ROZDZIAŁ II - SPADEK

POJĘCIE SPADKU

Definicja znajduje się w art. 922 k.c.

Spadek obejmuje prawa i obowiązki zmarłego, które spełniają jednocześnie cztery kryteria:

1. mają charakter cywilnoprawny

2. mają charakter majątkowy

3. nie są ściśle związane z osobą zmarłego

4. nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami

ad 1.

• prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym to nie tylko te prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków prawnych unormowanych w k.c., ale także ze stosunków prawnych regulowanych przez:

• ustawy szczególne, zaliczane do prawa cywilnego - np. prawo autorskie

• niekiedy nawet przez przepisy innych gałęzi prawa np. prawa pracy

np. uprawnienie pracownika do żądania zapłaty należności ze stosunku pracy, które

• były już wymagalne za życia albo

• stały się wymagalne z chwilą rozwiązania umowy przez jego śmierć

uprawnienie to przechodzi wówczas na spadkobierców, chyba, że podlega wyłączeniu ze spadku ze względu na kryterium trzecie lub czwarte

• u uznaniu praw lub obowiązków za cywilnoprawne decydują nie oceny formalne, lecz merytoryczny charakter stosunku cywilnoprawnego za stosunki cywilnoprawne należy uznać te stosunki majątkowe, które opierają się na zasadzie autonomii (brak podporządkowania jednej strony drugiej) uczestniczących w tych stosunkach stron

• nie należą do spadku

• prawa i obowiązki wynikające ze stosunków o charakterze:

• prawnoadministracyjnym

np.

1. prawa i obowiązki oparte na zezwoleniu administracyjnym na wykonywanie określonej działalności albo koncesji na prowadzenie takiej działalności ( art. 14-34 ustawy z dnia 19 listopada 1999r. - Prawo działalności gospodarczej)

2. prawa i obowiązki wynikające z pozwolenia na broń (ustawa z 21 maja 1999r. o broni i amunicji)

• prawnofinansowym

zobowiązania podatkowe - mimo, że ordynacja podatkowa przewiduje ich przejęcie przez spadkobierców, a zatem wpływają na wysokość spadku

(art. 97 ordynacji)

• prawnokarnym

obowiązek zapłaty grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym

• środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego (ustawa z 28 sierpnia 1997r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych)

• 1/2 przekazywana małżonkowi w zakresie, w jakim środki te były objęte przedmiotem wspólności majątkowej

• druga połowa - przypada podmiotom wskazanym przez zmarłego

uprawnienia powyższe nie należą do spadku; w braku osób wskazanych, ta druga połowa podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych

• uprawnienie do świadczeń emerytalnych i rentowych - nie ma charakteru cywilnoprawnego więc nie wchodzi do spadku

• nawet prawo do świadczeń należnych do dnia śmierci uprawnionego przechodzą - poza trybem spadkobrania - na osoby oznaczone przez ustawę, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecznych z 17.XII.1998 r.)

ad 2.

Prawami niemajątkowymi, są te, które nie są bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego

Do spadku , ze względu na swój niemajątkowy charakter, nie należą:

1. wszystkie prawa osobiste związane z ochroną dóbr osobistych w rozumieniu art. 23 - 24 k.c.

Gasną one z chwilą śmierci ich podmiotu i nie przechodzą na spadkobierców. Uprawnienie przewidziane w niektórych przepisach szczególnych oznaczonych osób do żądania ochrony określonych dóbr osobistych zmarłego jest własnym prawem tych osób, a nie wynikiem przejścia na nie praw zmarłego.

2. prawa rodzinne, wynikające ze stosunków prawnorodzinnych

wyjątek od charakteru niemajątkowego tych praw: należy pamiętać, że prawo do alimentacji ma charakter majątkowy nie należą one do spadku, ze względu na fakt, że są ściśle związane z osobą

np. prawa wynikające z małżeństwa lub z władzy rodzicielskiej - prawo żądania rozwodu, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa

ad 3.

Nie wchodzą do spadku prawa i obowiązki majątkowe, te które są ściśle związane z osobą zmarłego

1. prawa i obowiązki o treści majątkowej wynikające ze stosunków rodzinnych

• prawo żądania dostarczania środków utrzymania gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego

• obowiązek dostarczania tychże środków nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego

jednakże raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone należą do spadku po uprawnionym; analogicznie spadkobierców zobowiązanego obciąża obowiązek uiszczenia rat alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia ich spadkodawcy

Są jednak pewne wyjątki istnieją takie prawa i obowiązki majątkowe, wynikające ze stosunków rodzinnych, które przechodzą na spadkobierców.

2. prawa majątkowe, które ex definitione nie mogą trwać dłużej niż przez okres życia uprawnionego

• użytkowanie

• służebności osobiste (jest jednak wyjątek wynikający z art. 301 § 2 k.c.)

• prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 444 k.c.) albo ustanowionej w drodze umowy (art. 905 k.c.)

• prawo dożywocia (art. 908 i 909 k.c.)

3. prawa i obowiązki wynikające z niektórych stosunków obligacyjnych, ulegających rozwiązaniu w razie śmierci jednej ze stron zwykle skutek ten zależy od dalszych okoliczności określonych w ustawie lub od treści umowy

• umowa o dzieło (art. 645 § 1 k.c.)

Art. 645. § 1. Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy.

• zlecenie (art. 747 i 748 k.c.)

Art. 747. W braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci dającego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z umową, zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie powinien, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej.

Art. 748. W braku odmiennej umowy zlecenie wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie albo wskutek utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych.

• umowa spółki

W wypadku śmierci wspólnika umowa spółki ulega rozwiązaniu w stosunku do niego; jeżeli było tylko dwóch wspólników - cała spółka przestaje istnieć skutek ten można jednak wyłączyć, postanowieniem w umowie:

Art. 872. Można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. W wypadku takim powinni oni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.

RATIO LEGIS: powyższe stosunki prawne strony nawiązują zwykle bądź ze względu na szczególne umiejętności (umowa o dzieło) jednej z nich bądź z uwagi na osobiste zaufanie (zlecenie, spółka)

4. Ustaje stosunek członkostwa w spółdzielni; wygasają wynikające z tego stosunku, a ściśle związane z osobą członka, spółdzielcze prawa organizacyjne (prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, do sprawowania funkcji w organach spółdzielni)

• na spadkobierców przechodzą prawa majątkowe członka, jakie by mu przysługiwały w razie wystąpienia ze spółdzielni, w szczególności:

• prawo do udziału

• prawo do wkładu

spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkaniowego jest ściśle związane z osobą członka spółdzielni. jest niezbywalne, nie przechodzi na spadkobierców. PODLEGA DZIEDZICZENIU WKŁAD MIESZKANIOWY JAKO WIERZYTELNOŚĆ; jeżeli przysługiwało obojgu małżonkom, w razie śmierci jednego z nich lokatorskie prawo do lokalu przysługuje w całości małżonkowi pozostałemu przy życiu

Osobom zamieszkałym ze zmarłym:

• małżonkowi

• dzieciom

• innym osobom bliskim

przysługuje roszczenie:

• o przyjęcie do spółdzielni

• o przydział lokalu po byłym członku

w razie:

• wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu w następstwie ustania członkostwa

• śmierci członka w okresie oczekiwania na zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu

5. prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych wyjątkowo wchodzi do spadku jeżeli roszczenie z tego tytułu zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego (art. 448 w zw. z art. 445 § 3 k.c.)

ad 4.

Sytuacje przewidziane w rozmaitych przepisach szczególnych. Rozwiązanie ma na celu zapewnić ochronę interesów wskazanych w takich przepisach osób - sukcesja odrywa się od rozwiązań prawa spadkowego, przejście praw i obowiązków polega na następstwie szczególnym.

Nie wchodzi do spadku ze względu na przejście na oznaczone osoby, niezależnie od tego czy są spadkobiercami następujące prawa i obowiązki cywilnoprawne:

1. przejście stosunku najmu w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego na wymienione w art. 691 k.c. osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały, aż do chwili śmierci;

Stosuje się to również do stosunku najmu nawiązanego na mocy decyzji administracyjnej o przydziale. Jednak w tym przypadku stwierdzenie wstąpienia w najem należy do drogi sądowej.

• następuje z mocy prawa z chwilą śmierci dotychczasowego najemcy

• zstępny bliższego stopnia nie wyłącza zstępnych stopnia dalszego

2. służebność mieszkania po śmierci uprawnionego jeżeli tak się umówiono przysługiwać może dzieciom, rodzicom i małżonkowi (art. 301 § 2 k.c.)

3. suma przypadająca uprawnionemu (zmarłemu) z tytułu ubezpieczenia osobowego --. Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie bądź w ogólnych warunkach ubezpieczenia.

4. środki zgromadzone na rachunku otwartego funduszu emerytalnego - ½ ma przypadać osobom wskazanym przez zmarłego członka funduszu

5. środki zgromadzone na rachunku bankowym - pewna ich część. Po śmierci posiadacza rachunku bank zobowiązany jest wypłacić:

1. kwotę potrzebną na pokrycie kosztów pogrzebu w zakresie „odpowiadającym zwyczajom przyjętym w środowisku zmarłego” (to unormowanie nie narusza obowiązku ponoszenia tych kosztów, który obciąża zazwyczaj spadkobierców -art. 922 k.c.)

2. osobie wskazanej przez posiadacza rachunku kwotę nie wyższą niż dwudziestokrotne miesięczne wynagrodzenie

kwoty wypłacone z tych tytułów nie należą do spadku po wkładcy jednakże w myśl ustawy o podatku od spadków i darowizn, nabycie praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci podlega opodatkowaniu przewidzianemu w tej ustawie

ad (b).

Na skutek oświadczenia wkładcy złożonego bankowi umowa ta staje się umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

Złożenie tego oświadczenia jest czynnością na wypadek śmierci co powoduje że:

• oświadczenie to nie wiąże wkładcy - może być w każdej chwili zmienione lub odwołane

• nie ma zastosowania art. 393 § 2 k.c.

Art. 393. § 1. Jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. § 2. Zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może być odwołane ani zmienione, jeżeli osoba trzecia oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać. § 3. Dłużnik może podnieść zarzuty z umowy także przeciwko osobie trzeciej.

• z chwilą śmierci wkładcy osoba przez niego wskazana staje się wierzycielem uprawnionym do odbioru przeznaczonej kwoty, nie wstępuje natomiast w stosunek rachunku bankowego jeżeli uprawniony

• jeżeli osoba nie została wskazana wtedy wkład zgromadzony na rachunku oszczędnościowym wchodzi w skład spadku i podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych

6. prawo do uzyskania wypłaty udziałów do którego zobowiązana jest spółdzielnia przysługujące osobie wskazanej w deklaracji lub osobnym pisemnym oświadczeniu złożonym spółdzielni

ocena stanu prawnego

• widoczna jest tendencja do stałego rozszerzania się sum, które mogą być przekazywane określonym osobom poza dyspozycjami prawa spadkowego - zasługuje na krytykę

• może to prowadzić do znacznego pomniejszenia spadku z uszczerbkiem dla wierzycieli spadku i dla osób uprawnionych do zachowku

• ewentualna ochrona - art. 527 - 534 k.c.

• kwoty którymi spadkodawca zadysponował w trybie art. 57 pr. bankowego podlegają uwzględnieniu przy obliczaniu i dochodzeniu zachowku

• w praktyce sięga się do przepisów o zapisie (alternatywnie: darowizna); dopuszczalne jest dokonanie podstawienia

PRAWA MAJĄTKOWE. POSIADANIE

podstawowe składniki spadku

1. prawa rzeczowe

• własność rzeczy ruchomych i nieruchomych w tym własność lokali i odrębna własność budynków

• użytkowanie wieczyste

• ograniczone prawa rzeczowe: służebności gruntowe (wraz z prawem własności nie­ruchomości władnącej), zastaw, hipoteka i spółdzielcze prawo do lokalu typu własnościowego.

2. wierzytelności

• wynikające ze stosunków umownych, jak i z

• Do spadku należą w szczególności prawa obligacyjne (i odpowiadające im obowiązki) wynikające z umowy przedwstępnej

• wynikające z obo­wiązku naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.

• roszczenie o odszkodowa­nie, które przysługiwało spadkodawcy na zasadzie art. 446 § 3 k.c - wg. judykatury; doktryna nie jest jednak w tej kwestii jednomyślna.

Art. 446. § 1. Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. § 2. Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. § 3. Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.

3. prawa majątkowe wynikające z członkostwa spadkodawcy w spółdzielni. chodzi tu o

• roszczenia majątkowe, które miałby spadkodawca, gdy­by członkostwo ustało za jego życia. Jeżeli spadkobierców jest kilku, winni oni w celu wykonywania swych praw ustanowić wspólnego pełnomocnika (art. 25 ust. 2 pr. spółdz.).

• spółdzielcze prawo do lokalu typu własnościowego jest dziedziczne; w razie śmierci członka spółdzielni przed przydzieleniem lokalu dziedziczny jest wkład budowlany wraz ze związanymi z nim uprawnieniami. przedtem ograniczenie: trzeba było w ustawowo określonych terminach zawitych przeprowadzić postępowanie spadkowe i wskazać spadkobiercę, któremu przypadło to prawo.

• nie jest dziedziczne spółdzielcze prawo do lokalu typu lokatorskiego, co jednak nie wyklucza pewnych uprawnień przy­znanych osobom bliskim. Od dziedziczenia spółdzielczego prawa do lokalu należy odróżniać kwestię praw majątkowych do wkładu wniesionego przez spadkodawcę. Te ostatnie są dziedziczone na ogólnych zasadach.

4. prawa majątkowe na dobrach niematerialnych, w szczególności

• majątkowe prawa autorskie (art. 41 ust. l pkt l pr. aut.),

• prawo do patentu oraz

• patent

• prawa ochronne na wzór użytkowy

• prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 12 ust. l pr. wł. przem.).

5. prawa kształtujące, w szczególności

• prawo uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby (art. 88 k.c.),

• prawo odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowa­nego (art. 899 § 2 k.c.),

• prawo przyjęcia oferty złożonej spadko­dawcy, chyba że z charakteru umowy, która miała być zawarta (por. np. art. 645 § l k.c.), lub z treści oświadczenia oferenta wynika co innego

Nie przechodzi jednak na spadkobierców, zbliżone swym charakterem do praw kształtujących, uprawnienie dożywotnika do żądania rozwiązania umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.), ponie­waż jest ono ściśle związane z osobą uprawnionego.

6. niektóre prawa i obowiązki majątkowe wynikające z przepisów prawa ro­dzinnego i opiekuńczego:

• powstałe wskutek ustania małżeń­skiego ustroju wspólności majątkowej (art. 42-46 k.r.o.),

• powstałe na skutek ustania władzy rodzicielskiej (art. 105 k.r.o.) lub opieki (art. 171-174 k.r.o.), a także

• uprawnienie do żądania zwrotu i obowiązek dokonania zwrotu alimen­tów osobie, która je dostarczała, nie będąc do tego zobowiązana lub będąc zo­bowiązana w dalszej kolejności (art. 132 k.r.o.).

wstąpienie w stosunki majątkowe

• wchodzące w skład spadku prawa ma­jątkowe wynikają z określonych stosunków prawnych, w ramach których dla podmiotów uczestniczących w tych stosunkach z reguły powstają także oznaczone obowiązki. Ponieważ na spadkobiercę przechodzą zarówno prawa, jak i obowiązki, spadkobierca staje się podmiotem majątkowych stosunków cywilnoprawnych. w których uczestniczył spadkodawca. Dlatego mówimy, że spadkobierca wstępuje w stosunki majątkowe spadkodawcy.

Np. umowa sprzedaży ratalnej (art. 583--588 k.c.) - na spadkobiercę przechodzą wszystkie pra­wa i obowiązki, jakie z tej umowy powstały poprzednio dla spadkodawcy

• Zasada, że spadkobierca wstępuje w stosunki prawne spadkodawcy, rozciąga się także z reguły na sytuacje prawne tj. wypadki, gdy spośród kilku elementów potrzebnych do wywołania określonego skutku prawnego, do chwili śmierci spadkodawcy nie wszystkie zostały już speł­nione; jeżeli te brakujące elementy spełnią się po śmierci spadkodawcy, skutki ich będą działać w stosunku do spadkobiercy. Np.:

• dokonanie czynności prawnej pod warunkiem zawie­szającym albo z zastrzeżeniem terminu początkowego (art. 116 § l k.c.),

• zasiedzenie gdy spadkodawca był samoistnym posiadaczem rzeczy w okolicznościach prowadzących do zasiedze­nia,

• na rzecz spadkodawcy lub przeciwko niemu biegł termin zasiedzenia. (?)

odpowiednie skutki prawne odnosić się będą do spadkobiercy podobnie jak miałoby to miejsce w stosunku do spadkodawcy, gdyby ów brakujący element stanu faktycznego został spełniony za życia tego ostatniego.

Tylko niektóre z tych wypadków są uregulowane wyraźnymi przepisami prawa cywilnego (por. art. 62 i 176 § 2 k.c.). Przepisy te należy uważać nie za wyjąt­ki, ale za wyraz ogólnej zasady, w myśl której spadkobierca wstępuje w sytuacje prawne spadkodawcy. '

posiadanie

Do spadku należy również posiadanie, zarówno samoistne, jak i zależne, które spadkodawca sprawował do chwili swej śmierci; nie jest to uwarun­kowane objęciem rzeczy przez spadkobiercę w faktyczne władanie

• spadkobierca może np. żądać — w ramach terminu określonego w art. 344 § 2 k.c. — przywrócenia utraconego posiadania bez względu na to, czy utrata nastąpiła za życia spadkodawcy, czy też po jego śmierci, zanim spad­kobierca objął rzecz we władanie.

• przejście posiadania na spadkobiercę jest nie­zależne od tego, czy spadkodawcy przysługiwało odpowiednie prawo, znajdu­jące zewnętrzny wyraz we władaniu rzeczą. Dziedziczenie posiadania jest lo­giczną konsekwencją przyjętej wprawie polskim konstrukcji dziedziczenia jako przejścia praw i obowiązków zmarłego w drodze sukcesji uniwersalnej

Sprawa dziedziczenia posiadania nie rozstrzygnięta jest wyraźnym przepi­sem. Obecnie pogląd o dziedziczności posiadania utrwalił się w orzecznictwie i zdecydowanie przeważa w doktrynie. Różnice zdań utrzymują się jednak co do szczegółów.

OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE

dług spadkowy a odpowiedzialność

Spadkobierca wskutek przejścia nań obowiązków majątkowych staje się on osobiście zo­bowiązanym.

Z punktu widzenia podmiotu, na którym ciąży obowiązek, obowiązek ten składa się z dwóch ele­mentów - pierwszy nazywamy długiem, drugi — odpowiedzialnością.

Art. 922 k.c. dotyczy tylko przejścia długów spad­ku i ustanawia ogólną zasadę, zgodnie z którą długi te — w sensie osobistej powinności — przechodzą na spadkobiercę lub spadkobierców. Z tytułu tych dłu­gów spadkobierca staje się zatem osobiście zobowiązanym do zachowania się odpowiadającego treści długu. Natomiast zakres odpowiedzialności spadkobier­cy za te długi zależy od dalszych jeszcze okoliczności i ze względu na nie przed­stawia się w sposób zróżnicowany.

stosunki prawne wygasłe

Na spadkobierców przechodzą

• obowiązki majątko­we, wynikające ze stosunków prawnych spadkodawcy, które pozostają w mocy mimo śmierci tego ostatniego, a więc z takich stosunków prawnych, w które spad­kobiercy

• spadkobierców obciążają również z reguły obowiązki powstałe wskutek roz­wiązania stosunku prawnego przez śmierć spadkodawcy, takie jak

• obowiązek zwrotu rzeczy, która była przedmiotem użytkowania spadkodawcy (art. 262 k.c.), lub

• obowiązek zwrotu lokalu w stanie niepogorszonym (art. 675 § l k.c.), jeżeli stosunek najmu wygasł z braku osób wymienionych w art. 691 k.c.

obowiązki z art. 922 § 3.

obowiązki, te nie wynikają ze sto­sunków prawnych istniejących za życia spadkodawcy, lecz powstają z mocy prze­pisów prawa spadkowego z chwilą jego śmierci lub nawet później

1. obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, jaki odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku; w razie sporu kwe­stia, jakie wydatki mieszczą się w tym zakresie, należy do sądu; ustalone orzecznictwo SN do kosz­tów pogrzebu zalicza także wydatek poniesiony na wystawienie stosownego nagrobka, co w doktrynie spotkało się z aprobatą

2. koszty postępowania spadkowego, a także

• koszty zarządu majątkiem spad­kowym i

• wynagrodzenia wykonawcy testamentu (art. 989 § 2 k.c.) lub kuratora spadku (art. 667 § 2 w zw. z art. 940 pkt l k.p.c.), jeżeli taki był ustanowiony

3. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek (art. 991 k.c.);

4. obowiązek wykonania zapisów (art. 968 k.c.) i poleceń (art. 982 k.c.), w tym także zaspokojenia roszczeń małżonka spadkodawcy wynikających żart. 939 k.c.

5. obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania w wy­padkach określonych przez art. 938 i 966 k.c.

6. do obowiązków objętych ogólną klauzulą art. 922 § 3 in fine zalicza się w doktrynie również obowiązek odpowiadający szczególnemu uprawnieniu osób wymienionych w art. 923 § 1; działanie tego art. jest niezależne od tego, czy wy­mienione w nim osoby są powołane do dziedziczenia.

Art. 923. § 1. Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne. § 2. Przepisy powyższe nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu.

• O zaliczeniu do kręgu osób bliskich decyduje ocena stosunku osobistego, który daną osobę łączył ze spadkodawcą i uzasadniał wspólne z nim zamieszki­wanie; przepis nie zastrzega, aby za­mieszkiwania to miało charakter stały

• Omawiane uprawnienie powstaje z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku i jest skuteczne przeciwko:

• spadkobiercom,

• zapisobiercom, a także

• osobom trzecim, w stosunku do których spadkodawcy przysługiwało prawo do korzysta­nia z mieszkania.

• Postanowienia art. 923 § l k.c. nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielcze­go prawa do lokalu (art. 923 § 2 k.c.).Ostatnio wspomniane uprawnienia mogą sięgać znacznie dalej; mogą jednak także wystąpić sytuacje, w których osoba bliska będzie zainteresowana w łącznym korzystaniu z uprawnień wyni­kających z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu oraz z art. 923 § l k.c. ponieważ uprawnienia te nie obejmują korzystania z przedmiotów urzą­dzenia domowego.

GOSPODARSTWO ROLNE

potrzeba wyodrębnienia

• W prawie pol­skim:

• dziedziczenie gospodarstw rolnych w lalach 1963-1990 podlegało zasadom szczególnym, natomiast

• w okresie od l października 1990 r. do 13 lutego 2001 r. szczególnym zasadom podlegało dziedziczenie gospodarstwa rolnego z ustawy. Niezależnie od samego dziedziczenia szczególnym zasadom podlega podział gos­podarstwa rolnego w wyniku działu spadku (art. 1070 w zw. z art. 213-218 k.c.).

• cywilnoprawne pojęcie gospodarstwa rolnego dopiero od chwili wprowadzenia stosownej defi­nicji do kodeksu cywilnego, a zatem od l października 1990 r., uzyskało pewną stabilność; Okoliczność ta sprawia że przy ustalaniu kręgu spadkobierców gospodarstwa rolnego należy zawsze sprawdzać, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, stosownie do de­finicji obowiązującej w dacie otwarcia spadku.

(Należy przy tym mieć na uwadze znamienną okoliczność. Ustawodawca w przeszłości nadawał czasami przepisom o dziedziczeniu gospodarstw rolnych moc wsteczną. Jednakże stosownie do poglądu dominującego w judykaturze i doktrynie przepisy kształtujące pojęcie gospodarstwa rolne­go nie uzyskiwały takiej mocy)

• Przy stosowaniu w sprawach spadkowych pojęcia „gospodarstwo rolne" na­leży ponadto zwrócić uwagę na różnicę zachodzącą w .zależności od tego, czy mamy do czynienia

• ze stwierdzeniem nabycia spadku, czy też

• z jego działem.

• Mianowicie, stosownie do treści art. 1058 k.c., zasadom szczególnym podlega dziedziczenie z ustawy gospodarstwa rolnego obejmującego grunty rolne o po­wierzchni przekraczającej l ha.

• Tymczasem w toku działu stosuje się zasady szczególne wynikające z art. 213 i n. k.c. do wszystkich gospodarstw rolnych, także tych, których grunty rolne mieszczą się w granicach l ha.

Jak z powyższego wynika, gospodarstwo rolne stanowi odrębną część spad­ku, której losy mogą być inne niż pozostałego majątku spadkowego.

• Podobnie jak cały spadek, gospodarstwo rolne jest zespołem praw i obowiązków majątko­wych. Natomiast stopień wyodrębnienia gospodarstwa rolnego może być róż­ny i zależy z jednej strony od:

• okoliczności konkretnego stanu faktycznego,

• od daty otwarcia spadku,

• od tego, czy rozważamy kwestie związane z nabyciem spadku, czy też z jego działem

Najogólniej rzecz ujmując, z omawianego punktu widzenia możemy mieć do czynienia z nastę­pującymi sytuacjami:

1. spadek wraz z gospodarstwem rolnym dziedziczy jeden tylko spadkobierca. W tym warian­cie nie zauważa się jakichkolwiek odrębności dotyczących gospodarstwa rolnego.

2. spadek dziedziczy kilku spadkobierców, wszyscy z nich dziedziczą także gospodarstwo rol­ne. Pewne różnice w stosunku do pozostałej części spadku zaznaczą się tu na etapie działu spadku

3. tylko niektórzy spośród spadkobierców dziedziczących spadek na zasadach ogólnych mają kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego bądź też żaden ze spadkobierców powołanych do dziedziczenia w bliższej kolejności nie ma takich kwalifikacji, ale mają je spadkobiercy powo­łani do dziedziczenia z ustawy w dalszej kolejności. Wówczas krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia według zasad ogólnych nie jest identyczny z kręgiem spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne albo wręcz możemy mieć do czynienia z dwoma całkowicie odrębnymi kręga­mi spadkobierców,

Zasady intertemporalne prawa spadkowego, w tym zwłaszcza reguła, stosow­nie do której nabycie spadku stwierdza się według prawa obowiązującego w chwili jego otwarcia, sprawiają jednak, że jeszcze przez wiele lat wskazane tu różnice będą uwidoczniały się w toku pro­wadzonych postępowań spadkowych.

gospodarstwo jako część spadku

Mimo tych odrębności, których listę można by przedłużyć, wiele postanowień k.c. daje wyraz temu, że ustawodaw­ca zawsze traktował gospodarstwo rolne jako część jednego spadku. Przejawami tego są następujące regulacje:

• spadko­bierca powołany według zasad ogólnych i dziedziczący zarazem gospodarstwo rolne nie może spadku przyjąć w odniesieniu do jednej z tych części, a odrzucić w odniesieniu do drugiej (art. 1014 § 3 k.c.); podobnie umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie może odnosić się do jednej tylko z tych części spadku.

• w stosunku do wierzycieli cały spadek aż do chwili działu stanowi jedną masę majątkową, ponieważ mogą oni żądać zaspokojenia ze wszystkich przedmiotów wchodzących w jego skład, bez względu na to, czy chodzi o długi związane z pro­wadzeniem gospodarstwa rolnego, czy o inne długi.

• art. 1079 k.c. - w myśl powo­łanego przepisu, jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przed­mioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.

A więc w zależności od sytuacji gospodarstwo rolne może stanowić odrębną część spadku.

nieruchomość rolna

Punktem wyjściowym dla definicji gospodarstwa rol­nego jest określenie nieruchomości rolnej zawarte obecnie w art. 46¹ k.c. - charakter rolny mają nieruchomości, które są lub mogą być przeznaczone na cele rolniczej produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Za rolne uważa się także nieruchomości pod budynkami i grunty niezbędne do korzystania z tych budynków oczywiście przesłanką takiej kwalifikacji jest to, by były one gospo­darczo powiązane z innymi jeszcze nieruchomościami rolnymi.

Nieruchomość rolna musi więc być:

• nieruchomością gruntową

• nieruchomość musi mieć charakter rolny, decy­duje jej przeznaczenie, w postaci wykorzystania na cele produkcji rolniczej. Z punktu widzenia prawa spadkowego należy w tym zakresie rozróżniać dwa rodzaje stanów faktycznych:

• w dacie otwarcia spadku (albo działu spad­ku) nieruchomość była wykorzystywana na cele produkcji rolnej - ma ona cha­rakter rolny niezależnie od tego, czy — stosownie do regulacji prawnych doty­czących przeznaczenia nieruchomości — powinna ona być przeznaczona na te cele.

• gdy nieruchomość aktualnie nie jest przeznaczona na cele produkcji rolnej, podlega rozważeniu, czy nie ma ona charakteru rolnego z tego względu, iż może być wykorzystana na cele tej produkcji. Żaden przepis praw­ny nie określa wprost, kiedy owa „możliwość" ma miejsce. W doktrynie przyj­muje się na ogół, że dla ustalenia tej możliwości należy posiłkowe stosować przepisy o ewidencji gruntów i budynków, o zagospodarowaniu przestrzennym, a także o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

Jak z tego wynika, uznaniu danego zespołu środków za gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisów prawa spadkowego nie stoi na przeszkodzie okolicz­ność, że nie prowadzi się tam żadnej działalności produkcyjnej.

Sprawa momentu, w któ­rym nieruchomość traci swój rolny charakter nie jest jasno uregulowana w przepisach. Z tego, co powiedziano wyżej, wynika, że problem ten powstaje dopiero z momentem, w którym zaprzestaje się prowadzenia produkcji rolniczej na nie­ruchomości. Jak się wydaje, datę utraty przez nieruchomość jej rolnego charakteru należy także usta­lać przy posiłkowym stosowaniu powołanych dopiero co przepisów prawnych.

Sposób ustalenia daty utraty przez nieruchomość jej rolnego charakteru był uregulowany pod rządami rozporządzenia RM z 28 listopada 1964 roku.

Na tle rozwiązania przyjętego w rozporządzeniu RM z 28 listopada 1964 r. było jasne, że grunty muszą „należeć" do jednej osoby. Wyciągano z tego wniosek, że z gospodarstwem rolnym jako odrębną częścią spadku mamy do czynienia tylko wówczas, gdy spadkodawca był właścicielem nieruchomości, na których prowa­dził gospodarstwo. Co najwyżej, w wyniku wykładni przyjmowano, że tak jak pra­wo własności należy traktować użytkowanie wieczyste oraz samoistne posiada­nie nieruchomości rolnej. Natomiast przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych nie miały zastosowania, jeżeli spadkodawca gospodarował wyłącznie na nieruchomościach, których był dzierżawcą lub użytkownikiem.

Spad­kobiercy dziedziczący gospodarstwa, które spadkodawca prowadził na gruntach, do których miał jedynie tytuł obligacyjny, także wstępowaliby w stosunki typu obligacyjnego.

Warto podkreślić, że wspomniany spór może mieć pewną doniosłość tylko w zakresie samej sukcesji, a zatem jedynie w odniesieniu do spadków otwartych przed 14 lutego 2001 r. Na­tomiast w zakresie działu spadku jest on o tyle bez znaczenia, że postanowienia umów obligacyj­nych, przykładowo dzierżaw, które zawarł był spadkodawca, wyprzedzają rozwiązania ustawowe do­tyczące działu spadku. Jeżeli zatem umowa dzierżawy — jak to zazwyczaj bywa — zakazywała dzierżawcy dokonywania czynności prawnych odnoszących się do dzierżawionego gruntu, to spad­kobiercy nie będą mogli bez zgody wydzierżawiającego dokonać działu spadku.

inne składniki

Nieruchomości rolne są najważniejszym, ale nie jedynym składnikiem gospodarstwa rolnego. Poza nimi art. 55³ wymienia także inne skład­niki gospodarstwa. Są to:

1. nieruchomości o charakterze leśnym - grunty leśne o ile stanowią one zorganizowaną całość gospodarczą z nie­ruchomościami o charakterze rolnym. Nieruchomość leśna tylko wtedy więc może wchodzić w skład gospodarstwa rolnego, gdy jednocześnie składnikiem tego gospodarstwa jest inna nieruchomość o charakterze rolnym;

2. budynki i ich części oraz urządzenia (np. studnie, silosy, szklarnie) na wchodzących w skład gospodarstwa nieruchomościach. Przedmioty te z reguły zresztą stanowią część składową gruntu

3. inwentarz - zarówno inwentarz żywy, jak i martwy, a więc zwierzęta gospodarskie, narzędzia i maszyny rolnicze, za­pasy pasz i ziarna itp.

4. prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Przy­kładowo można tu wymienić prawa i obowiązki z zawartych przez spadkodaw­cę

• umów o sprzedaż produktów rolnych albo o

• zakup maszyn rolniczych, nawo­zów mineralnych i zwierząt hodowlanych

• umów kredytowych związanych z pro­wadzoną działalnością

• umów o ubezpieczenie mienia wchodzącego w skład gospodarstwa,

• umów dzierżawy nieruchomości rolnych.

Wyliczenie elementów gospo­darstwa rolnego zawarte w art. 55³ jest jedynie przykładowe

Za nadal aktualne należy więc uznać dawniejsze poglądy, stosownie do których do gospodar­stwa rolnego jako odrębnej części spadku należą również:

• posiadanie rzeczy wchodzących w skład tego gospodarstwa,

• roszczenia wynikające z prawa własności tych rzeczy (np. roszczenie windykacyjne o wydanie nieruchomości rolnej,

• przysługujące spadkodawcy uprawnienie do nabycia lub odzyskania prawa własności nieruchomości rolnej (np. prawo żądania przeniesienia na spadkobiercę w trybie art. 898 § 2 k.c. prawa własności nieruchomości rolnej, której darowiznę spadkodawca odwołał

W literaturze wyrażono zdanie, że prawa i obowiązki wynikające z umowy kontraktacji, które w myśl art. 625 k.c. przechodzą na nowego posiadacza gospodarstwa rolnego, nie należą z tego względu w ogóle do spadku (por. art. 922 § 2 k.c. in fine), a zatem nie wchodzą także w skład gos­podarstwa rolnego jako odrębnej części. Po­gląd ten nie wydaje się uzasadniony.

wkład gruntowy — odesłanie

problematyka dziedziczenia wkładów grun­towych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych - tego rodzaju wkład również podlegał dziedziczeniu według zasad szczególnych, zbliżonych do tych, jakie znajdowały zastosowanie przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1087 k.c.). Trybunał Konstytucyjny uznał jednak art. 1087 k.c. za sprzeczny z Konstytucją. Tym samym wkład gruntowy w rolniczej spół­dzielni produkcyjnej może stanowić odrębną część spadku jedynie co do spad­ków otwartych do 13 lutego 2001 roku. W razie potrzeby oceny spadku otwar­tego przed 14 lutego 2001 r. zachowało aktualność omówienie pojęcia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej zawarte w wydaniu IV podręcz­nika.

^{ROZDZIAŁ II - SPADEK}

1

12

---