej ze stron po walce o pokonanie drugiej.

23. SOCJOLOGIZM JAKO PERSPEKTYWA TEORETYCZNA: PRZEDMIOT SOCJOLOGII. JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO.

Zwolennicy socjologizmu domagali się czegoś więcej niż przyznania socjologii prawa do samodzielnego bytu, według nich powinna ona stać się nową królowa nauk o człowieku, mistrzynią filozofii, nauki o moralności, historiografii, prawoznawstwa, nauki o polityce, teorii sztuki itd. Nowe idee kierowane głównie przeciwko psychologizmowi.

Słownikowe określenie socjologizmu:

„...teoria, według której socjologia(1) wystarcza, aby wyjaśnić fakty społeczne. W szczególności nie musi ona uciekać się do pomocy psychologii...(2)lub nawet tylko ona jest w stanie rozwiązać problemy filozoficzne i moralne”

• POJĘCIE SOCJOLOGIZMU

Dwojaki sens socjologizmu:

1. Określona teoria socjologiczna, związana z zespołem „zasad metody socjologicznej” i zawierająca pouczenia dotyczące tego, jak zjawiska społeczne winny być badane i wyjaśniane.

2. Także doktryna filozoficzna roszcząca sobie prawo do wypowiadania się o sprawach, których nie zaliczmy do socjologii.

Terminu socjologizm najczęściej używa się w odniesieniu do Durkheima ( najpełniejsze rozwinięcie teorii) i do jego szkoły , Sorokin zalicza zaś do szkoły socjologistycznej również Cooleya, Marksa, niemieckich formalistów, uważa bowiem , że łączy ich uznanie zjawisk społecznych za rzeczywistość sui generis , połączone to było z niechęcią do psychologistycznego redukcjonizmu.

Socjologizm był jednym z wytworów coraz bardziej powszechnego pod koniec XIX w. dążenia do zaznaczania swoistości przedmiotu badań socjologii, a także uwolnienia jej od skrajności pozytywistycznego naturalizmu.

Zadatki socjologizmu występowały już u klasyków pozytywistycznego naturalizmu

*U Comte'a były konsekwencją skrajnego antyindywidualizmu tego filozofa

*U Spencera tkwiły implicite w pojęciu społeczeństwa jako organizmu i ewolucji ponadorganicznej.

Do prehistorii socjologizmu należą także wszystkie koncepcje antyatomistyczne  społeczeństwo stanowi rzeczywistość nieredukowalną do swych części składowych i w stosunku do nich pierwotną , nadrzędną.

Socjologizm to cały zespół twierdzeń i założeń , które we wcześniejszych koncepcjach realistycznych bądź w ogóle nie występowały , bądź też były w nich zawarte jedynie implicite . Wyrasta on na gruncie pozytywistycznego naturalizmu.

• SOCJOLOGISTYCZNY NATURALIZM

Socjologizm stanowi odgałęzienie socjologii pozytywistycznej. Deklarując brak zainteresowania dla filozofii i „metafizycznych sporów , socjologiści uważali główne założenia pozytywizmu za dobrze ugruntowane w działalności poznawczej. W sporze z naturalistycznym dogmatyzmem chodziło o znalezienie w granicach naturalizmu miejsca dla naturalizmu socjologicznego, który w faktach społecznych widzi fakty swoiste i stara się zdać z tej swoistości sprawę, respektując ją w całej pełni. Problem polegał na tym aby wykluczyć z nauk społecznych praktykę wyjaśniania zjawisk społecznych przez aprioryczne podciąganie pod jakieś inne kategorie zjawisk. Fakty społeczne podlegają ogólnym prawą, ale posiadają także swoiste cechy, które może ujawnić tylko ich metodyczne badanie.

• SWOISTOŚĆ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Socjologizm zakładał, że zjawiska społeczne stanowią odrębną klasę zjawisk przyrodniczych, która jedynie w bardzo ograniczonej mierze może być wyjaśniana przez powołanie się na wiedze o innych ich klasach . Jeżeli synteza sui generis , jaką jest wszelkie społeczeństwo, wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych , które zachodzą w świadomościach samotnych, trzeba tez przyjąć , ze te swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie (nie w jego częściach, członkach). W tym sensie zjawiska społeczne są zew. wobec świadomości indywidualnych rozpatrywanych jako takie. Bez popadnięcia w sprzeczność nie można tych cech sprowadzić do elementów składowych, ponieważ ex definitione zakładają one cos innego, niż to, co zawierają te elementy. Fakty społeczne różnią się od psychicznych

• ilościowo

• mają inne podłoże

• zachodzą w innym środowisku

• zależą od innych warunków

Socjologiści

• dążą do wytyczenia granicy miedzy zjawiskami życia jednostkowego a zbiorowego

• dążą do wykazania że z wiedzy o tych pierwszych nie da się wydedukować żadnej spolegliwej wiedzy o tych drugich

• zakładają podział rzeczywistości ludzkiej na 2 kategorie faktów, z której każda musi być badana na swój sposób.

Socjologizm jest skrajnym redukcjonizmem.

• AUTONOMIA I SAMOWYSTARCZALNOŚĆ

Dominujący pogląd o tym ze socjologia powinna być nauka samodzielna w szczególności musi być niezależna od tych nauk, których zainteresowania ograniczają się jednostek ludzkich `w izolacji'. Socjologizm zwracał się przeciwko wykorzystywaniu twierdzeń psychologicznych do wyjaśniania procesów życia zbiorowego. Był również przeciwny wszelki odmianom biologizmu, w tej mierze w jakiej pojmowano biologie jako naukę o organizmach indywidualnych.

Krytykował on również ekonomię polityczną, liberalizm.

Skoro rzeczywistość społeczna jest czymś swoistym i jakościowo różnym od rzeczywistości indywidualnej, socjologia ma swój własny przedmiot badań, jej sukces zależy od tego w jakim stopniu potrafi się uniezależnić od innych nauk i traktować ten przedmiot bez przyjętych od nich `dogmatów'

Socjologia może korzystać z przykładów stosowanych w innych naukach lecz nie może rozwiązywać swych problemów przy pomocy sformułowanych przez nie twierdzeń.

SOCJOLOGIA JAKO PODSTAWOWA NAUKA SPOŁECZNA

Socjologizm starał się przyporządkować sobie te dyscypliny, które zajmują się takimi lub innymi fragmentami rzeczywistości społecznej-„socjologiczny imperializm”

Jedną z cnót socjologii widziano w upowszechnianiu świadomości, ze te fakty społeczne badane przez różne nauki są ze sobą ściśle powiązane. Wszystkie nauki, których przedmiotem są zjawiska tego samego rodzaju, musza stosować te sama metodę. U jej podstawy leży to ze wszystkie zjawiska -religijne, prawne, moralne, ekonomiczne należy traktować zgodnie z ich charakterem faktów społecznych. Opisując je lub wyjaśniając musimy odnosić się do określonego środowiska społecznego, do określonego typu społeczeństwa, szukając podstawowych przyczyn rozważanego zjawiska a zasadniczych cechach takiego typu.

PRZEZWYCIĘŻENIE EWOLUCJONIZMU

Socjologizm oznaczał się w większym lub mniejszym stopniu odejście od ewolucjonizmu. Problematyka rozwoju społecznego przestaje być ośrodkiem zainteresowania socjologii, która skupia swa uwagę na trwałych i powtarzanych związkach między faktami społecznymi, na typach społecznych itd. Miejsce ewolucjonistycznych schematów zajmują badania porównawcze. Źródła socjologistycznego ewolucjonizmu były wielorakie ale najważniejsze to to o odrzuceniu założenia o jedności natury ludzkiej, grającego taką role w klasycznym ewolucjonizmie.

24. LUDWIK GUMPLOWICZ (*1838 - †1909)

-pochodzenie polsko-żydowskie

-wykładał prawo na uniwersytecie w Graz (Austro-Węgry)

-publikował w języku niemieckim

Socjologia dla Gumplowicza:

• Jako jeden z pierwszych osiągnął pełną emancypację socjologii od nauk niespołecznych przez położenie nacisku na to że zjawiska społeczne są swoiste i mogą być zrozumiane tylko przez odwołanie się do społecznych przyczyn.

• Zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego, problemem zgoła kluczowym była dla niego odmienność zjawisk społecznych od przyrodniczych.

• Zadaniem socjologii okazuje się w związku z tym poznanie praw czysto społecznych czy też wyłącznie społecznych, które wynikają z zastosowania praw ogólnych do szczególnej natury zjawisk społecznych.

Proces społeczny jest procesem naturalnym sui generis , toteż jego prawa nie mogą być dedukowane z praw odkrytych przez badaczy innych dziedzin, lecz muszą być odkrywane drogą nieuprzedzonego badania swoistej rzeczywistości społecznej.

• Socjologia nie jest bowiem i nie może być nauką o człowieku indywidualnym, socjologia ma badać grupy społeczne, a nie jednostki, te bowiem w życiu społecznym się nie liczą.

• Socjologia jest nauką o grupach.

Hipoteza Wieloplemienności - ludzkość nie wywodzi się z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedną całość, lecz konglomerat heterogenicznych grup mających odrębna genezę i charakter. Hipotezę tą uważał za jedno z największych swoich osiągnięć, według niego była to droga do uczynienia grup i walki między nimi podstawowym datum socjologii.

• Pisał - „Trzeba przyjąć ludzkość za ogół niezliczonych różnorodnych grup społecznych, narodów, szczepów, hord itp.”

• Podziały i antagonizmy wewnątrz ludzkości istnieją od początku świata. Zależało mu na tym aby dzięki założeniu pierwotnej wieloplemienności ostatecznie przezwyciężyć z jednej strony fikcje jednostki, której istnienie poprzedza istnienie społeczeństwa, z drugiej strony fikcje społeczeństwa jako organizmu.

• Wszystkie społeczeństwa historyczne były i są niejednorodne i wewnętrznie rozbite, powstawały zawsze jako rezultat łączenia się wrogich grup, z których każda usiłowała podporządkować sobie pozostałe. Dlatego przedmiotem socjologii są grupy społeczne w procesie wzajemnego oddziaływania.

• Proces Społeczny odbywa się wszędzie tam gdzie dwie lub więcej grup wchodzi z sobą w styczność, wstępuje w zakres wzajemnego oddziaływania, główną siłą tego procesu jest grupowy egoizm. W toku tego procesu kształtuje się dopiero jednostka ludzka i przez ten proces jest determinowana.

• Koncepcja Rasy

Gumplowicz posługiwał się niefortunnym terminem „rasa”, który mógł być rozumiany na dwa sposoby - (1)bądź jako dość luźne określenie każdej wielkiej grupy ludzkiej, która pod jakimiś istotnymi względami różni się od innych takich grup, (2)bądź też jako zbiór ludzi połączonych „więzami krwi”- tak rozumiana rasa stała się głównym hasłem ideologii rasistowskiej, z którą Gumplowicz nie miał nic wspólnego. Pisał „zarzuciłem czysto antropologiczne pojęcie rasy i stosuje ten termin do grup społecznych, które tworzą jedność nie antropologiczną lecz społeczną.”

• Rasa nie jest produktem samego procesu fizjologicznego lecz jest produktem procesu historycznego, który w istocie rzeczy jest również procesem naturalnym.

• Rasa stałą się poprzez rozwój społeczny na przestrzeni dziejów wyłaniającą się jednością, która swój punkt wyjściowy znajduje w elementach duchowych (język, religia, obyczaje prawo, kultura etc.) i dopiero z tym dochodzi do najpotężniejszego elementu fizycznego, do istotnego spoiwa, które łączy do - „jedności krwi”.

• Kultura jest zatem zasadniczym czynnikiem formowania się rasy, musimy zatem pamiętać że właściwie chodzi o grupę etniczną lub narodową, albo nawet o grupę religijną, kastę a nawet klasę ekonomiczną, i tylko na najniższym szczeblu rozwoju społecznego - hordę.

• Jednym z podstawowych procesów społecznych jest amalgamacja, czyli łączenie się ras, wytwarzające „więzy historyczne”, których wynikiem staje się dopiero z czasem „wspólny obieg krwi”. Gumplowicz zakładał nie tylko trwały podział ludzkości na „rasy” lecz również nieusuwalny antagonizm między nimi. Solidarności w obrębie jednej grupy towarzyszy zawsze wrogość do innych grup.

• Z walki między grupami (rasami) wyprowadzał Gumplowicz wszystkie najważniejsze instytucje społeczne w szczególności zaś państwo.

• Historia nie daje żadnego innego przykładu powstania państwa inaczej jak przez akt gwałtu jednego plemienia przeciwko drugiemu. Państwo nie powstaje ze świadomego dążenia do pomyślności ogólnej czy sprawiedliwości, jest narzędziem panowania silnych nad słabymi. Z przemocy rodzi się wszakże nie tylko wymuszone posłuszeństwo pokonanych, lecz również kultura, która wpływa ujednostajniająco na różnorodne żywioły społeczne państwa i przetwarza z czasem różnorodne części składowe ludu na naród jednolity. Ale mimo postępów tej amalgamacji ludność państwa pozostaje bardziej lub mniej zróżnicowana, gdyż pierwotne podziały „rasowe” trwają w postaci różnic stanowych, kastowych i klasowych.

Gumplowicz to najbardziej wpływowy przedstawiciel darwinizmu społecznego, jednak należy zaznaczyć że od Darwina przejął tylko ogólną tezę o powszechności walki w przyrodzie.

• Rdzeniem jego systemu było przekonanie, że społeczna i kulturowa ewolucja jest w całości rezultatem walki grup społecznych, wojny między grupami, będącej społecznym odpowiednikiem walki o byt i utrzymywania się przy życiu najlepiej przystosowanych.

• dwa założenia:

1. istniała i istnieje przyrodzona, śmiertelna nienawiść między grupami, ludami,

2. wieloplemienne pochodzenie ludzkości.

Proces Historyczny:

• Na początku procesu historycznego rozwoju społeczeństwa i państwa istniała pokaźna ilość małych grup społecznych, czyli hord, których członkowie złączeni węzłami krwi i wspólnotą interesów ekonomicznych żyli w bezładzie płciowym i byli równi pod względem społecznym.

• Ta pierwiastkowa epoka ewolucji społecznej została przerwana przez nastanie wojen i konfliktów międzygrupowych, które zapoczątkowały wieczny, nigdy nie kończący się proces konfliktów społecznych.

• Podstawowym motywem podbojów w historii była chęć poprawienia swego ekonomicznego stanu posiadania.

• Z biegiem czasu kiedy to rzeż przekształciła się w niewolnictwo i wyzysk ekonomiczny, w ewolucji społecznej nastąpiła zasadnicza zmiana - w tym procesie opanowywania jednej grupy przez drugą, tkwi zaczątek władzy i państwa.

• Państwo jest wytworem natury, podlega prawom natury i jest przez nie kierowane.

• Nie istniało państwo, które by nie powstało w wyniku podboju jednego plemienia przez drugie.

• Z chwilą gdy grupa zdobywców ustanowiła pierwsze stosunki polityczne, polegające na wyzysku ujarzmionej większości przez panującą mniejszość, konflikt społeczny przekształcił się z zewnętrznego starcia między grupami - w walkę klas wewnątrz państwa.

• Klasa panująca szybko doszła do przekonania, że o wiele łatwiej jest utrzymywać i rozszerzać władzę za pomącą opartych na przymusie instytucji politycznych i prawnych; zyskawszy nad nimi kontrolę można kształtować politykę państwa i sprzyjać swym interesom.

25. DURKHEIM I JEGO SZKOŁA; DURKHEIMOWSKA TEORIA POZNANIA: PRZEDSTAWIENIA ZBIOROWE I ICH ŹRÓDŁA. POJĘCIE FAKTU SPOŁECZNEGO, CZŁOWIEKA ROZDWOJONEGO, NOMII I ANOMII, SOLIDARNOŚCI MECHANICZNEJ I ORGANICZNEJ.

Emile Durkheim (1858-1917)- profesor socjologii w Bordeaux, a później na paryskiej Sorbonie. Autor klasycznych: „Zasada metody socjologicznej” (1895r.), „O podziale pracy społecznej” (1893r.), „Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii” (1912r.). Obok Webera jeden z klasyków całej dyscypliny, stworzył teorię socjologiczną, która potrafił zastosować w badaniach empirycznych, twórca jednej z nielicznych szkół naukowych w socjologii. Twórczość Durkheima, mimo że bardzo nowatorska, była jednak silna osadzona we wcześniejszej myśli społecznej, np. Monteskiusza, czy Rousseau. Była także dialogiem z najsilniejszymi, współczesnymi mu doktrynami politycznymi, jak konserwatyzm, socjalizm i liberalizm. Podobna niezależność zachowywał względem popularnych w jego czasach teorii naukowych, choć tez do nich nawiązywał. Wynikało to z „konieczności zaczynania od początku”, z pominięciem przyjętych bezkrytycznie mniemań.

Szkoła durkheimowska- samo zjawisko szkoły naukowej w socjologii jest niezwykle rzadkie, obok szkoły durkheimowskiej historia socjologii wyróżnia jedynie szkołę Parka.

Nazywana jest tez francuską szkołą socjologiczną i skupiła badaczy stosujących założenia Durkheima w wielu dziedzinach życia społecznego, rozwijając ją i modyfikując. Szkoła ta zdobyła we Francji dominacją trwającą aż do II Wojny Światowej.

Okoliczności sprzyjające powstaniu szkoły durkheimowskiej:

• socjologia Durkheima nie stworzyła zamkniętego systemu, była raczej zespołem problemów, propozycji, które nadawały się nawet do zastosowania w odległych dziedzinach, niż czynił to Durkheim.

• sprzyjała także sytuacja, która dla wielu była kryzysową i wymagała znalezienia nowych środków działania, a program Durkheima był pod tym względem bardzo atrakcyjny.

• Wg Cosera znaczenia miało także to, że D. starał się uprawomocnić socjologię także za pomocą taktyki organizacyjnej, dzięki czemu jego uczniowie zyskali możliwość robienia kariery akademickiej, ale przede wszystkim dzięki pismu „L'annee sociologue” (wydawane w latach 1896-1913 i 1923-1924)

• czasopismo to z czasem stało się czymś na kształt instytutu badawczego, wytworzyła się wokół niego grupa pod patronatem Durkheima,

• Członków zespołu redakcyjnego łączyła jedność w sprawach zasadniczych, różnice dotyczyły zainteresowań i kompetencji,

• Do współpracowników pisma nie tylko profesjonalni należeli socjologowie, lecz tez przedstawiciele innych dyscyplin, jak ekonomista Francois Simiand,

• Dla twórców L'annee sociologue celem było zachowanie socjologii jako nauki teoretycznej, wyjaśnianie funkcjonowania społeczeństwa jako całości, której żadnej części nie da się zrozumieć w oderwaniu od reszty,

• Strategia L'annee sociologue polegała na kumulowaniu wyników badań szczegółowych, prowadzonych wg jednolitego planu. Zakładała ona obowiązek rzeczowej oceny całego dorobku nauk społecznych.

Najbardziej znani uczeni związani ze szkołą durkheimowską to: Antoine Meillet, Celestin Bougle, Henri Hubert, Marcel Mauss, Maurice Halbwachs i inni. Z polskich klasyków socjologii do tej szkoły zaliczany jest Stefan Czarnowski.

Durkheimowska teoria poznania: naukowe poznanie wg Durkheima powinno być wolne od wszelkich praenotiones, bez żadnych przesadów, czy wiedzy potocznej dotyczących obiektu poznania. Stąd postulat by traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nic się nie wie. Twórczość Durkheima polegała na ciągłym dialogu z wszystkimi ówczesnymi doktrynami, któremu towarzyszyła praca nad tworzeniem „naukowego racjonalizmu”, który pozwoliłby rozwiązać problemy praktyczne lepiej niż wcześniejsze doktryny socjologiczne.

Durkheim przykładał też dużą wagę do stosowania „metody socjologicznej”.

• Fakty społeczne: Durkheim zapewniał, że nie przesadza jaka jest istota faktów społecznych, a jedynie proponuje zajęcie wobec nich „odpowiedniej postawy myślowej”, polegającej na traktowaniu ich jak rzeczy, o których nie wiadomo niczego pewnego. Socjolog badający fakty społeczne powinien podchodzić do nich, wyzbywając się wyobrażeń przyjętych bezkrytycznie z potocznego myślenia. Był to postulat również metodologiczny (metodologiczna niewiedza). Chodziło o znalezienie punktu, od którego można budować pewną wiedzę na dany temat, miała być to empiria. Takie założenie przyjmowało, ze badacz znajduje się w obliczu faktów o których nic nie wie (np. nie wie co to przestępstwo, ale stwierdza, ze w każdym społeczeństwie pewne czyny są potępiane a inne nagradzane itp.). Takie założenie próbowało wyeliminować z nauki wszelkie pozaempiryczne założenia.

Poza tym takie traktowanie faktów społecznych, narzucało podejście do nich jak do czegoś „zewnętrznego”, czyli niemożliwe jest poznanie introspekcyjne. Durkheim traktował je jako cos przeciwnego idei.

Definicja faktu społecznego Durkheima: „Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu;” oraz „taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji.”

Człowiek rozdwojony: „homo duplex”- człowiek cechuje się dwoistością, która znalazła wyraz w systemach religijnych, moralnych etc., przedstawiających go jako istotę rozdarta między zmysły i rozum. Z jednej strony znajdują się doświadczenia zmysłowe, instynkty związane z fizycznymi potrzebami, a z drugiej strony myślenie pojęciowe, moralność, religia, czyli to co jest dzielone z innymi ludźmi. Te dwa aspekty nazywane są m.in.: egoistycznym i altruistycznym, osobowym i bezosobowym. Wg Durkheima występuje miedzy nimi antagonizm. Postępowanie moralne kłóci się z jednostkowym interesem itd. Próbując zrozumieć jak możliwe jest połączenie tych dwóch, różnych części natury, zainteresował się religią, gdyż dzięki niej pojawia się w ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co przekracza zmysłowe doświadczenie. Pojawia się sfera sacrum. W przeciwieństwie do społeczeństw zwierzęcych, społ. ludzkie to takie, gdzie „pewne sposoby działania są narzucane jednostce z zewnątrz, dołączają do jej własnej natury.

Pojęcie nomii i anomii: Pojęcia te również wywodzą się z badań Durkheima nad religią oraz samobójstwami. D. na ich podstawie doszedł do wniosku, że jednostka bez moralnego oparcia w grupie traci zdolność do normalnego życia, a społeczeństwo traci zdolność do kontroli i opieki ad jednostką stoi u progu rozkładu, ten stan nazwał anomią (jej przeciwieństwem jest nomia). We współczesnych mu czasach widział niebezpieczeństwo w braku reglamentacji działalności gospodarczej i podziale klasowym społeczeństwa, co uniemożliwiać miało zharmonizowanie funkcji społeczeństwa, a to prowadziło do prawnej i moralnej anomii. Durkheim uważał, że rolę która pełniła niegdyś religia miało przejąć państwo, jednak „stało się sługa gospodarki.” Anomia jest jedna z przyczyn samobójstw, gdyż działalności jednostek brakuje regulacji, co jest źródłem cierpienia.

Solidarność mechaniczna i organiczna: Społeczeństwo wg Durkheima jest siłą czyniącą jednostkę w pełni człowiekiem. Wiązało się to z teorią solidarności (więzi społecznej). Jej mierzenie jest możliwe jedynie przy pomocy zewnętrznego, obiektywnego wskaźnika, Durkheim uznał za taki wskaźnik prawo i wyróżnił dwa rodzaje przepisów prawnych. W różnych społeczeństwach występuje albo przewaga prawa „kooperacyjnego” (zobowiązujące winnego do naprawienia szkody), albo prawo karne, „represyjne” (kara dla każdego, kto przekroczy przepisy). Różnica między nimi dotyczy tego, że jedno odnosi się do pogwałcenia ogólnie przyjętych norm, wartości, a drugie odnosi się do czynów względem jednostek. Ta różnica zdaniem D. odpowiada dwóm rodzajom społeczeństw, solidarności społecznej:

• Społeczeństwo o przewadze prawa karnego, czyli pod kontrola zbiorowości znajduje się całe życie jednostki, istnieje względnie jednolity system norm. Zakres świadomości jednostkowej = zakres świadomości zbiorowej. Takie społeczeństwo cechuje się solidarnością mechaniczną, wynika ona z podobieństwa jednostek, wspólnota dóbr, dominacja religii, podstawową cecha jednak jest brak podziału pracy.

• Społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego cechuje się zróżnicowanie w efekcie podziału pracy. Ludzie wierzą, że są zróżnicowani i na skutek tego są sobie nawzajem potrzebni. Dzięki specjalizacji kształtuje się świadomość i solidarność organiczna.. Jest ona wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania społeczeństwa. Takim społeczeństwem jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe.

E. DURKHEIM („O podziale pracy społecznej”)

Zespół wierzeń i uczuć wspólny kategoriom przeciętnych członków danego społeczeństwa tworzy określony system, który żyje własnym życiem; można go nazwać świado­mością zbiorową lub świadomością wspólną. Jest ona z definicji rozproszona na całym obszarze społeczeństwa, ale posiada jednak specyficzne właściwości, które czynią z niej odrębną rzeczywistość. Jest niezależna od szczególnych warunków, w których znajdują się jedno­stki; jednostki przemijają, ona pozostaje. Jest taka sama na północy i południu, w dużych i małych miastach, u ludzi wykonujących różne zawody. Nie ulega zmianie w każdym pokoleniu, ale łączy z sobą kolejne pokolenia. Jest czymś zupełnie innym niż poszczególne świadomości, mimo że realizuje się tylko przez jednostki. Stanowi psychiczny typ społeczeństwa, typ, który ma swoje właściwości, swoje warunki istnienia, swój sposób rozwoju, podobnie jak typy indywidualne, chociaż inaczej. Świadomość wspólna stanowi wytwór najbardziej podstawowych podobieństw społecznych, a rezul­tatem jej jest podtrzymywanie spójności społecznej, będącej wynikiem tych podobieństw.

Przestępstwo powstaje z opozycji między jakimś czynem a świadomością zbiorową (kiedy jakiś czyn jest z ową świadomością sprzeczny, kiedy uraża silne i określone stany świadomości zbiorowej). Nie należy twierdzić, że jakiś czyn uraża świadomość wspólną, gdyż jest przestępczy, ale że jest przestępczy, ponieważ uraża świadomość wspólną. Nie, że go potępia­my, ponieważ jest przestępstwem, ale jest przestępstwem dlatego, że go potępiamy. Dlatego, że jakieś uczucie, bez względu na jego pochodzenie i cel, występuje we wszystkich świadomościach z pewną siłą i określonością, każdy czyn, który je uraża, stanowi przestępstwo. Charakter społeczny reakcji karnej wynika ze społecz­nego charakteru urażonych uczuć. Ponieważ te uczucia występują u każdego człowieka, popełnione przestępstwo wywołuje u wszystkich, którzy są jego świadkami lub o nim wiedzą, tę samą odrazę. Wszyscy są urażeni, a więc wszyscy stawiają czoło atakowi. Ponieważ to świadomość wspólna jest urażona, trzeba, aby to ona stawiała opór, a w konsekwencji, by opór był zbiorowy(jeśliby nie było tego oporu, znaczyłoby to, że ta wspólna świadomość nie jest tak naprawdę wspólna i stworzyło zagrożenie dla jej istnienia w przyszłości) Opór jest zor­ganizowany(coraz bardziej rozszerzające się wzburzenie popycha gwałtownie ku sobie wszystkich gromadzących się i łączy ich w tym samym miejscu - reakcje emocjonalne, których teatrem jest każda świa­domość, bardziej sprzyjają jednoczeniu się; wzbudzone uczucia są bar­dzo określone, a przez to jednorodne; reakcje uczestniczą zatem w tej jednorodności, z całkowitą naturalnością za­tracają się w uczuciach, zbiegają się z nimi w jedną wypad­kową, która je zastępuje i którą urzeczywistnia nie każdy odrębnie, lecz tak właśnie utworzone ciało społeczne). Władza reagowania, którą dysponują instytucje rządowe, gdy tylko się ukonstytuują, stanowi jedynie emanację władzy, która rozproszona jest w społeczeństwie, gdyż z niej się rodzi. Jedna jest odbiciem drugiej; zakres pierwszej ulega zmianie tak, jak zakres drugiej. Ustanowie­nie tej władzy służy podtrzymywaniu świadomości wspól­nej.

Mamy w sobie dwie świadomości: pierwsza zawiera charakteryzujące nas stany osobiste, podczas gdy stany drugiej świadomości są wspólne całemu społeczeństwu. Pierwsza reprezentuje wy­łącznie naszą osobowość indywidualną i tę tworzy; druga reprezentuje typ zbiorowy i w konsekwencji — społeczeń­stwo, które bez niej nie istniałoby. Kiedy jeden ze składni­ków tej drugiej świadomości kieruje naszym postępowa­niem, działamy nie dla naszego interesu indywidualnego, ale dla celów zbiorowych. Chociaż różne, obie te świadomości są ze sobą powiązane, w sumie bowiem mając jedno i to samo podłoże organiczne tworzą jedność. Są więc solidarne. Stąd wypływa solidarność sui generis, która zrodzona z podobieństw wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem - solidarność mechaniczna. Solidarność ta polega nie tylko na ogólnym i nieokreślonym powiązaniu jednostki z grupą, ale także na uzgadnianiu poszczególnych dążeń. Gdzie zaś naprawdę dążenia zbiorowe są takie same, przynoszą wszędzie takie same efekty. W konsekwencji za każdym razem, kiedy wchodzą w grę, ludzkie pragnienia spontanicznie i zbiorowo zmierzają w tym samym kierunku. Tę solidarność wyraża prawo represyjne (prawo karne - chroni przed najmniejszym osłabieniem solidarności społecznej, zarazem wymuszając na nas minimum podobieństw, bez których jednostka byłaby zagrożeniem dla jedności ciała społecznego). Solidarność społeczna istnieje dzięki temu, że pewne stany świadomości są wspólne wszystkim członkom danego społeczeństwa.

Kara - Prawdziwa jej funkcja polega na zachowaniu nienaruszonej spójności społecznej poprzez podtrzymywanie świadomości wspólnej w całej jej witalności (tylko w stopniu minimalnym służy zmianie postępowania winowajcy i odstraszeniu jego potencjalnych naśladowców). Cel: Nie doprowadzić do rozluźnienia solidarności społecznej.

Istnieją słabsze czy też bardziej nieokreślone stany świadomości zbiorowej, które przejawiają się za pośrednictwem obyczajów, opinii publicznej i choć nie wiąże się z nimi żadna sankcja prawna, przyczyniają się do zapewnienia spójności społeczeństwa.

Solidarność organiczna- jej podstawą jest prawo kooperacyjne; wynika z podziału pracy. Podział pracy powoduje wzajemne zależności części zbiorowości. Zatem solidarność organiczna łączy ludzi mocniej niż mechaniczna (mechaniczna opiera się na podobieństwach; tutaj więzi są tym sil­niejsze, 1).Im bardziej świadomość wspólna pokrywa się ze świadomością indywidualną, 2).Im większą siłę ma solidarność, 3). Im praktyki i wierzenia są bardziej określone-tym mniej miejsca zostawiają na indywidualne różnice.).

Prawo historyczne: Solidarność mechani­czna, która początkowo występuje sama lub prawie sama, stopniowo traci na znaczeniu i zaczyna przeważać solidar­ność organiczna.

Dwa typy społeczne (typy idealne), odpowiadające dwóm rodzajom solidarności:

1). Odpowiadający solidarności mechanicznej (społeczeństwo jako absolutnie jednorodna masa, której części nie różniły­by się od siebie i w konsekwencji pozbawione byłyby uporządkowania; społeczeństwo, któremu brako­wałoby zarówno określonej formy, jak i organizacji; byłaby to prawdziwa protoplazma społeczna, zarodek, z którego mogłyby wyłonić się wszystkie typy społeczne; proponuje­my, aby tak opisaną zbiorowość nazwać hordą).

2). Odpowiadający solidarności organicznej

26. PRZEWRÓT ANTYPOZYTYWISTYCZNY: DILTHEY I RICKERT, STATUS NAUK O KULTURZE, POJĘCIE HISTORYZMU.

Kolebka antypozytywizmu są Niemcy. Antypozytywizm - odwrót od jednostajności, ogólności wyrachowanej prostoty, wrażliwość na szczegół, konkret, niechęć do standaryzacji. Szukanie kolorytu lokalnego, staranie o odtworzenie w wyobraźni swoistego życia ludów oddalonych od nas w przestrzeni, czasie i stanu kultury, kult indywidualności osobliwości i narodowości, pociąg do wszystkiego co tajemnicze, uczuciowe i oryginalne.

• POJĘCIE HISTORYZMU

Termin wieloznaczny

1. uwzględnienie w rozmyślaniach o człowieku i życiu społecznym kontekstu historycznego. O historyzmie mowa wtedy, gdy ktoś kwestionuje możliwość wypowiadania twierdzeń, których prawdziwość byłaby niezależna od warunków miejsca i czasu.

2. bywa też zorientowany na odkrywanie tzw. prawd historycznych i budowę uniwersalnych schematów rozwoju, w innych przypadkach dąży do uchwycenia tego co swoiste dla poszczególnych epok i krajów, dlatego rozróżniamy historycyzm i historyzm. Przedstawicielami tego pierwszego był Comte, Spencer, Marks, którzy nie mieli nic wspólnego z opisywanym historyzmem

„historyzm absolutny”(Topolski):

• żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak coś niezmiennego i danego raz na zawsze, wszystko jest w toku stawania się,

• życie historyczne jako całość - przedmiot badań ma swoje miejsce w obrębie określonej przestrzeni, należy go ukazywać jako element całości (np. zjawiska ekonomiczne nie należy abstrahować z całości życia społecznego tj. kultury, historii)

• podejście indywidualizujące (w opozycji do podejścia generalizującego, charakterystycznego dla naturalizmu) - odkrywanie jedynego w swoim rodzaju oblicza indywiduum: jednostki, narodu, epoki, czy państwa,

• humanistyka jako samowiedza - zatarcie między podmiotem a przedmiotem poznania społecznego oraz między świadomością naukową a wiedzą potoczną, wiedza humanistyczna obciążona jest wartościowaniem (poznanie człowieka zakorzenione jest w kulturze), wiedza społeczna jest samowiedzą człowieka należącego do określonej epoki, kultury, grupy,

• celem rozumienia w wiedzy humanistycznej jest uchwycenie indywidualności historycznej,

• relatywizm historyczny - należy brać pod uwagę kontekst historyczny,

• odrzucenie antynaturalistycznej formy nauki.

Najwybitniejszym przedstawicielem omówionej wyżej formacji jest: WILHELM DILTHEY (1833-1911) - filozofia rozumu historycznego

• Rozróżnia dwa rodzaje nauk: nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” (które odnoszą się do ludzkości: historia, ekonomia, prawo, polityka, badania religii, literatury, poezji, architektury, muzyki, filozofii, psychologia)

• Dilthey uważał iż droga do poznania systemu społecznego nie prowadzi przez budowę odrębnej dyscypliny (socjologii), która czerpie przykład z przyrodoznawstwa. Proponuje perspektywę psychologii historycznej (opisowej). Oznacza to dążenie do respektowania swoistości badanych zjawisk

perspektywa psychologii historycznej:

• krytykuje socjologię za to, że sprowadza poznającą jednostkę ludzką do dyskursywnego rozumu

• w naukach humanistycznych podmiot i przedmiot badań należą do tego samego świata, który nie kieruje się tylko rozumem, a jest on tylko jedną z sił życia

• w koncepcji Diltheya najważniejszą z nauk humanistycznych była psychologia. Jednak miała to być psychologia zajmująca się historyczną naturą człowieka. Chodziło o zrozumienie czynów ludzkich w kontekście historycznie zmiennej kultury. Przedmiotem zainteresowań miał być człowiek działający w historii

• jednostka jest podstawowym elementem składowym historycznego społeczeństwa. Jest zamkniętą w sobie całością

• historyczność życia psychicznego

• Dilthey potraktował psychologię jako naukę pomocną historii

• Uważał, że psychika ludzka ma pewne cechy uniwersalne, których istnienie pozwala rozumieć ludzi innych kultur i epok, wiedza na temat tych cech nie jest wszakże wystarczająca. Jednostka to punkt, w którym krzyżują się różne systemy interakcji społecznej. Diltheya interesował człowiek w historii, kształtowany przez zmienne warunki społeczne

obiektywizacje życia:

• Dilthey wystrzegał się reifikowania struktur społecznych i przypisywania im egzystencji niezależnej od jednostek ludzkich. Miał tu na myśli systemy kulturowe, (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo, gospodarka, język) i zewnętrzne organizacje społeczne (rodzina, państwo, Kościół, korporacje). Wszystkie organizacje społeczne wyrastają „z żywego układu ludzkiej psychiki, tylko więc i wyłącznie na jej podstawie mogą być zrozumiane”. Jednak wyżej wymienione zjawiska są trwalsze aniżeli jednostki i mają swój własny porządek wewnętrzny.

• Nauki humanistyczne nie znają jednostki izolowanej, każde uzewnętrznienie życia reprezentuje to , co wspólne dla wspólnoty w obrębie której porusz się jednostka.

Idea rozumienia:

• Badacz sam należy do badanego przez siebie świata.(Dlatego trudno mu posługiwać się metodą przyrodniczej obserwacji). Dilthey dopatruje się w tym wyższości humanistyki nad przyrodoznawstwem, które skazane jest na obserwowanie zjawisk, podczas gdy humanistyka może docierać do tego co za nimi ukryte.

• Rozumieć to odtworzyć w swoim wnętrzu obcą formę życia poprzez nasilenie lub osłabienie w sobie pewnych procesów psychicznych . postawić się na miejscu kogoś innego (ponieważ jednostka ludzka posiada pewne cechy uniwersalne, wspólne dla wszystkich). Następnie należy umieścić dane fakty w ramach szerszej całości tj. wiedzy którą już posiadamy.

• HEINRICH RICKERT (1863-1936)

• nauki przyrodnicze generalizują a humanistyczne indywidualizują. Rickert uznawał że różnica między humanistyką a przyrodoznawstwem polega na dwóch różnych punktach widzenia, przedmiot badań pozostaje bez zmian - rzeczywistość jest wieloaspektowa.

• Rickerta interesowało tworzenie pojęć w naukach, konceptualizacja rzeczywistości empirycznej. Pojęcia skupiają bowiem swoją uwagę na tym co indywidualne. W przeciwieństwie do Diltheya Rickert uznaje, że nie należy powoływać się w nauce na intuicję, wyraża w ten sposób sprzeciw wobec irracjonalności.

• Wprowadził pojęcie „odniesienia do wartości”. Kultura to sfera wartości, obejmuje wszystko co człowiek wytwarza, działając zgodnie z podlegającymi wartościowaniu celami. Zakłada się istnienie realnie istniejących norm.

Kultura i wartości

• Nauki o kulturze nie powinny być ograniczone do badania zdarzeń psychicznych. Rickert przekłada akcent z tego co przeżywają jednostki na to, co ma dla nich znaczenie (czyli zostaje w uchwytnym związku z wartościami).

• Rickerta obchodzi to, dzięki jakim wartościom świat ma określoną strukturę. Każde społeczeństwo, epoka odznacza się swoistą konfiguracją wartości.

• Wartości, do których odwołuje się historyk, nie są jego wartościami, ale lecz wartościami rzeczywiście obecnymi w procesie historycznym.

27. SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA

FERDINAND TOENNIES - PROBLEM ŁADU SPOŁECZNEGO I JEGO ZWIĄZKU Z LUDZKĄ WOLĄ. WSPÓLNOTA I STOWARZYSZENIE.

Uczony, który odegrał rolę w procesie tworzenia się socjologii w Niemczech. Jego koncepcja znajduje się między ewolucjonistycznymi doktrynami a nowoczesną socjologią analityczną.

Rzeczywistość społeczna nie istnieje w ten sam sposób co przyroda, ponieważ tworzy ją WOLA jednostek, czyli postaw ludzi, między którymi zachodzi stosunek społeczny. Niemożliwe jest istnienie społeczeństwa bez jednostek, które jego chcą, postrzegają i odczuwają. Natura człowieka posiada dwa rodzaje woli:

- ORGANICZNĄ: płynącą z głębi ludzkiej psychiki. Myśl człowieka związana jest z uczuciami, życiem i doświadczeniem jednostki. Powoduje działania spontaniczne. Tworzy wspólnotę.

- ARBITRALNĄ: poprzedza ją namysł, jest samodzielna, niezwiązana z całościowym życiem jednostki. Powoduje działania, które podejmuje się ze względu na to, że są najbardziej skuteczne w osiągnięciu celu. Tworzy stowarzyszenie.

Wola przyczynia się do powstawania stosunków społecznych. W zależności od jej rodzaju, może to być wspólnota lub stowarzyszenie.

● WSPÓLNOTA/ Gemeinschaft/ - łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej /np. więzi rodzinne/. Ogarnia wszystkie dziedziny życia ludzi. Czynnikiem kontroli są zwyczaje i tradycja. Jej podstawą jest własność zbiorowa. Istnieje dzięki wartościom. W niej mamy kontakt ze słowem i tradycją. To tradycyjna wieś, społeczeństwo pierwotne. Jest to typ idealny, zespół wartości, które występują i są niezbędne w każdym społeczeństwie. Wraz z rozwojem społeczeństw ład wspólnotowy rozpada się i zanika, a podmioty tworzą stowarzyszenia.

● STOWARZYSZENIE /Gesellschaft/ - łączy ludzi, którzy występują w określonych rolach i dotyczy tylko jakiejś części osobowości. Żeby zaspokajać egoistyczne interesy człowiek wchodzi w interakcje z innymi. W grę wchodzi wyrachowanie, umowa i wymiana korzyści. Czynnikiem kontroli jest opinia publiczna i prawo. Rządzi pieniądz i własność prywatna. To nowoczesne miasto. Jest grupą celową, która ma zaspokajać potrzeby.

Nie ma ładu wspólnotowego lub zrzeszeniowego w czystej postaci. One wzajemnie się dopełniają. W społeczeństwie kapitalistycznym występuje ład zrzeszeniowy. Wspólnotowe związki są cząstkowe. Wspólnota nie jak się ujawnić.

MAX WEBER - PRZEDMIOT SOCJOLOGII, ZAŁOŻENIA ONTYCZNE DOTYCZĄCE RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ. KATEGORIA VERSTEHEN I JEJ SENS METODOLOGICZNY. TYPY IDEALNE JAKO SPOSÓB BADANIA RZECZYWISTOŚCI. WYJAŚNIANIE PRZYCZYNOWE A WSPÓŁWYSTĘPOWANIE ZJAWISK. TYPOLOGIA DZIAŁAŃ, RACJONALNOŚĆ I JEJ ODMIANY. PROCES RACJONALIZACJI, ODCZAROWANIA ŚWIATA. STRUKTURA SPOŁECZNA, MORALNOŚĆ, RELIGIA A STRUKTURY GOSPODARXCZE I POLITYCZNE.

- historycyzm, nie ma stałego prawidła rozwoju społeczeństwa, filozofii dziejów ani niczego takiego, nauki społeczne nie są podobne do nauk przyrodniczych (antynaturalizm, antypozytywizm), poznanie ma charakter partykularny, a nie uniwersalny. Orzekać można tylko w kontekście kulturowym i historycznym a nie o rzeczach w ogóle.

- założenie historycyzmu nie implikuje jednak relatywizmu poznawczego i chaosu świata społecznego. Może (i musi) istnieć obiektywna nauka o społeczeństwie, na podstawie poprawnie metodologicznego dowodzenia, które jest prawidłowe nawet dla Chińczyka (a więc ahistoryczne i akulturowe).

- od Rickerta zapożyczył odróżnienie

Sądów wartościujących, które są niedopuszczalne dla naukowca, od

Odniesienia do wartości, które jest konieczne aby móc z nieuporządkowanego strumienia zdarzeń wyłowić to, co jest istotne dla danego społeczeństwa, a więc umożliwia dobór problemów badawczych. Tu jednak udział wartości się kończy i zaczyna metoda naukowa.

- Typy idealne są podstawowym narzędziem nauk o kulturze, które nie mogą formułować uniwersalnych praw. Typ idealny nie istnieje w rzeczywistości empirycznej, nie może być więc fałszywy, lub prawdziwy. Jest wyabstrahowaniem pewnych cech wspólnych dla opisywanego fragmentu rzeczywistości i służy porządkowaniu jej oraz opisowi. Typy idealne ocenia się tylko z punktu widzenia ich użyteczności dla badań. Takimi typami idealnymi są np. typ działania racjonalnego, typ władzy charyzmatycznej, typ biurokracji. Nie istnieją one empirycznie są kategoriami służącymi opisowi świata, nie ma władzy mającej wszystkie cechy typu idealnego władzy charyzmatycznej za to wszyscy władcy, których skłonni jesteśmy uznać za charyzmatycznych posiadali pewne cechy typu.

• Socjologia rozumiejąca

• Dwa typy rozumienia

- bezpośrednie (właściwe wszystkim ludziom pozwalające rozumieć treści które kultura definiuje jako oczywiste jak uścisk dłoni, czy uśmiech).

- wyjaśniające (właściwe myśleniu naukowemu, więc i socjologii rozumiejącej, mające odpowiadać na pytanie dlaczego? Odkrywanie przyczyn i motywów działań społecznych, nawet tych ukrytych dla samego aktora, rozumiane nie psychologistycznie, a właśnie społeczne wnikające w kontekst i uwarunkowania działania. Nauki o kulturze powinny więc formułować hipotezy i wyjaśnienia jak nauki przyrodnicze, pamiętając jednak, że będą one nastręczały znacznie więcej trudności przy weryfikacji właśnie rozumienie istoty zjawisk pozwala odróżnić zwykłą koincydencję od zależności przyczynowej).

Aktorem działań jest jednostka, a nie grupa: wyjaśnienia socjologiczne mają mówić dlaczego jednostka działa tak, a nie inaczej. Niepotrzebne jest pojęcie społeczeństwa. „Państwo”, „spółdzielnia”, czy „feudalizm” to kategorie określonych rodzajów zachowania jednostek.

Działania społeczne NIE WYNIKAJĄ JEDNAK Z CECH JEDNOSTKI (to róznica miedzy Weberem a dawniejszym nominalizmem), z jakichś metafizycznych założeń o jej cechach wrodzonych, naturze ludzkiej, czy z wiedzy psychologicznej. Działania są ukierunkowane na innych, na inne jednostki i w tym sensie są kształtowane przez kontekst społeczny/historyczny/kulturowy.

Typ idealny działania racjonalnego - stanowi układ odniesienia do analizy wszelkich działań społecznych. Nawet jeżeli działania ludzkie są nieracjonalne wygodniej je opisywać jako odstępstwo, zaburzenie reguły racjonalności, niż czynić z nieracjonalności regułę.

Kwestia współzależności religii i ładu społecznego - Weber neguje Marksa, z jego założeniami o prostym zdeterminowaniu „nadbudowy” przez stosunki wytwórcze, ale nie stawia też tezy przeciwnej. Według niego i religia i organizacja społeczna to strefy względnie autonomiczne, mogące na siebie wzajemnie oddziaływać. I tak etyka protestancka sprzyjała rozwojowi ducha kapitalizmu, nie oznacza to, że kapitalizm nie mógłby bez niej powstać, ani że była ona prostą konsekwencją kapitalizmu. Weber natomiast wyjaśnia fakty kapitalistycznej dominacji protestantów nad katolikami, właśnie tym, że pewne tezy etyki tych pierwszych są zbliżone do tego co nazywa „duchem kapitalizmu”.

I po ostatnie - Weber choć krytykował ewolucjonizm i w ogóle teorie uniwersalistyczne, zwolennikiem był zaś analizy partykularnych procesów i przypadków pokusił się jednak o wysunięcie jednego (przynajmniej) twierdzenia, które opisywać by miało cały rozwój Cywilizacji Zachodu. Otóż rozwój tej, ale tylko tej cywilizacji miałby przebiegać według prawidła „odczarowywania świata”. Likwidacji ulegają mityczne i religijne wyjaśnienia , wszystko jest poddawane procesowi racjonalizacji. Rytm natury w gospodarce zastępuje racjonalna księgowość panowanie charyzmatyczne władcy biurokracja, itp. itd. Potwierdzenia tej tezy Max Weber szuka nawet w muzyce i sztukach plastycznych, które według niego zaczynają być ujmowane w coraz bardziej racjonalnych/technicznych kategoriach i poddają się kontroli rozumu (harmonie, nuty i takie tam.)

Pojęcia Webera: (na marginesie niżej jest napisane, że Simmel to twórca socjologii formalnej, ano może i prawda to, bo to chronologicznie jest nie bardzo poukładane i poniższe pojęcia są pojęciami SOCJOGII FORMALNEJ MAXA WEBERA, który oprócz tego uprawiał oczywiście SOCJOLOGIĘ HISTORYCZNĄ)

Wszystkie sprowadzają się do działań jednostek.

Działanie społeczne - czynność zorientowana na przeszłe, obecne lub spodziewane działanie innych jednostek ludzkich. Dzieli się na:

- tradycjonalne z minimalnym udziałem racjonalności, oparte na tradycyjnie ustalonych celach i środkach działania, jednak jest świadome ponieważ dopuszcza dobór środków ze względu na ich potencjalną efektywność.

- afektywne bazujące na emocjach jednak j.w. jest świadome ponieważ dopuszcza dobór środków ze względu na ich potencjalną efektywność.

- wartościoworacjonlane - cele określone kulturowo niemożliwe do zmodyfikowania, dobór środków we własnym zakresie.

- celoworacjonalne - i cele i środki ustalane we własnym zakresie.

Działanie społeczne jest jednokierunkowe potencjalnie może lecz nie musi wywołać odpowiedzi publiki.

Stosunek społeczny - to szereg wzajemnych oddziaływań.

Instytucja - to utrwalony stosunek społeczny.

Struktura społeczna - ma trzy wymiary ekonomiczny (klasy), kulturowy (stany), polityczny (partie), ma charakter raczej analityczny i nie odzwierciedla jak marksowska faktycznie istniejących części społecznych tylko sztucznie utworzone zbiory jednostek.

Klasa - zbiór jednostek mający podobne możliwości pozyskania dóbr za sprzedaż swoich umiejętności (a więc nie posiadanie jak u Marksa, a zarobkowanie). Nie ma potencjalnej ani faktycznej świadomości społecznej, raczej nie ma wspólnych interesów bo konkuruje ze sobą na rynku pracy (inaczej niż u Marksa)

Stan - jednostki o podobnym stylu konsumpcji i prestiżu, są bardziej predestynowane do posiadania wspólnych interesów niż klasa.

Partia - jednostki o wspólnych interesach politycznych, partia raczej wyjątkowo niż zwykle reprezentuje interesy klasy bądź stanu.

Typy panowania - praktycznie nigdy nie występują w rzeczywistości jak czyste typy, faktycznie istniejąca władza może zawierać elementy jednego, dwóch, bądź wszystkich typów panowania.

- legalne (biurokracja), oparte na procedurach, stanowionych przepisach, władza oddzielona od jednostki.

- tradycyjne, oparte na sile tradycji, scedowanej na konkretną jednostkę, bądź grupę.

- charyzmatyczne, władza jest nierozerwalnie związana z osobą władcy, obdarzonego przez grupę charyzmą.

GEORGE SIMMEL - PRZEDMIOT SOCJOLOGII, SOCJOLOGIA FORMALNA; TREŚĆ I FORMA, INTERAKCJE I ICH ZŁOZONOŚĆ W ZALEZNOŚCI OD LICZBY UCZESTNIKÓW I ODLEGŁOŚCI OSOBY OD GRUPY. WIELOPOZIOMOWOŚĆ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ, PROBLEM KULTURY SUBIEKTYWNEJ I KULTURY OBIEKTYWNEJ.

Twórca socjologii formalnej /formalizmu socjologii/, opartej na gruncie socjologii niemieckiej.

Zdaniem Kimmla zadania socjologii są ograniczone, więc przedmiot też powinien być ograniczony. Według niego socjologia nie powinna być uprawiana jako nauka o społeczeństwie. Wyróżnił dwa znaczenia pojęcia społeczeństwa .Jedno oznaczało zespół uspołecznionych jednostek, ukształtowanych jako społeczeństwo przez całość rzeczywistości historycznej. Drugie znaczenie społeczeństwa to suma form stosunków między jednostkami, dzięki którym są one przekształcane w społeczeństwo w pierwszym znaczeniu słowa.

Przedmiotem socjologii jest wiec społeczeństwo jako proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami. Pojęcie interakcji w socjologii jest pojęciem centralnym.

Simmel przyjmuje, że istnieje nieuwarunkowana, płynna, zmienna rzeczywistość, która jest jak potok życia. Socjolog musi wydobyć z niego zdarzenia, zjawiska i je zinterpretować. Musi wyabstrahować z niego formy niezależne od czasu, przestrzeni, struktur, aby stworzyć pojęcia, które zakotwiczą się w świadomości i będą przedmiotem analiz. Wprowadza porządek w potok życia, czyli formy stosunków społecznych.

FORMA: w grupach, których cele są różne spotykamy pod względem formalnym identyczne sposoby odnoszenia się do siebie jednostek np.: stosunki podrzędności, nadrzędności, rywalizację, podział pracy. Formy w jakich realizują się cele mogą być identyczne. Jest to pojęcie filozoficzne, wskazuje trwałe elementy w zmiennej rzeczywistości. Formę wypełnia TREŚĆ, która jest zmienna w zależności od sytuacji historycznej lub kulturowej. Różna treść - ten sam stosunek. Świat składa się ze zdarzeń, działań, a ludzi chcąc sobie uporządkować go, poradzić z nim, ujmują go w pewne wzory, czyli formy. Pojęcie formy tak do końca nie jest jasne. Simmel czasami twierdził, że to co jest formą pod jednym względem, stanowi treść pod innym.

INTERAKCJA - wzajemne oddziaływanie, intencjonalne działanie człowieka nakierowane na inną osobę, które ma wywołać odpowiedź, odpowiednią reakcję. Na nią ma wpływ liczebność i odległość osoby od grupy.

Wyróżnił diadę i triadę, czyli grupę dwu i trzy osobową. Diada nie ma innego znaczenia poza tym, jaki ma dla dwóch tworzących ją osób. Nie ma struktury grupowej. Każda osoba zachowuje w znacznym stopniu swoją indywidualność. Jest to prosta relacja między dwiema osobami. Triada to nie tylko suma tworzących ją jednostek, ma swoją strukturę, która bywa zagrożeniem indywidualności jednostek. Grupa wywiera wpływ na uczestników zwiększa się liczba reakcji miedzy nimi. Ludzie mogą wpływać na siebie, manipulować sobą. Pojawiają Się nowe role społeczne. Trzecia osoba może być mediatorem w konfliktach lub spór wykorzystać w swoim interesie.

W większej całości mniej liczy się podmiot. Jednostka znika, ważne są tylko interesy. Im większa całość, tym większa autonomia i wolność jednostki. Mała grupa może bardziej kontrolować jej uczestników. Jednak duże społeczności zagrażają wolności jednostki. Masy ulegają dominacji jednej idei, podatne są na sugestie.

Odległość także odgrywa rolę w interakcjach. Tą kwestię Simmel porusza w swoim eseju „Obcy”. Uczestnik interakcji znajduje się w pewnej odległości od grupy. Nie jest ani bliski ani odległy. Jednak ta odległość jest na tyle duża, że grupa nie może go wchłonąć, ani na tyle mała, że jednostka znajduje się w polu widzenia grupy. Ponieważ jest obcy członkom grupy łatwo jest się mu zwierzyć, dzięki czemu, może stać się naturalnym człowiekiem. Obcość to kombinacją bliskości i odległości.

Według Simmla rzeczywistość społeczna składa się z czterech płaszczyzn:

- mikropoziom: dotyczy psychologicznych składników życia.

- socjologiczne składniki stosunków interpersonalnych

- makropoziom: struktura społecznego i kulturowego ducha współczesnych czasów

- metafizyczne zasady życia

Wyższe poziomy wyłaniają się z niższych

W pierwszym poziomie zajmował się formami interakcji, typami ludzi w nich uczestniczących. Poziomowi drugiemu odpowiada socjologia ogólna badająca społeczne i kulturowe wytwory dziejów ludzkich. W socjologii filozoficznej /trzeci poziom/ zajmował się naturą i losem ludzkości.

Sposób w jaki traktował wzajemne stosunki miedzy poziomami nadaje socjologii charakter dialektyczny. Potrafił ująć zjawisko w całym kontekście, stwierdzić co je wygenerowało i jakie będzie miało skutki. Dialektyczne myślenie widać w wypowiedziach o mentalności miast lub modzie. /Z jednej strony pozwala dostosować się do większości, z drugiej podkreślić własną indywidualność, wyróżnić się./

KULTURA SUBIEKTYWNA to zdolność człowieka do wytarzania, przyswajania, kontrolowania elementów kultury obiektywnej. KULTURA OBIEKTYWNA to wytwór ludzki: sztuka, nauka, filozofia, technika, środki transportu. Jednostka kształtuje kulturę obiektywną i sama przez nią jest kształtowana. Problem pojawia się w momencie, kiedy kultura obiektywna zaczyna żyć własnym życiem. Twory kulturowe obiektywizują się, zaczynają panować nad człowiekiem. Jeżeli tworów kultury jest dużo, indywidualny podmiot, który musi je przyswoić, traci możliwość. Nie jest w stanie zrozumieć wszystkiego, zapanować nad wszystkim, może ogarnąć tylko jakąś część. Kultura szybko się rozwija, poszerza swój zasięg dzięki modernizacji. Duże znaczenie ma sieć powiązań między składnikami kultury. „Tragedia kultury” to Świat zdominowany przez kulturę obiektywną.

• FLORIAN ZNANIECKI - JEGO ROLA W ROZWOJU SOCJOLOGII POLSKIEJ. PRZEDMIOT SOCJOLOGII. STRUKTURA TEORII SOCJOLOGICZNEJ, WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY, JEGO SENS METODOLOGICZNY I ONTOLOGICZNY. KULTURALIZM ZNANIECKIEGO.

System socjologiczny Znanieckiego uważany jest za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności ( 1- działania społ. ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) i z ich świadomości innych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów) 2- jako podmioty ludzie działają swe intencje, cele 3-używaja oni odpowiednich środków, technik, metod 4-przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji warunki 5- korzystając e ze swojej woli lub rozumu dokonują oni wyboru i oceny tego co robili, robią i zrobią 6-podejmując decyzję odwołują się do zasad, norm).

Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ., stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech układów niższych - obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w niższych nie było)

Rezultatem dążenia Znanieckiego do syntezy wielu koncepcji i oddania sprawiedliwości każdej z nich był system teoretyczny, który można nazwać kulturalizmem.

• Świat doświadczenia jako świat wartości

Zarzuty, jakie kierował wobec tradycyjnej socjologii to ta, że ujmuje ona świat jako coś gotowego, skończonego, nie stwarzając żadnej możliwości wyjaśnienia stawania się, w których trakcie tworzą się poznający podmiot i poznawany przedmiot. Miedzy przedmiotowością i podmiotowością jest sfera pośrednia w postaci wartości, która jest odrzucana lub przyjmowana. Przyroda dana jest człowiekowi pod postacią wartości, nie możemy, bowiem doświadczać świata bezrefleksyjnie. Dopiero w ten sposób przedmioty doświadczenia zaczynają dla nas istnieć realnie. Wartości są uwarunkowane historycznie- zmieniają się w czasie, ale też rozpatruje się je w kontekście, w jakim występowała w przeszłości. Proces ujednoznaczniania świata, urealnia go dla ludzi poprzez wyposażenie w znaczenie, nie jest, zatem w żadnym razie szeregiem arbitralnych aktów jednostek. Kultura i to, co robią ludzie czerpie bardzo wiele z tradycji.

• Pojęcie systemu (układu) ograniczonego

Przedmiot uzyskuje swoją realność poprzez powiązanie z innymi przedmiotami. Poza tym powiązaniem nie może być przedmiotem badań naukowych (trzeba go zaklasyfikować do systemu ograniczonego - znaczy to, że systemy kulturowe pozostają w stałych związkach ze środowiskiem i zarazem powiększają się w czasie swego trwania).

• Socjologiczne aspiracje Znanieckiego

Twierdził, że z jednej strony filozofujący systematyce chcą zamknąć naukę w ramach swojej jednostronnej teorii, zwalczając i ignorując wszelkie poczynania z tą nauką niezgodne, a z drugiej strony z badaczy nie znając ustalonego i wspólnego wszystkim kompleksu zagadnień, bada na własną rękę, co mu się nadarzy, dowolnymi metodami i za pomocą dowolnych przesłanek. Dlatego też teorii i metodologii przyznawał szczególny status.

Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe: koncepcja współczynnika humanistycznego

Rzeczywistość społeczna może być rozpatrywana tylko wtedy, jeśli badacz zna i bierze pod uwagę doświadczenia i kontekst historyczny jej uczestników i twórców. Koncepcja współczynnika humanistycznego stanowiła próbę zmiany tradycyjnego zakresu zmiany zainteresowań socjologicznych. Środowisko rzeczywiste grup społ. to nie to widziane i poznawane przez obserwatora, który owe grupy w nim lokalizuje, lecz to, które sami członkowie owych grup postrzegają jako dane w przebiegu ich doświadczenia. W doświadczeniu ludzkim istnieją przedmioty niesprowadzalne do zmysłów ludzkich (mity, byty religijne, pojęcia naukowe i filozoficzne)à z punktu widzenia badacza kultury przedmiot pomyślany jest w pewnych warunkach tak samo realny, jak ten, którego można dotknąć.

Nauki przyrodnicze obejmują systemy rzeczy, a nauki o kulturze obejmują systemy wartości.

• Socjologia wśród nauk o kulturze

Znaniecki twierdził, że nauka, sztuka, systemy dogmatów i obrzędów religijnych nie zawdzięczają swych cech zasadniczych temu, że zostały wytworzone w pewnych społeczeństwach i że są nadal przez te społ. utrzymywane, lecz temu, że składające je elementy są powiązane ze sobą w pewien względnie stały sposób. Twierdził, że zjawiska kulturalne nie są społeczne w swej istocie, nie opierają się na społecznym podłożu i nie mają nawet formy społecznej. Jednak z biegiem czasu nastąpiła diametralna zmiana w jego poglądów.

Uważał, że pomiędzy poszczególnymi systemami kulturowymi (technika, nauka, religia, sztuka) zachodzą jakościowe różnice i każdy z nich odznacza się dużą niezależnością od pozostałych. Dlatego też nauki badające poszczególne systemy powinny mieć duża autonomię. Socjologia jako nauka niezależna i specjalna. Zadanie socjologii to badanie systemów społ. nie zaś innych rodzajów systemów kulturowych.

Dwa rodzaje argumentów za wyróżnieniem szczególnej kategorii systemów społ: I- życie kulturowe każdej zbiorowości jest całością zbyt złożoną, zmieniającą się i dlatego synteza naukowa jest niemożliwa. II- rzeczywistość kulturowa nie daje się ująć jako jednolita całość i w rzeczy same j taką całością nie jest.

To, co może być nazwane jednością kultury wytwarza się wyłącznie na poziomie doświadczenia i działalności jednostek uczestniczących jednocześnie w wielu systemach kulturowych. Kultura jest podzielona na pewne niesprowadzalne do siebie systemy. Klasyfikacja tych systemów jest zarazem klasyfikacją nauk o kulturze. Żadna z tych nauk nie może posuwać się dalej pasożytując na osiągnięciach pozostałych. Żadna socjologiczna teoria nie może opierać się na wnioskach wyciągniętych na z teorii nie socjologicznych.

Socjologia jako nauka o systemach wartości i czynności społecznych

Socjologia to nauka o kulturze, która zajmuje się wartościami i czynnościami społecznymi (wartością społ. jest człowiek, zrzeszenie rozpatrywane jako przedmiot działania ludzkiego, natomiast czynnościami społ. są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi, zrzeszenia). Działający nie tylko na siebie działają, ale też oddziałują (przedmiotem doświadczenia są inne podmioty świadome) Ta wzajemność uprzedmiotowienia wyróżnia formalnie socjologię spośród innych dziedzin wiedzy humanistycznej.

Znaniecki odrzucił koncepcję socjologii jako nauki o społeczeństwie. Socjologię jako naukę o interakcji społ. podzielił na 4 działy odpowiadające czterem klasom dynamicznych układów społ., które różnią się od siebie sposobem połączenia wartości i czynności.

Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ., stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech układów niższych - obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w niższych nie było)

Stosunki społ.; systemy funkcjonalnie współzależnych czynności społ. wykonywanych przez dwie jednostki wzajemnie na siebie oddziałujące. Gdy zajmujemy się stosunkami społ. badamy długotrwałość sekwencji społ. akcji i reakcji. Aby zaistniał stosunek społ. musimy mieć do czynienia z wzajemnym obowiązkiem uznawanym przez obu partnerów.

Osoby społ.: inaczej role społ. Socjolog nie może przyjmować jakiejś trwałej substancji psychicznej, która determinowałaby zachowanie jednostki. Podmiot nie objawia się w całym swoim bogactwie tylko w jakiejś części. Strona, którą pokazuje nam zależy od pełnionej roli społ. Z każdą rolą społ. wiążą się określone normy, prawa, funkcje. Osobowość człowieka jest dynamiczną i historyczną syntezą jego wszystkich ról społ. (ta osobowość społ. nie jest tożsama z osobowością kulturową jest tylko jej częścią). Znaniecki protestował przeciw ukazywaniu jednostki jako biernej na rzecz ,,Ja”.

Grupy społ.: nie chciał, aby zjawiska społ. utożsamiać z grupa społ., bo są one zjawiskiem szerszym. Grupa istnieje, dlatego, że jej członkowie uważają ja za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata. Występuje podział na członków i nieczłonków grupy. Ważna cecha to również brak wyłączności: jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach. (gr. pierwotne, genetyczne, terytorialne, religijne, kulturowe). Żadna z grup nie może być uznana za społ. gdyż inne mogą z równym prawem domagać się tego tytułu. Ewentualnie można mówić o społ. jako kompleksie grup wytwarzającym się w warunkach dominacji jednej grupy podstawowej. I wtedy można wyróżnić 4 zasadnicze typy społeczeństw: plemienne, polityczne, kościelne, o kulturze narodowej. Społeczeństwa można traktować jako systemy integracji ról społ. i grup społ.

Socjologia jako nauka nomotetyczna (wykrywanie i formułowanie praw nauki)

Socjologię można uczynić nauką nomotetyczną, gdyż jest w niej pierwiastek trwałości i powtarzalności. Oznacza to zwrócenie uwagi nie na wielkie całości historyczne a na części, z jakich się te całości składają. Powtarzalne są normy kulturowe, to istnienie norm pozwala na przewidywanie procesów społ. Był przeciwny indukcji enumeracyjnej (najpierw definicja, a potem zbieranie licznych przypadków potwierdzających ją).Zalecał procedurę badawczą - indukcje analityczną (obserwacja, a dopiero potem teoria). Spodziewał się, że doprowadzi to do dwojakiego wykrycia zależności między zjawiskami społ.: strukturalnych przyczynowych, do poznania praw statycznych i dynamicznych.

• Źródła materiału socjologicznego

Dokumenty osobiste, szczególnie autobiografia. Wartościowy materiał nie może być zgromadzony bez teorii. 5 źródeł materiału socjologicznego: 1-osobiste doświadczenie socjologa, oryginalne bądź zastępcze 2- obserwacja prowadzona przez socjologa 3-osobiste doświadczenia innych ludzi 4-obserwacja prowadzona przez innych ludzi 5-uogólnienia zrobione przez innych ludzi. Socjologa nie interesują przeżycia psychiczne innych lub własne, a obiektywne wartości, które mogą być obserwowane przez każdego (intersubiektywność).

28. AMERYKAŃSKA SOCJOLOGIA OPISOWA - WIELKIE MIASTO JAKO LABORATORIUM I SKUTEK PROCESU URBANIZACJI. ODKRYCIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ - RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA MAŁYCH MIASTECZEK AMERYKAŃSKICH. ŁAD WSPÓLNOTOWY I WARUNKI JEGO TRWANIA.

Horyzonty socjologii opisowej.

Ta rzecz by można gałąź socjologii charakteryzuje, w założeniach, otwartość, korzystanie z wszelkich dostępnych źródeł. Dyscyplina ta miała pozostać a teoretyczna, jakiekolwiek teorie miały być wtórne wobec opisu faktów. Tradycyjne soc. pytania i stawiane na nie odpowiedzi aktualne tak długo jak długo pozostają w związku z warsztatem badacza terenowego.

Styl:

• Oglądanie świata społecznego na własne oczy ;

• Unikanie aprioryzmu;

• Socjologia ma być eksperymentalna.

Teorie: faktycznie nie udało się uniknąć budowania teorii - one to determinowały wybór i formułowanie pytań.

• Ściśle powiązane z empirią

• Koncentracja na społ. lokalnej ( jako kontekście badań wszelkich procesów społecznych, sposób organizowania się ludzi).

Społ. lokalna (community) rozumiana zarówno jako zbiorowość terytorialna a także wspólnota. Mikrokosmos, laboratorium badania wszelkich problemów społ. ponieważ jest kompletnym sposobem życia i systemem instytucji życie to umożliwiającym.

3 cechy społ. lokalnej (Hillery):

• Terytorium

• Interakcje

• Istnienie trwałych więzi.

Większość autorów tak wg Hillerego postrzega społ. lokalną, z wyjątkami, które koncentrują się na 1 jej aspekcie.

Dwuznaczność społ. lokalnej: znajduje się na granicy między populacją ekologiczną( rośliny, zwierzęta) a ładem społecznym („Gemeinschaft” Tonniesa).

Zainteresowanie społecznością lokalną pojawia się dopiero w momencie rozkładu więzi wynikłym z postępującej urbanizacji i industrializacji.

Badania społ. lokalnej skupiają się na:

• Osobliwości wielkich skupisk

• Kontraście: miasto - wieś; dawne miasto - dzisiejsza metropolia; community = wspólnota moralna - community = symbioza organizmów na danym terenie.

Zainteresowanie małymi społecznościami nie jest rezygnacją z badania wielkich. Ogólnych problemów, a przeniesieniem ich do „laboratorium” i źródeł:

„ Miasteczko(...) odegrało i gra największarolę w kształtowaniu ducha publicznego , ducha kultury USA” Veblem

Metoda badań (Arsenberg i Kimball):

• Zbudowanie modelu całości

• Porównanie (implicite) z innymi podobnymi społecznościami

• Przypisanie każdego problemu badawczego do odpowiednich nisz modelu

• Zbliżenie do metody antropologicznej (Lyndowie)

Źródła atrakcyjności modelu antropologicznego wynikła z nadziei ukazania współzależności wszystkich sfer życia społeczności, zachowania jednostek. Jednak proste życie metod antropologicznych byłoby zbytnim uproszczeniem.

Rodzaje studiów społ. lokalnej wg Stewarda:

• Studia monograficzne („Middeltown: Lyndów)

• Studia stosunków społecznych

Perspektywa naukowa określa techniki, stąd też badanie naturalnej społeczności wyklucza wszelkie sztuczne techniki (eksperymenty), a wymaga od badacza długiej pracy w terenie.

Stąd przydane wg Stewarda techniki to:

• Obserwacja uczestnicząca

• Wywiady

• Archiwa, zapisy, dokumenty

• Wszelkie inne dostępne „w terenie” źródła

Są to techniki stosowane już wcześniej w antropologii. Jednocześnie Steward podkreśla nieprzydatność technik statystycznych gdyż: wzorów kulturowych nie można przedstawić matematycznie.

GŁÓWNE ORIENTACJE TEORETYCZNE:

• Typologiczna - widzi społ. lokalną jako reprezentację szerszych kategorii grup ludzkich na skalach np.: miasto - wieś; lokalizm - kosmopolityzm; wspólnota - stowarzyszenie. Są to wariaje (świadome lub nie ) na temat Tonniesa Gemainschaft & Gesellschaft, dosotosowane do warunków USA, należało stworzyć nowy aparat pojęciowy. Elementy tej orientacji są obecne w dziełach większości badaczy społ. lokalnych, lecz nie zawsze dominują.

• Ekologiczna - twórcą tej perspektywy jest Charles J. Galpin, lecz jej rozkwit zawdzięczamy tzw. „szkole chicagowskiej”. Cechą charakterystyczną tego ujęcia są badania prowadzone z punktu widzenia wpływu przyrody na strukturę i rozwój społ. Ludźmi rządzą określone prawidłowości: wzory osadnictwa, określone przez środowisko. Quinn: interakcje ekologiczne - interakcje społeczne; Park: zbiorowość terytorialna - społeczeństwo. W obu przypadkach 1. część zestawienia jest nieświadoma, żywiołowa, niekontrolowana, badana tj. zjawiska przyrodnicze. Badacze tej orientacji posługują się analogiami do świata zwierząt i roślin, stosując je w odniesieniu do wielkich miast. Koncepcja ta obiecywała max. obiektywizację ujęcie społ. lokalnej jako powstającej z przyrodniczej podstawy.

• Funkcjonalnostrukturalna - kładzie nacisk na społ. lokalną jako wewnętrznie powiązany system współzależności. Jej upowszechnienie zmieniło charakter pytań , procesy dezintegracji nie są już najważniejszym problemem.

Poza tymi 3 można wyróżnić jeszcze inne np.: skupiające się na strukturze władzy czy strukturę społeczną , stanowią one jednak margines i nie zawsze istnieje zgoda co do wydzielenia ich z zaprezentowanych 3 głównych.

Szkoła Chicagowska. (sz.ch.)

Niejako „ojcami” tej koncepcji można nazwać Parka i Burgessa autorów „introduction to the science of sociology”, która to książka stała się podręcznikiem wsystkich socjologów na następne 20 lat. W 1892 powstaje Wydział Socjologii i Antropologii Uiwerytetu w Chicago, skupiający grupę badaczy o różnych poglądach. Od roku 1915 do połowy lat 30. działa tam grupa badaczy skupiona wokół Parka, tzw. Szkoła Chicagowska.

Korzeni sz. ch. możemy szukać w :

• Refleksji O. Sperglena i G. Simmela

• Studiach demograficzno - historycznych

• Publicystyce C. Steffensa

• Lustracji społecznej.

Lecz przede wszystkim dominuje błyskawiczna urbanizacja USA.

Podstawy sz. ch.:

• Nobilitacja pracy terenowej - po raz pierwszy staje się pełnoprawnym narzędziem, fundamentem socjologii.

• „Zobaczyć świat społeczny na własne oczy” obserwacja i rejsetracja

• Tematem pracy sz. ch. jest urbanizacja i jej społeczne konsekwencje.

Elementy pozwalające na właczenie sz. ch. w badania społeczności lokalnej:

• Ustaliła tradycję pracy w terenie

• Opracowała założenia ekologii społecznej

• Dała wiele monografii społeczności wewnątrz miasta

• Zorientowana na tym samym problemie co reszta badaczy społ. lokalnych

Jako, że na terenie miasta zachodzą wszystkie procesy życia społecznego, przyjęło się rozważać miasto jako „laboratorium” umożliwiające badanie tego co dziś określili byśmy jako:

• Socjologię miasta

• Zawodów

• Uwarstwienia społecznego

• Rodziny

• Religii

• Stosunków narodowościowych/rasowych

• Polityki i prasy

• Itd.

Stąd też wniosek, że wybranie miasta jako terenu badań determinowało sposób formułowania problemów a nie ich dobór który był niczym nie ograniczony.

W oczach członków sz. ch. urbanizm był najważniejszym zjawiskiem świata ówczesnego.

Celem stawianym sobie przez sz. ch. było poznanie życia miejskiego nie jak wcześniej: by znaleźć patologie i sposób na jej zaradzenie, a po to by zdobyć wiedzę ściśle empirycznej, jednocześnie odpowiadającą standardom pracy naukowej. Jako pierwszi stworzyli program studiów nad miastem.

Teoria empiryczna sz. ch. opierała się na 2 drogach

• Systemie teoretycznym Parka ( rozbudowanym przez Borgessa, McKenziego, Wirtha)

• Monografii wynikających z seminarium Parka, a będących w mniejszym lub większym stopniu zastosowaniem jego teorii.

Hipotezy ekologiczne( Park, Burgess, McKenzie „ The City”)

• Stała tendencja do rozmieszczania się ludności wg danego, powtarzalnego wzoru

• Strefy miasta równoważne „naturalnym obszarom” charakteryzowanych przez miejsce położenia i cechami społecznymi jego ludności.

• Cechy te zależą od miejsca strefy w mieście i tradycji ludności napływowej

• Naturalnym stanem miasta jest zmiana, zarówno przestrzenna jak i społeczna

• Koncentracja, centralizacja, segregacja, inwazja, sukcesja - główne procesy miasta

• Procesy społeczne można przyporządkować danym punktom w mieście, po czym przedstawić na mapach i diagramach.

Zasady gromadzenia danych:

• Systematyczne

• Obiektywne

• Krytyczne wobec źródeł

Metoda monograficzna - intensywne badanie stosunków i procesów występujących w pojedyńczym wypadku. Dobór 1 problemu i studiowanie z wielu punktów widzenia, uznanie różnych stron zagadnienia jako organicznie powiązanej wewnętrznie całości, znaczenia jednej części należy szukać w powiązaniu z pozostałymi.

Koncepcje teoretyczne Parka

Park pełnił trudną do przecenienia rolę inspiratora, sam jednak zwykle badań nie prowadził. Punktem wyjścia dla wielu jego teorii był nie potwierdzone informacje z prasy, obserwacji, czy wcześniejszych badań. Najważniejszym zadaniem jakiego się podjął była kodyfikacja i systematyzacja problematyki socjologii.

Zarys koncepcji.

Charakterystyczny jest jej dualizm: otóż człowiek należy do zbiorowości terytorialnej (biotycznej) i społeczeństwa (efekt wytworzenia kultury). Stąd stosunki między ludźmi mają dwa poziomy:

• Ekologiczną bazę

• Moralną nadbudowę.

Park podejmuje próbę przerwania odrębnych koncepcji człowiek i społeczeństwa.

2 aspekty społeczności:

• Złożona z walczących , wykorzystujących się nawzajem jednostek tzw. community

• Jednocześnie wiążąca ludzi przez uczucia, cele, pielęgnowane tradycje, ideały tzw. society

W tym ujęciu ewolucja jest tworzeniem ładu moralnego, przechodzeniem do society. Park czerpie pełnym garściami z nauk przyrodniczych i klasyków socjologii ( Hobbs).

Proces interakcji

Wg Parka wyjaśnienie zjawiska nie wymaga powoływana modelu społ. jako osoby, powtarza za Simmlem. Wystarczyć powinna analiza zjawisk, procesów elementarnych i postaw uczestników.

4 kluczowe procesy

• Konkurencji - najbardziej fundamentalny i powszechny, interakcje bez kontaktów społecznych. Jest to właściwa zbiorowość terytorialna (która w rzeczywistości nie istnieje), opierająca się na walce o byt i ekonomi. Pojawienie się kontaktu społecznego ( komunikacji i świadomości) przeradza konkurencję w konflikt. Proces ten symbiotycznie równoważy gospodarkę.

• Konfliktu - najbardziej powszechny proces ecyduje o akomodacji. Proces ten wprowadza porządek polityczny

• Akomodacji - przystosowania się antagonistycznych elementów w celu uzyskania chwiejnej równowagi, trwającej do zmiany stosunku sił. Zawieszenie konfliktu. Społeczny konformizm i organizacja

• Asymilacji - całkowite zniesienie konfliktu . Przenikanie i łącznie się grup, dzielenie tradycji, uczuć i postaw innych. Dopiero na tym poziomie powstaje społeczeństwo. Proces tworzeni kultury i odpowiadających jej cech osobowości.

Park a psychologia

Jednostka przechodzi w osobę poprzez udział w kulturze, cywilizacji, z członka community staje się członkiem society. Grupa pierwotna dla park jest niezbyt znacząca przez swą bliskość natury. Ważniejszą rolę spełnia dla niego gr. Wtórna (pojęcie wprowadzone przez Parka). Park powiązuje też rolę społeczną z osobowością człowieka - człowiek widzi siebie przez to jaką rolę pełni.

Zachowania zbiorowe - zachowania jednostek pod wpływem działającego na całą grupę, zachowania będące rezultatem interakcji.

Dysproporcje między teoriami Parka a badaniami sz. ch.

Przyczyny:

• System pojęć i klasyfikacji Parka nie mógł sprawdzić siew badaniach ( bo był czysto teoretyczny)

• Potraktowanie miasta jednocześnie jako organizacji moralnej i fizycznej.

Porzuca w części koncepcję ekologiczną przez złagodzeni terminu community, waha się między różnymi metodami: jako „ekolog” - met. statystyczne; jako badacz psycholog - met. jakościowe

Małe miasto

Podstawą jest tu praca R.S. Lynda „ Middletown”. Pisana jest ona z perspektywy antropologicznej, „z zewnątrz” ( autor wcześniej nie miał kontaktu z żadną z socjologii) . Powodem podjętych badań było zainteresowanie zasięgiem i determinantami praktyk religijnych. Religijność jest tu rozpatrywana w kontekście całokształtu życia społeczności lokalnej.

6. częściowy schemat klasyfikacji czynności ludzkich Riversa ( zastosowany przez Lynda):

• Zdobycie środków do życia

• Wychowanie dzieci

• Życie rodzinne

• Czas wolny

• Praktyki religijne

• Aktywność społeczna

Dlaczego akurat Munice (ta wiocha):

• Spełniała Lyndowe wymogi reprezentatywności

• Była dość mała i homogeniczna by opisać ją jako całość

Praca jest konfrontacją obrazu miasta przed gwałtowną industrializacją ( odkrycie złóż gazu) i po. Porównanie tych dwóch „zdjęć” mimo braku obserwacji całego procesu daje wyobrażenie o industrializacji.

Różnice w pracy Lynda a sz. ch.

• Nie próbuje uchwycić wszelkich możliwych procesów

• Narzuca sobie surową dyscyplinę - większa naukowość

• 1. scharakteryzował dokładnie zastosowane metody: analizę dok. ; zestawienia danych stat.; wywiad; ankieta

• wprowadza pojęcie klasy społecznej: 2 klasy pracująca i przedsiębiorców, jako pierwszy stosuje podział klasowy przy badaniu społeczności lokalnej, jednocześnie podział ten nie jest hierachiczny.

Swoje badania Lynd powtórzył 10 lat później, już po wielkim kryzysie. Badania terenowe miały ukazać wpływ, jaki wielki kryzys wywarł na życie przeciętnego amerykańskiego miasta. Przy badaniu tym zrezygnował z wcześniejsze perspektywy obserwatora „z zewnątrz”, podjął polemikę ze społeczeństwem, wytknął między innymi anachroniczość poglądów mieszkańców, zwrócił uwagę na to iż klasy społeczne zhierarchizowały się.

W swoim następnym dziele „ Knowledg for wath...”, będącym przedrukiem jego wykładów z 1938r, już otwarcie ocenia, krytykuje i poucza kolegów. Przyczyn kryzysu nauk społecnych upatruje w :

• niezdolności do walki z problemami społecznymi

• nieumiejętności przeciwstawienia się panującym poglądom

• zapatrzeniu w nauki przyrodnicze co prowadzi do uznania wszystkiego za wynikłe z natury

• zbytnia specjalizacja, rozdzielenie gospodarki, polityki, społeczeństwa miast uznania tego wszystkiego za elementy kultury.

• Zatracenie zdolności dostrzegania „osób”, pozostawienie ich psychologom

Drugim ważnym dziełem badający małe miasta „ Yanke city” Warnera. Autor akcentuje znaczenie prestiżu społecznego, a same badania przeprowadza z wyraźnym zamiarem uogólnienia uzyskanych informacji. Społeczność widzi jako skomplikowaną całość stosunków, z których każdy jest częścią całości zależną od pozostałych części w sumie działających w danym celu, tzw. „działająca całość”. Warner trafił do tej mieściny gdyż szukał terenu spokojnego, tradycyjnego, zintegrowanego, jednolitego, nie był zainteresowany ani w zmianie ani dezintegracji (przeciwnie do sz. ch. ). Obiektem jego zainteresowania było to co scala społeczność: wyznawane wartości, integrujący system symboli.

Struktura klasowa Warnera:

• Odrzuca walki klasowe

• Odrzuca ekonomiczne ujęcie klasy

• Skupienie na badaniu wg prestiżu

• Wszystkie inne elementy podporządkowane są opinii jednostek, wyznaczających jednostce taki a nie inny status (prestiż)

Klasa wg Warnera - gr. Ludzi świadomych swej pozycji i rzeczywiście na tej wyższej lub niższej pozycji umiejscowionych przez wszystkich członków społeczności lokalnej.

29. PRAGMATYZM SPOŁECZNY

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PRAGMATYZMU:

• skupienie się na empirycznej rzeczywistości i wiara w wyższość danych naukowych nad np. filozoficznymi dogmatami

• odrzucenie koncepcji praw absolutnych - wszystkie idee są tymczasowe, gdyż przyszłe badania mogą doprowadzić do ich zmiany

• prawda i rzeczywistość nie istnieją w realnym świecie jako jakieś byty idealne, lecz są aktywnie tworzone w procesie naszych działań w świecie i wobec świata

• ludzie pamiętają przeszłość i na niej opierają swoją wiedzę. Odrzucają to, co nie zdało egzaminu, ponadto definiują napotykane obiekty społeczne i fizyczne w kategoriach ich przydatności

• chcąc zrozumieć podmioty działające należy oprzeć nasze rozumienie na tym, co te podmioty faktycznie robią

• środowisko może być przez człowieka manipulowane

• człowiek staje się tym czym jest w procesie interakcji ze środowiskiem złożonym z innych aktywnych organizmów

• zainteresowania oraz postulaty, będące podstawą działania ludzkiego przekształcającego świat, tworzą prawdę, którą głoszą.

CHARLES HOLTON COOLEY

1. Idea organiczności życia społecznego

Życie społeczne powinno być postrzegane jako całość, proces, którego każda faza ma wpływ na pozostałe. Nie można wyodrębnić jednej fazy, jako przyczyny wszystkich innych. Zgodnie z tym założeniem nie przyznawał on pierwszeństwa ani społeczeństwu, ani jednostce. Interesowało go funkcjonowanie jednostki w grupie i grupy w jednostce. Dlatego uznawał społeczeństwo i jednostki za aspekt kolektywny i dystrybutywny jednej i tej samej rzeczy, a nie dwa oddzielne zjawiska.

2. Rozwój osobowości

Człowiek człowiekiem jest o tyle, o ile żyje razem z innymi ludźmi. Cecha dziedziczności jest zdaniem Cooleya (Charlesa Holtona Cooleya) „wrodzoną zdolnością uczenia się rzeczy, jakich sytuacja może wymagać”. Jedyną drogą uczenia się jest komunikowanie się z innymi

Komunikowanie: „mechanizm, przez który istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki - ogół symboli ludzkiego umysłu wraz ze środkami ich przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Obejmuje wyraz twarzy, gest, tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegrafy…”

Rozwój osobowości dokonuje się poprzez komunikowanie się. Początkowo, dziecka z matką, rodziną, rówieśnikami itd., a następnie, w miarę dorastania jednostki, z członkami wszystkich grup społecznych, do których ona należy oraz z całym światem. Podstawowym elementem kształtowania się ludzkiej jaźni jest fenomen jaźni odzwierciedlonej, czyli budowanie wizerunku własnego ja na podstawie wyobrażenia tego, jak to ja postrzegają inni. Jednostka odnosi własne wyobrażenia o sobie do wyobrażeń na swój temat, jakie przypisuje innym ludziom. Osobowość ma zatem genezę społeczną.

3. Grupy pierwotne

Pomimo różnic pomiędzy jednostkami wywodzącymi się z różnych kręgów społecznych, istnieje pewien element niezmienny zwany „naturą ludzką”. Na naturę ludzką składają się ideały takie, jak: wierność, lojalność, braterstwo, miłość… Ideały te kształtowane są w procesie uczestnictwa w grupach pierwotnych.

Grupy pierwotne - odznaczają się ścisłym zespoleniem jednostek (stosunki face to face) oraz współpracą. Grupy pierwotne to rodzina, rówieśnicy, sąsiedzi, społeczność lokalna. Są one głównymi ośrodkami socjalizacji jednostek, mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki.

Ponadto są to grupy małych organizmów żywych, zwanych pierwotniakami (protozoa). Do najznamienitszych przedstawicieli należy pantofelek (pramecium)

GEORGE HERBERT MEAD

1. Gesty i symbole znaczące

Gestem jest podstawowa forma oddziaływania społecznego pomiędzy dwoma organizmami. Oddziaływanie takie nazywamy interakcją. Gestem jest „ruch pierwszego działający jako specyficzny bodziec wywołujący właściwe reakcje drugiego organizmu”. Gest jest czymś instynktownym, organizm nie ma świadomości jego znaczenia. Dopiero kiedy taką świadomość zdobywa, tzn kiedy organizm A jest w stanie przewidzieć rekcję organizmu B wywołaną jego działaniem, zaczynamy mieć do czynienia z symbolem znaczącym, czyli językiem. Powstaje interakcja symboliczna i stosunki społeczne. Przejście od gestu do symbolu jest wielowymiarowe:

• Kształtowanie się języka, dzięki czemu symbole są nie tylko rozumiane, ale komunikowane

• Powstanie myślenia abstrakcyjnego. Zdolność myślenia to zdolność do prowadzenia dialogu, a jest on możliwy dopiero po wykształceniu się języka.

• Powstanie jaźni, czyli zdolność postrzegania siebie przez działający podmiot, jako przedmiot, umiejętność rozmawiania ze samym sobą, występowania wobec siebie samego w roli innych ludzi

• Kształtowanie się instytucji społecznych - komunikowanie się wymaga względnie stałych ram

2. Jaźń

Zdolność do uznania samego siebie za obiekt, bycia jednocześnie podmiotem i przedmiotem. Jaźń tworzy się poprzez działalność w społeczeństwie i stosunki społeczne. Dzięki niej człowiek może stawiać się na miejscu innych i działać tak jak oni oraz analizować sam siebie tak, jak inni by go analizowali.

Jaźń wywodzi się z dwóch faz rozwoju dziecka:

• Faza zabawy: przyjmowanie roli konkretnych jednostek (np. zabawa w „mamę” i „tatę”)

• Faza gry: wejście w rolę „wszystkich innych”, postępowanie zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami ( „regułami gry”) W fazie tej postawy innych ulegają generalizacji. Tworzony jest uogólniony inny, czyli postawa całej zbiorowości. Dopiero kiedy jednostka jest w stanie oceniać siebie samą z perspektywy uogólnionego innego, można mówić o jaźni w pełni rozwiniętej. Taka umiejętność umożliwia abstrakcyjne myślenie i obiektywność.

„ jednostka rozwija kompletną osobowość[jaźń] tylko w takiej mierze, w jakiej przyjmuje postawy swojej zorganizowanej grupy społecznej w stosunku do zbiorowego działania - lub całości takich działań - którym zajmuje się dana grupa”

3. Ja podmiotowe(I) i przedmiotowe(me): aspekt indywidualistyczny i kolektywistyczny jaźni:

• Ja podmiotowe: nieobliczalny, twórczy aspekt jaźni. Nie jesteśmy w pełni świadomi ja podmiotowego. Jest ono źródłem zmiany społecznej, w nim umiejscowione są nasze najważniejsze wartości. Członkowie społeczeństw nowoczesnych są w większym stopniu zdominowani przez ja podmiotowe.

• Ja przedmiotowe: zorganizowany zbiór postaw innych jednostek, który przyjmuje się samemu. Tej części jaźni jesteśmy świadomi. Ja przedmiotowe to przyjęcie uogólnionego innego.

32. PSYCHOKULTURALIZM I FAZY JEGO ROZWOJU. WCZESNY OKRES, UCZNIOWIE BOASA, PRZEŁOM KARDINEROWSKI, LINTON.

POCZĄTKI AMERYKAŃSKIEGO PSYCHOKULTURALIZMU

Boas postawił problem jedności kultury na gruncie badań nad osobowością społeczną potraktowaną jako swoisty mikrokosmos. Stanowił on odpowiednik poglądów, uzyskujących podówczas rosnące wzięcie w psychologii społecznej i socjologii.

Koncepcja ta została najwyraźniej sformułowana przez Williama I.Thomasa, który proponował całościowe ujmowanie kultury, głosząc jednocześnie, że w każdym procesie kulturowym doniosłą rolę grają czynniki psychologiczne: nie ma wartości bez postaw, kultury bez przeżywających ja jednostek.

Szkoła chicagowska- Park i Burgess : „Każda grupa społeczna zmierza do stworzenia z wchodzących w jej skład jednostek odpowiadających jej typów charakterów, a ukształtowane w ten sposób charaktery staja się składnikami odpowiedniej struktury społecznej. Wszelkie problemy życia społecznego są problemami jednostki, wszelkie zaś problemy jednostki są zarazem problemami grupy.

Książka Ruth Benedict „Wzory kultury” obnażała słabość orientacji funkcjonalistycznej w jej durkheimowskiej wersji- orientacji, według której instytucje są rzeczami, są powiązane ze sobą i mogą być wyjaśniane tylko przez odwołanie się do innych instytucji. Wyszła ona z błędnego koła, wskazując na analogię między zespołami instytucji i typami ludzkich charakterów.

Psychologia „Wzorów kultury” polegała, w gruncie rzeczy na zastosowaniu w opisie kultury psychologicznego słownictwa i dość gołosłownych zapewnień, iż zawsze ma miejsce odpowiedniość pomiędzy typem kultury a dominującym typem osobowości. Bez rozwiązania pozostał problem kształtowania się osobowości charakterystycznej dla określonej kultury.

Do rozwiązania tego problemu zbliżyła się Margaret Mead - zaczęła gromadzić niezbędny materiał opisowy. Nie miała jednak wiele to zaproponowania w zakresie teorii, nie ważyła się na poszukiwanie wzorów kultury jako całości.

W tej sytuacji zrozumiała jest rosnąca wśród amerykańskich antropologów popularność psychoanalizy, która obiecywała psychologiczną teorię rozwoju osobowości-bez niej psychokulturalizm nie byłby możliwy.

RECEPCJA PSYCHOANALIZY: KARDINER

Nie ma żadnego koniecznego związku między badaniem osobowości w kulturze, a akceptacją takiej czy innej odmiany freudyzmu. Poza tym z doktryny Freuda nie wynikał żaden program badań nad kulturą. Dlatego doktryna ta musiała ulec modyfikacja, aby można była uznać ją za podstawę psychologicznej antropologii kultury.

Abraham Kardiner dokonał rewizji freudyzmu(wyrugowanie z niego instynktywizmu, uniwersalizmu, i ewolucjonizmu, koncepcji kultury jako czynnika represji). Zapoczątkował rzeczywiste badania kształtowała się osobowości w kulturze, nie zadowalając się już na poły literackim opisywaniem kultury w terminach psychologicznych ( patrz: Ruth Benedict) jak i „izomorfizmem” osobowości i kultury- podjął próbę ujawnienia mechanizmów oddziaływania wzajemnego. Zastosował nowe na gruncie antropologii techniki psychologiczne (testy Rorschara i apercepcji tematycznej), co było konsekwencją przejścia od spekulacji na tematy psychologiczne, do właściwych studiów psychologicznych. Połączył wyłączny nacisk na „adaptacyjny” aspekt teorii Freuda: podstawowe cechy psychiki ludzkiej wytwarzają się w procesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska społecznego. Ale nei poszedł w stronę socjologizmu. Stosunek kultury i osobowości polega na oddziaływaniu wzajemnym, przedmiotem zaś społecznego zdeterminowania nie jest osobowość jednostki jako całości.

Podstawowe założenie Kordinera dotyczyło istnienia w obrębie każdego społeczeństwa złączonego wspólnotą kultury tzw. osobowości podstawowe - wspólnej wszystkim lub większości jego członków i zharmonizowanej z jego instytucjami. Na pozór koncepcja ta była bliska koncepcji wyłożonej przez Ruth Benedict - punktem wyjścia była tu również analiza instytucji, obyczajów i folkloru. Różnica polegała na tym, że w ujęciu Kardinera owa osobowość podstawowa jest zaledwie kanwą, na jakiej tworzą się osobowości poszczególnych jednostek: stanowi ona tylko głębsza i ukrytą warstwę osobowości. Uzyskanie wiedzy na jej temat wymaga wyjścia poza standardowe techniki antropologiczne, badacz społeczny potrzebuje pomocy psychologa. Obserwatora trzeba nauczyć patrzenia pod powierzchnię instytucji społecznych i odkrywania związków miedzy naciskami społecznymi a integracją jednostki”. Do tego właśnie celu może służyć zmodyfikowana psychoanaliza.

Dążąc do psychodynamicznego ujęcia osobowości w kulturze, dokonał on analitycznego rozróżnienia dwóch poziomów wszelkiej kultury: instytucji „pierwotnych” oraz instytucji „wtórnych”. Zostało ono przeprowadzone ze względu na rodzaj hipotetycznych relacji pomiędzy każdym z tych poziomów a cechami osobowości podstawowej. Instytucje „pierwotne” obejmują praktyki socjalizacji młodego pokolenia; są one „pierwotne” w tym sensie, że determinują zasadnicze cechy psychiczne poddanych ich działaniu jednostek. Ponieważ w obrębie każdej kultury instytucje te są względnie jednolite, wytwarzają one w rezultacie ową podstawową osobowość, która stanowi o psychologicznej odrębności każdej kultury. Instytucje „wtórne” natomiast (tj. religia, ideologie, sposoby myślenia, obrzędy, itd.) są „wtórne” w tym sensie, że są wytwarzane z kolei przez osobowość podstawową na drodze „projekcji” i „racjonalizacji” (w klasycznym Freudowskim znaczeniu tych terminów). Pojęcie instytucji „pierwotnych” odnosi się do oddziaływania środowiska społecznego na jednostkę, pojęcie instytucji „wtórnych” - do oddziaływania jednostek na środowisko społeczne. Tak wygląda w skrócie Kardinerowska „przyczynowość dialektyczna” (określenie Lintona), która miała umożliwić wyjście poza enigmatyczną formułę „izomorfizmu” osobowości i kultury.

Ta koncepcja była próbą odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania. Po pierwsze, miała wyjaśnić, co sprawia, że uczestnicy poszczególnych kultur wykazują niejakie podobieństwa psychologiczne; po drugie, miała wytłumaczyć, dzięki czemu kultury odznaczają się wewnętrzną spójnością. Otóż w świetle koncepcji Kardinera struktura osobowości jest decydującym czynnikiem homeostazy społecznej. Społeczeństwo nie jest organizmem, toteż terminu<<homeostaza>> używamy tu jedynie metaforycznie w celu wskazania, że równowagę w społeczeństwie utrzymują jednostki zdolne do współpracy i podzielenia wspólnych zainteresowań. Homeostaza społeczna zależy od tworzonych przez społeczeństwo ludzi i dlatego badanie osobowości w kulturze stanowi jedyny dostępny sposób stwierdzenia, jak skutecznie społeczeństwo funkcjonuje”.

Studia psychokulturalistyczne obejmowały w coraz większym stopniu społeczeństwa współczesne, a nie tylko społeczeństwa pierwotne stanowiące długo niezwykle ważny przedmiot zainteresowania antropologów.

Psychokulturalizm a problem zróżnicowania społecznego.

Zainteresowania Ralpha Lintona dotyczyły związków kultury z osobowością oraz adaptacją jednostek do szczególnych pozycji w obrębie systemu społecznego. Przyswoił sobie elementy koncepcji Kardinera: wprowadzenie do antropologii kulturowej Zmodyfikowanej „psychodynamiki” Freuda, pojęcie osobowości podstawowej, przekonanie o szczególnym znaczeniu pierwszych faz socjalizacji. Jednak zmodyfikował koncepcje Kardinera, przez porzucenie mitu homogeniczności kultury i wprowadzenie pojęcia subkultur klasowych i osobowości statusowej.

Jedna jednostka nie może znać całości kultury, w jakiej uczestniczy. Nie wyraża w swym zachowaniu wszystkich jej wzorów. Każde społeczeństwo dzieli swych członków na różne kategorie, którym odpowiadają inne kategorie kultury. Z każdą z tych kategorii związane są inne oczekiwania, każda specjalizuje się w innym rodzaju działalności. Uczestnictwo jednostki w kulturze warunkowane jest przez jej miejsce w strukturze społecznej,(czyli status).

Wpływ zbiorowości na jednostkę okazywał się związany nie tylko z istnieniem wspólnej kultury, ale i ze zróżnicowaniem oczekiwań kierowanych pod adresem poszczególnych członków społeczeństwa zależnie od ich statusu. Funkcjonowanie społeczeństwa zależy od osobowości podstawowej kształtowanej przez wczesne praktyki socjalizacyjne oraz od adaptacji jednostek do wyznaczonych im pozycji w strukturze społecznej.- Ujmowanie procesu kształtowanie się osobowości w kategoriach strukturalnofunkcjonalnych.

Linton wprowadził pojęcie osobowości modalnej., który pociągały za sobą następujące konsekwencje metodologiczne? 1. Była to kategoria statystyczna (wymagał zastosowania innych technik badawczych, niż te, z których korzystali psychokuloturaliści) 2. Badanie osobowości modalnej wymagało skupienia uwagi na częstotliwości występowania tych cech psychicznych w obrębie danej populacji, nie zaś na jakościowej analizie tych cech, które wykazują najwyższy stopień zgodności z obowiązującymi wzorami kultury. 2. Pojecie to mogło odnosić się do każdej zbiorowości, nie tylko takiej, która posiada wspólną kulturę. 3. Nie wyklucza ono występowania w granicach jednej kultury wielu typów osobowości. 4. Pojecie to nie musiało być koniecznie związane z psychoanalizą.

Zatem można uznawać to pojęcia za przeciwne pojęciu osobowości podstawowej, choć sam Linton sobie tego nie uświadomił.

33.Funkcjonalizm socjologiczny:Parsons i jego kontynuatorzy.

FUNKCJONALIZM socjologiczny(znany również jako „strukturalny funkcjonalizm”, „funkcjonalny strukturalizm”, „metoda funkcjonalnostrukturalna”):

• był kierunkiem, który w połowie XX wieku zdobył największą popularność (jego wypływy najsilniejsze były w Stanach Zjednoczonych).

• potrafił on scalić różnorodne pomysły teoretyczne, występował jako „dziedzic” tradycji socjologicznej(zwłaszcza funkcjonalizm w wersji nadanej mu przez Parsonsa, okazał się zdolny do asymilacji różnorodnych prowieniencji,ktróre wcześniej odrzucał),

• był teoretyczną nadbudową solidnej, zinstytucjonalizowanej i pogodzonej z istniejącym porządkiem społecznym socjologii akademickiej,

• zaproponował nie tylko parę prawd oczywistych,

Najważniejsze założenia FUNKCJONALIZMU:

1. HOLIZM:

- „funkcjonalizm oznacza z pewnością próbę ujęcia życia społecznego jako całości,jako jednośći funkcjonalnej;

• przekonanie o wzajemnym związku wszelkich instytucji ludzkich sprzyjało sympatii funkcjonalistów dla tradycji organicystycznej i chętnemu sięganiu przez nich po terminologię biologiczną; funkcjonalizm socjologiczny nie operował jednak prymitywnymi analogiami-miejsce pojęcia „organizm” zajęło pojęcie „system”, które uległo: generalizacji /wyodrębnieniu podstawowych własności strukturalnych,którymi mogą cechować się dowolne systemy;przyjęciu zespołu takich własności dla charakteryzowania rzeczywistości społecznej/ i relatywizacji / rozszerzenie zakresu przedmiotów, do których charakterystyki kategoria systemu zostaje zastosowana:a)odnosi się także do mniejszych,realistycznie pojmowanych układów w ramach społeczeństwa-grup,zbiorowości; b)odnosi się do mniejszych, nominalistycznie pojmowanych kompleksów stosunków społecznych w ramach społeczeństwa-kultury,osobowości,ekonomii,polityki/

• nowoczesny funkcjonalizm dostarczał oparcia badaczom, reprezentujacym rozliczne działy socjologii szczegółowej,

• mógł w coraz większym stopniu korzystać z dorobku ogólnej teorii systemów,

• istotną innowacją funkcjonalizmu socjologicznego wydaję się uznanie, iż stopień integracji systemu jest wielkością zmienną,której określenie stanowi jedno z ważniejszych zadań badawczych.

2. SOCJOLOGIZM METODY FUNKCJONALNEJ:

• funkcjonaliści są socjologistami metodologicznymi-zmierzają do wyodrębnienia swoistej kategorii faktów społecznych i analizę zachowania się jednostek podporządkowują zadaniom wynikającym z badania tych faktów

• przedmiotem analizy funkcjonalnej jest to, co uwzorowione i powtarzalne,a więc role społeczne, wzory instytucjonalne, procesy społeczne, wzory kultury, uczucia uwzorowane kulturowo, normy społeczne,organizacja grupowa, struktura społeczna, środki służace kontroli społecznej, itd. (Merton)

• funkcjonalizm posługuje się „przesocjalizowaną” koncepcją człowieka, odcinając siew ten sposób od silnej w amerykańskiej socjologii tradycji indywidualistycznej.

3. WYJAŚNIANIE FUNKCJONALISTYCZNE:

• by z sensem mówić o funkcjonaliźmie, musi pojawić się pewien szczególny sposób rozpatrywania zjawisk społecznych zaliczonych do doanego systemu

• sposób ten polega na: 1.założeniu,że każde zjawisko pełni w tym systemie okreśłoną funkcję, tj. ma zauważaly wpływ na jego „przetrwanie”; 2.na domniemaniu,że wskazanie tej funkcji jest tożsame z wyjaśnieniem danego zjawiska,

• analiza funkcjonalna zaczyna stawać się funkcjonalistyczną teorią tj. wyjaśnianiem funkcjonalistycznym , wtedy,gdy formułujemy twierdzenia typu: jakieś zachowanie się ma miejsce dlatego, że konsekwencje są takie,a nie inne (zamiast mówić, że jakieś zachowanie się ma określone konsekwencje i socjolog powinien ich szukać).

• wyjaśnienia funkcjonalistyczne mają charakter mniej lub bardziej teleologiczny

• w nowoczesnym funkcjonaliźmie zapanował pogląd,że wewnątrz każdego systemu występują również destabilizujące ten system elementy dysfunkcjonalne, których nie sposób wjaśnić przez wskazanie na jego potrzeby.

4. WYMOGI FUNKCJONALNE:

• imperatywy funkcjonalne, wymogi społeczeństwa - każdy system społeczny posiada pewne stałe potrzeby, wymagajace bezwzględnego zapokojenia.

• w zmodyfikowanym funkcjonaliźmie socjologicznym teza o niezbędności konkretnych elementów kultury została zastąpiona przez tezę, że niezbędne jest tylko wypełnianie pewnych funkcji- te same funkcje mogą pełnić różne konkretne elementy i odwrotnie,te same elementy mogą w różnych warunkach pełnić rozmaite funkcje;

• wymogi funkcjonalne oznaczają w szerokim znaczeniu to wszystko, co musi być zrobione w każdym społeczeństwie, jeśli społeczeństwo ma trwać jako działająca całość; są to uogólnione warunki konieczne dla utrzymania rozważanego systemu;

• „społeczeństwo jako mechanizm funkcjonujący w pewien sposób musi przyczielić swym członkom pozycje społeczne i skłonić ich do wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiążków”,

5. ŁAD SPOŁECZNY głónym przedmiotem zainteresowania:

• funkcjonalizm przedstawia społeczeństwo w stanie „łądu”, „równowagi”, „homeostazy”,

• systemu społeczne znajdują się w stanie dynamicznej równowagi, tj. przystosowawcze reakcje na zmiany zewnętrzne zmierzają do minimalizacji zmiany wewnątrz systemu,

• dominującą tendencją jest tendencja do stabilności i bezwładu, utrzymujaca się dzięki wbudowanym w systemie mehcanizmom przystosowania i kontroli społecznej

• dysfunkcje, „dewiacje” istnieją i mogą być długotrwałe,ostatecznie jednak zmierzają do zaniku lub insytucjonalizacji

• doskonała równowaga, integracja stanowi granicę, ku której zmierza system społeczny.

• Funkcjonalizm jest socjologią ładu społecznego

6. AHISTORYZM:

• czy też formalizm,

• budowane przez funkcjonalistów schematy teoretyczne miały mieć z założenia zastosowanie uniwersalne,

• miały się odnosić zarówno do społeczeństw pierwotnych,jak i do współczesnych społeczeństw przemysłowych.

Przedstawiciele funkcjonalizmu socjologicznego:Talcott Parsons, Robert K.Merton, kingsley Davis,Homans, Marion L.Levy, Wilbert e. Moore, Kaspar D Naegele, Edward Shils, Neil Smelser.

Talcott Parsons - teorie socjologiczne

Parsons podjął w połowie XX wieku próbę zbudowania wszechobejmującego systemu teoretycznego.Jego zdaniem socjologia najbardziej potrzebowała teorii.Socjologia ma nie tylko prowadzić do teorii, ale i w pewnym sensie ma od teorii zaczynać.Parsons dobitnie wykazywał zamiar stworzenia zintegrowanego podejscia do teorii socjologicznej.We własnej pracy teoretycznej rozwinął koncepcję poziomów analizy społecznej, czego najlepszym przykładem jest stworzone przez niego pojęcie czterech systemów działania (organizm behawioralny, osobowość, system społeczny, system kulturowy).

Za swój cel przyjął skonstruowanie adekwatnej teorii ogólnej, „wielkiej teorii”, która miała być analityczna, systematyczna,kompletna i elegancka z naukowego punktu widzenia.Jego zdaniem powinna to być teoria działania.Teoria ta musi opierać się na zasadzie woluntaryzmu (dokonywany przez aktora wybór spośród różnych wartości i sposobów działania musi być przynajmniej potencjalnie wolny).Takie zjawiska kulturowe,jak idee, ideały, cele i normy należy uznać za czynniki przyczynowo istotne. Po czwarte, Parsons przyjął koncepcję wyłaniania się,zgodnie z którą wyższe systemy wyłaniają siez niższych systemów.

Punktem wyjścia całej doktryny Parsonsa była TEORIA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO. Wyklucza ona z jednej strony wyjaśnienia zjawisk społeczych w kategoriach czysto indywidualnych (krytyka utylitaryzmu), z drugiej strony- możliwość ich wyjaśniania bez odwoływania się do świadomości i aktów wolnego wyboru jednostek.Sedno Parsonsowskiej teorii działania stanowią trzy koncepcje : czyn jednostkowy, woluntaryzm, verstehen.

CZYNEM JEDNOSTKOWYM nazywał Parsons najbardziej podstawowe zjawisko, które definiował wymieniając jego 4 składniki:

1.czyn zakłada istnienie aktora;

2. musi być jakiś cel,przyszły stan, ku któremu zmierza działanie;

3.odbywa się ono w sutyacji, na którą skłądają siedwa elementy: rzeczy, których aktor nie jest w stanie wziąć pod kontrolę (warunki),oraz takie nad którymi ma kontrolę (środki);

4. normy i wartości kształtują wybór przez aktora środków do celu;

Ściśle związana z czynem jednostkowym jest koncepcja woluntaryzmu.

WOLUNTARYZM odnosi się do aktorów, którzy dokonują wyborów w sytuacjach społecznych..Woluntaryzm nie jest odpowiednikiem „wolnej woli”.Koncepcja ta zakłada istnienie umysłu, świadomośći i jednostek podejmująceych decyzje.

Pojęcie VERSTEHEN dotyczy z kolei potrzeby analizowania działania z subiektywnej perspektywy.

DZIAŁANIE SPOŁECZNE w ujęciu Parsonsa jest celowe, ma subiektywne znaczenie, i mniej lub bardziej wyraźną motywację (ten kto podejmuje działanie, musi rozporzązać wiedzą owarunkach, w jakich będzie się starał zrealizować swój cel, oraz o przedmiotach, z jakimi będzie miał do czynienia: musi odczuwać potrzebę osiągnięcia danego celu i reagować na niego emocjonalnie,musi mieć kryteria oceny zarówno samego celu, jak i środków służacych do jego osiągnięcia).Odpowiednio do tego Parsons mówił o trzech rodzajach orientacji motywacyjnej: poznawczej, katekatycznej i oceniającej.Mówił też o trzech sposobach oreintacji na wartości: poznawczej, szacującej, moralnej;starał się w ten sposób wskazać, że działanie społeczne jest wyznaczone nie tylko przez nastawienie samego aktora,ale też przez skierowane ku niemu oczekiwania innych ( chodzi tu o normy społeczne,do jakich musi się przy zaspokajaniu potrzeb stosować). Posługując się trzema rodzajami oreintacji motywacyjnej i orientacji na wartości, Parsons wyróżnia CZTERY PODSTAWOWE TYPY DZIAŁAŃ:

1.działanie intelektualne-związane jest z poznawczymi, motywacyjnymi interesami i poznawczymi normami wartości,

2. działanie ekspresyjne- łączy interesy katektyczne i normy szacujące,

3. działanie moralne- dot. interesów wartościujących i norm moralnych,

4. działanie instrumentalne- obejmuje cele określane przez interesy katektyczne i normy szacujące oraz środki wiodące do realizacji celów;

Wydaje się, że oryginalność Parsonsa, jako teoretyka działania społecznego polegała na przyjeciu podwójnej perspektywy: połączeniu analizy ładu społecznego na poziomie jednoistki (teoria działania społecznego) z analizą ładu społecznego na poziomie zbiorowości (teoria systemu działania społecznego).

SYSTEM DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO:

O systemie społecznym możemy mówić wtedy i tylko wtedy, gdy mamy do czynienia ze zróżnicowaniem ról i pozycji społecznych, akceptacją wynikajacych z tego zróżnicowania praw i obowiązków, oraz istnieniem wspólnych norm i wartości.Parsons posługując się definicją funkcji, czyli zespołu czynności nakierowanych na zaspokojenie potrzeby lub potrzeb systemu, stwierdził, że wszystkie systemy mają cztery wymogi funkcjonalne.Są to:adaptacja, osiąganie celów,integracja i utrzymywanie (kultywowanie) wzorów działania.Jest to tzw. schemat AGIL.Każdy system musi więc być zdolny do sprostania wyzwaniom środowiska, wyznaczania i osiągania swoich zasadniczych celó, ustanawiania współzależności pomiędzy swymi częśćiami i regulowania stosunków między nimi, oraz tworzenia odpowiednich wzorów kulturowych i motywacji jednostek.Ten schemat podstawowych funkcji systemu działania społecznego wskazywałzarazem na warunki jego równowagi, niezbędneą specjalizację w jego obrębie oraz jego podział na cztery analityczne wyodrębnione podystemy :

• organizm behawioralny (system działania,który zajmuje się funkcją adaptacji, dostosowując się do świata zewnętrznego i przekształcając go),

• osobowość (pełni funkcję osiągania celów, definiując cele systemu i mobilizujac zasoby niezbędne do ich realizacji),

• system społeczny (zajmuje się funkcją integracji, kontrolując części skladowe),

• system kulturowy (pełni funkcję utrzymywania wzorów działania,dostarczając aktorom norm i wartości, które motywują ich do działania).

Parsonowski system działania

1.środowisko działania:

ostateczna rzeczywistośc

2.system kulturowy

3.system społeczny

4.osobowość

5. organizm behawioralny

6.środowisko działania:

materialno-organiczne

Parsons miał wyraźnie sprecyzowaną koncepcję poziomów analizy społecznej oraz ich wzajmenych relacji. Wyraźne jest hierarchiczne uporządkowanie, pozimy są na dwa sposoby zintegrowane w system;po pierwsze, każdy z niższych poziomów dostarcza warunków, energii, niezbędnych poziomo wyższym; po drugie, poziomy wyższe sprawują kontorlę nad niższymi.

W założeniach Parsonsa dotyczących systemów napotykamy problem łądu społecznego,który tak go absorbował.Chciał on zapobiec wojnie wszystkich przeci wszystkim.Odpowiedź na ten dylemat znalazł w funkcjonaliźmie strukturalnym,który jego zdaniem przyjmuje następujące założenia:

1) Właściwością systemów jest porządek i wzajemna zależność części.

2) Systemy wykazują skłonnośc do samoutrzymującego się porządku,czyli równowagi.

3) System może być statyczny albo zaangażowany w uporządkowany proces zmiany.

4) Charakter jednej części systemu ma wpływ na formę, jaką mogą przybierać inne części.

5) Systemy zachowują granice ze swoimi środowiskami.

6)Umiejscowienie i integracja to dwa podstawowe procesy niezbędne dla danego stanu równowagi systemu.

7)Systemy mają skłonność do samozachowania,łączenia z zachowaniem granic oraz relacji częsci do całości, do kontroli zmian w środowisku oraz kontroli tendencji do zmiany systemu od wewnątrz.

SPOŁECZEŃSTWO

Choć pjęcie systemu społecznego odnosi się do wszystkich typów zbiorowości, szczególnie istotną jest społeczeńswto: „ względnie samowystarczalna zbirowość złożona z członków, którzy wyłącznie w jej ramach mogą zaspokajać swoje indywidualne i zbiorowe potrzeby oraz żyć”.

Parsons wyróżnił w społeczeństwie cztery struktury, podsystemy, zależnie od pełnionych przez nie funkcji AGIL:

• podsystem ekonomiczny (gospodarka przystosowuje środowisko do potrzeba społeczeństwa poprzez pracę, produkcję i przydzielenie;pomaga społeczeńswtu w zaadaptowaniu się do okoliczności zewnętrznych),

• podsystem polityczny (pełni funkcję osiagania celów, mobilizując do tego aktorów i zasoby),

• podsystem kultury (np. szkoły, rodzina,zajmuje sięutrzymaniem wzorów, przekazujać aktorom normy i wartości i umożliwiając im internalizowanie)

• wspólnota społeczna (pełni funkcję integracji koordynując różne elementy społeczeństwa; do tego systemu zalicza się np. prawo)

ZMIANA I DYNAMIMZ w teorii Parsonsa:

Rozważania Parsonsa o zmianie społecznej objęły cztery grupy zagadnień: równowagę społeczną, zmianę strukturalną, strukturalną dyferencjację i ewolucję społeczną. Przechodził on stopniowo od problematyki zmian wewnątrz systemu do problematyki zmiany systemu.

Ewolucja w ujęciu Parsonsa polega na podnoszeniu się zdolności adaptacyjnej społeczeństwa.Dochodzi do tego poprzez dwa (opisywane już przez Sepncera) procesy:

• dyferencjacji- polega na wyodrębnieniu się w społeczeństwie coraz to nowych funkcji i odpowiadających im nowych ról i grup;stwarza to coraz poważniejsze problemy koordynacji, które muszą byćrozwiazane przez tworzenia nowych systemów norm, wartości, przystosowanych do nowych, bardziej złożonych systemów;

• integracji- polega na wytwarzaniu adekwatnych środków kontroli społecznej.

Parsons wyróżnił trzy fazy ewolucji, zależnie od różnic stopnia zdolności adaptacyjnej i form kontroli społecznej,mianowicie: społeczeństwa pierwotne, przejściowe i nowoczesne.

Pierwszym wąznym faktem historycznym, znaczącym koniec społeczeństwa pierwotnego,było pojawienie się pisam,dzięki któremu możliwa stała się obiektywizacja i stabilizacja kultury.Drugim punktem zwrotnym w historii było ukształtowanie się prawa i powiązanych z nim instytucji, w czym Parsons widział dalszy krok w umocnieniu kultury.

„Ewolucja społeczna przybiera więc,według Parsonsa, formę postępującego umacniania kultury w ludzkim życiu społecznym”

^* Eschatologia- ogół poglądów na temat ostatecznych pośmiertnych losów jednostki ludzkiej i końca świata

** Jeśli z natury człowiek jest przeznaczony do warstwy 2 (wojownicy), a trafi do warstwy 3 (rzemieślnicy) to jest on nieszczęśliwy, i nie uzyska wolności.

SPRAWIEDLIWOŚĆ to cnota nadrzędna

Każda z tych warstw uosabia cnoty

Filozofowie

Wojownicy

Rzemieślnicy

---