Spis Treści

Antyk i Biblia

1. „Antygona" a „Odprawa posłów greckich" - tematyka, problematyka i budowa dramatów

2. Antygona i Kreon - prezentacje postaw, analiza motywów

3. Na czym polega konflikt tragiczny. Wyjaśnij na przykładzie „Antygony" Sofoklesa

4. Mitologia jako źródło tematów literackich. Omów na podstawie wybranych przykładów.

5. Na dowolnym przykładzie omów cechy epopei jako gatunku literackiego

6. Wpływ literatury antycznej na twórczość pisarzy epok późniejszych (omów na dowolnie wybranych przykładach)

7. Wyjaśnij pojęcia: epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm, hedonizm

8. Wpływ filozofii greckiej na twórczość Horacego, wartości literatury antycznej dla współczesności

9. Motywy biblijne w literaturze późniejszych epok

10 .Wzory poezji tyrtejskiej w literaturze XIX i XX wieku

11. Omów podobieństwa i różnice biblijnego i mitologicznego stworzenia świata

12. Hiob, Samson, syn marnotrawny, miłosierny samarytanin - uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych

13. Jakie znaczenie mają następujące związki frazeologiczne: pięta Achillesa, nić Ariadny, hiobowe wieści, dzielić skórę na niedźwiedziu, być z kimś po słowie

14. Znaczenie Biblii dla kultury europejskiej, wpływ na język potoczny i literaturę

15. Biblia a sens cierpienia

16. Koncepcja człowieka w Biblii

17. Znaczenie mitu w życiu greków, podaj definicję pojęcia i udowodnij, że mity fascynują i inspirują ludzi różnych epok - omów na wybranym przykładzie

18. Uniwersalny wymiar sporu o powinności człowieka wobec Boga, państwa i jednostek na podstawie „Antygony"

19. Mit i archetyp. Relacje między tymi pojęciami (interpretacja 2-3 mitów)

20. Dobro i Zło - ich pochodzenie i miejsce w konstrukcji świata, jakie wyznacza im mitologia i Biblia

Średniowiecze

1. Asceta i rycerz, jako dwie różne średniowieczne postawy (parenetyczny charakter lit. średniowiecza)

2. Rycerz, święty, kochanek jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecza

3. „Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, świadectwo języka staropolskiego

4. Przedstaw i omów najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego

5. Scharakteryzuj filozoficzne poglądy średniowiecza, jaki wpływ wywarły na kształt ówczesnej literatury

6. Wobec Boga i świata: modele postaw w utworach średniowiecznych

7. Polskie XV-wieczne wiersze obyczajowe

8. Przedstaw historiografię średniowieczną

9. Dwa nurty średniowiecznej literatury świeckiej (wymień, scharakteryzuj, podaj przykłady)

10. Średniowieczne tematy i motywy w literaturze romantycznej

11. Średniowieczne formy teatralne. Wymień i scharakteryzuj.

12. Podaj przykłady średniowiecznej literatury hagiograficznej i omów jej cechy

13. „Legenda o św. Aleksym" - średniowieczny schemat literacki

14. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią" - czy utwór prerenesansowy?

15. Średniowieczny etos rycerski jako wyraz tęsknoty za piękniejszym życiem i próby jego wskrzeszenia w epokach późniejszych

16. Odwołując się do utworów średniowiecznych (polskich i zachonioeuropejskich) spróbuj odtworzyć hierarchię wartości i mentalność człowieka tamtej epoki

17. Pojęcie ascety. Sylwetka św. Aleksego

18. Motyw tańca śmierci - przestroga czy pocieszenie?

19. Omów rodzaje religijności w średniowieczu („Legenda o św. Aleksym", „Pieśń o Rolandzie", „Bogurodzica")

20. Artysta i jego dzieło w średniowieczu

21. Wizerunek Boga w epoce średniowiecza

Renesans (Odrodzenie)

1. Refleksje o życiu w twórczości Jana Kochanowskiego

2. Związki poezji Jana Kochanowskiego z antykiem (analiza tekstu)

3. Dramat ojca, chrześcijanina i filozofa w „Trenach"

4. Mikołaj Rej jako człowiek swoich czasów w świetle znanych ci utworów

5. „Krótka rozprawa" Reja krzywym zwierciadłem renesansowej rzeczywistości polskiej

6. Obrońcy chłopa w literaturze renesansowej (Rej, Frycz-Modrzewski, Szymonowic)

7. Modrzewski, Kołłątaj, Staszic - scharakteryzuj ich wspólne poglądy, na wybranych przykładach przedstaw myśli społeczne jednego z nich

8. Przejawy troski o los ojczyzny w twórczości pisarzy renesansowych

9. Obraz świata i człowieka w liryce Kochanowskiego i Sępa Sarzyńskiego

10. „Odprawa posłów greckich" - polska tragedia humanistyczna (zw. Z tragedią antyczną, tematyka utworu, jego wymowa ideowa)

11. Rej i Kochanowski o powinnościach „człowieka poczciwego"

12. Humanistyczne treści poezji Kochanowskiego (człowiek - głośne hasło renesansu, poezja o nim i dla niego)

13. Różne spojrzenia na wieś polską w XVI w. Dlaczego ziemiański styl życia stał się wówczas atrakcyjny?

14. Filozofia człowieka w „Pieśniach" Kochanowskiego

15. Różnice między średniowiecznym i renesansowym widzeniem świata i człowieka (omów na wybranych przykładach)

16. Sielanka konwencjonalna i realistyczna na przykładzie „Pieśni o sobótce" i „Żeńców"

17. Krytyka społeczna w renesansie. Dlaczego w tej epoce rozwija się nurt krytyczny?

18. Renesansowa krytyka społeczeństwa hierarchicznego w „Krótkiej rozprawie"

19. Literatura renesansu a wizja szczęścia, jak zmieniła się od tamtych czasów?

20. Dlaczego „człowiek poczciwy" może być określony jako postać epoki renesansu?

21. Kształtowanie uczuć patriotycznych w polskiej literaturze renesansowej (omów na podstawie wybranych utworów)

22. Humor i refleksje we fraszkach Kochanowskiego. Omów zagadnienie na podstawie wybranych utworów

23. „Treny" - traktat filozoficzny i pamiętnik wewnętrzny

24. Renesansowy model życia w „Żywocie człowieka poczciwego"

25. Rej i Kochanowski o urokach życiach

26. Bóg w twórczości Kochanowskiego

27. Co to jest renesansowy humanizm i reformacja? Odwołaj się do literatury odrodzenia

28. Cechy dramatu szekspirowskiego. Co to jest sielanka - podaj przykłady.

29. Analiza wybranych tekstów (pieśni np. „Czego chcesz od nas Panie...", trenów)

30. Nowe spojrzenie na człowieka i świat w literaturze odrodzenia

31. Kształtowanie świadomości obywatelskiej w publicystyce renesansowej (Modrzewski, Skarga)

32. Stoicyzm i epikureizm jako elementy renesansowego światopoglądu

33. „Ludzkie przygody, ludzkie noś". W jaki sposób Kochanowski w „Trenach" zmienia renesansowe rozumienie człowieczeństwa?

34. Sęp-Szarzyński o człowieku i jego miejscu w świecie

Barok

1. Zjawisko Sarmatyzmu. Scharakteryzuj i oceń tę XVII-wieczną postawę życiową polskiej szlachty

2. Dwa oblicza sarmatyzmu polskiego baroku (Pasek, Potocki)

3. Sęp-Szarzyński i Morsztyn - podobieństwa i różnice

4. Rzeczywistość polska w utworach Potockiego

5. Pamiętniki Paska jako dokument epoki i dzieło literackie

6.Na przykładzie wierszy Morsztyna scharakteryzuj styl barokowy

7. Dramatyzm ludzkiej egzystencji w poezji Sępa-Szarzyńskiego

8. Problematyka krótkości żywota w poezji Naborowskiego

9. Pojęcie Vanitas w twórczości Naborowskiego

10. Kontrast jako zasada kompozycji baroku i jego związek ze światopoglądem epoki

11. Inspiracje barokowe w poezji późniejszych epok na wybranych przykładach (romantyzm, współczesność)

12. Wskaż i omów podobieństwa i różnice między literaturą epok baroku i renesansu

13. Nurt ziemiański i dworski w literaturze polskiego baroku

14. Tematy i gatunki lit. Charakterystyczne dla baroku

Oświecenie

1. Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku - ich źródła, czemu zawdzięczają swą popularność

2. Wymień główne problemy twórczości I. Krasickiego. Omów dokładnie jeden gatunek literacki uprawiany przez poetę

3. Satyryczna prawda o szlachcie polskiej w twórczości I. Krasickiego

4. „Powrót posła" - komedia polityczna i obyczajowa

5. Oświecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem

6. Związek literatury oświecenia z działalnością Sejmu Czteroletniego

7. Na wybranych przykładach scharakteryzuj główne elementy stylu sentymentalnego

8. Dydaktyczny charakter literatury oświecenia. Jakie były przyczyny takiej funkcji literatury?

9. Propozycje reform i różne sposoby argumentacji w publicystyce okresu Sejmu Czteroletniego

10. Realizacja zasady - uczyć bawiąc - w satyrach i poematach heroikomicznych oświecenia

11. Bajki Krasickiego a ideały oświeceniowe (analiza wybranych utworów)

12. Typy bajek w literaturze polskiego oświecenia Jaką funkcję spełniał ten gatunek?

13. Przedstaw na podstawie wybranych utworów cechy fircyka i damy modnej

14. Rola satyry i komedii w walce o postęp w dobie polskiego oświecenia

15. Określ cechy gatunku poematu heroikomicznego na podstawie „Monachomachii"

16. Satyryczne sylwetki w literaturze polskiego oświecenia

17. Stosunek do romantyzmu w piśmiennictwie oświecenia

18. Kto to jest fircyk? Omów na przykładzie utworów literatury oświeceniowej

19. Co to jest sentymentalizm, scharakteryzuj kochanka sentymentalnego odwołując się do przykładów z lit. ośw.

Romantyzm

1. Byronizm, wallenrodyzm, prometeizm, werteryzm - wyjaśnij pojęcia odwołując się do przykładów literackich

2. Synkretyzm w literaturze romantycznej

3. Romantyczny bohater ballad A. Mickiewicza

4. Na czym polegał spór klasyków z romantykami?

5. Czy „Oda do młodości" jest dziełem klasycznym czy romantycznym?

6. „Romantyczność" A. Mickiewicza jako manifest programu literatury romantyzmu w Polsce

7. Cechy romantyczne w balladzie „Świteź"

8. Tragizm Konrada Wallenroda

9. Rola pieśni i poezji w życiu narodu na podstawie „Konrada Wallenroda"

10. Geneza i kompozycja „Dziadów"

11. Wymowa moralna II cz. „Dziadów"

12. Problematyka III cz. „Dziadów"

13. Mesjanizm narodowy w „widzeniu ks. Piotra"

14. Ocena społeczeństwa polskiego w III cz. „Dziadów"

15. „Dziady" jako arcydramat romantyczny

16. Uczucia romantyczne w IV cz. „Dziadów"

17. Nurt tyrtejski w literaturze romantycznej i jego kontynuacje

18. Problem poety i poezji w literaturze romantyzmu i modernizmu

19. Ewolucja bohatera romantycznego w twórczości A. Mickiewicza

20. Tragizm patrioty - spiskowca w „Konradzie Wallenrodzie" i „Kordianie"

21. Sąd nad Polską, sen o Polsce w „Panu Tadeuszu"

22. Ocena powstania listopadowego w „Kordianie"

23. Dramat rodzinny w „Nie-boskiej komedii"

24. Wizja rewolucji w „Nie-boskiej komedii"

25. Stosunek do rewolucji w literaturze romantycznej i współczesnej

26. Podróż i jej wersje w literaturze romantycznej

27. Istota miłości romantycznej (posłuż się konkretnymi przykładami)

28. Kult ludzi wielkich w poezji C. K. Norwida

29. Koncepcja artysty i sztuki w twórczości C. K. Norwida

30. Sądy romantyków o polskim społeczeństwie

31. Obraz powstania listopadowego w świetle literatury romantycznej

32. Sposoby funkcjonowania motywów ludowych w poezji romantycznej (omów na wybranych przykładach)

33. Stosunek do przeszłości szlacheckiej w literaturze polskiego romantyzmu

34. Interpretacja utworów J. Słowackiego „Grób Agamemnona" i „Testament mój"

35. Odpowiedź na psalmy przyszłości J. Słowackiego i Z. Krasińskiego (cechy wypowiedzi polemicznej)

36. Interpretacja utworów A. Mickiewicza - „Sonety krymskie" (analiza wybranego utworu) oraz „Polały się łzy"

37. Omów symptomy „Choroby wieku" na którą cierpiał Werter

38. Dlaczego Konrad buntuje się przeciw Bogu?

39. Czy obraz narodu i społeczeństwa polskiego w twórczości J. Słowackiego jest pesymistyczny?

40. „Giaur" jako przykład powieści poetyckiej

Pozytywizm

1. „Lalka" Prusa wyrazem rozczarowania społeczeństwem polskim (idealiści polscy na tle społecznego rozkładu)

2. Na czym polega nowatorstwo kompozycji „Lalki"?

3. Czy „Nad Niemnem" jest powieścią tylko pozytywistyczną?

4. Wokulski - romantyk czy pozytywista?

5. Trzy pokolenia w „Lalce" Bolesława Prusa

6. Hasła i tendencje epoki w publicystyce i nowelistyce okresu pozytywizmu

7. Wyjaśnij przyczyny zróżnicowanych sądów krytyków i czytelników o powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza

8. „Potop" jako powieść „ku pokrzepieniu serc"

9. Uzasadnij bujny rozwój publicystyki, form epickich w czasach pozytywizmu

10. Różnorodność tematów liryki A. Asnyka

11. Liryka patriotyczna i społeczna Marii Konopnickiej

12. Etos pracy w „Nad Niemnem"

13. Rozwój powieści pozytywistycznej (od tendencyjności do realizmu krytycznego)

14. Scharakteryzuj na dowolnie wybranym przykładzie felieton, recenzję i esej

15. Spory i dyskusje literackie doby pozytywizmu

16. Charakterystyka społeczeństwa po powstaniu styczniowym w literaturze pozytywistycznej

17. Kontynuacja epickich tradycji epopei w utworach pozytywizmu (Młodej Polski) - „Nad Niemnem", „Potop", Chłopi"

18. Pamiętnik Rzeckiego jako przykład postawy romantycznej

19. Tendencje romantyczne w „Nad Niemnem" i „Lalce"

20. Scharakteryzuj nowelę jako gatunek typowy dla literatury pozytywistycznej

21. Problematyka nowelistyki pozytywistycznej

22. Rzecki i Wokulski. Scharakteryzuj postacie. Jakie znaczenie dla idei utworu ma kreacja takiej pary bohaterów?

23. Sąd pozytywistów na temat roli i miejsca w społeczeństwie inteligentów

24. Wyjaśnij pojęcie „literatura realistyczna" odwołując się do wybranych przykładów

25. Trzy sonety: A. Mickiewicz „Stepy Akermańskie", A. Asnyk „Morskie Oko", J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży". Dokonaj porównania (styl, sposób obrazowania, poetyka)

26. Przedstaw znane typy powieści historycznej

27. „Ojciec Goriot" jako powieść realistyczna

28. Tematyka i bohaterowie polskiej noweli pozytywistycznej

29. Powstania narodowe i stosunek do nich literatury pozytywistycznej

30. Postawa narodu polskiego wobec najeźdźcy w „Potopie" H. Sienkiewicza

31. Bohater romantyczny i pozytywistyczny - próba porównania

Młoda Polska

1. Przemiany postaw i poetyki J. Kasprowicza (od modernizmu do franciszkanizmu)

2. „Wesele" jako symboliczny dramat narodowy

3. Motyw powstań narodowych w literaturze doby pozytywizmu i Młodej Polski

4. Co to jest dekadentyzm, impresjonizm, symbolizm? Jak się przejawiały w znanych ci utworach pisarzy młodej Polski

5. Wieś w dowolnie wybranych utworach polskiego pozytywizmu i Młodej Polski

6. Charakterystyka i ocena społeczeństwa polskiego w „Weselu"

7. Tendencje naturalistyczne w prozie S. Żeromskiego i Wł. Reymonta. Omów na przykładach

8. Cechy powieści młodopolskiej („Chłopi", :Ludzie bezdomni"). Związek z głośnymi tendencjami i prądami epoki

9. Konrad, Kordian, Judym, Baryka - na czym polega nieprzypadkowość tego zestawienia bohaterów literackich

10. Symbolizm i ekspresjonizm jako główne prądy okresu modernizmu

11. Podaj inne używane nazwy epoki Młodej Polski i wyjaśnij ich znaczenie

12. Problem walki o niepodległość w literaturze Młodej Polski

13. Jednostka a społeczeństwo - refleksje po lekturze „Lalki" i „Ludzi bezdomnych"

14. „Moralność pani Dulskiej" i „Wesele" - dwa typy dramatu modernistycznego

15. Motyw samotnej duszy i udręczonej jednostki w literaturze modernistycznej

16. Pytania o możliwość porozumienia narodowego w „Weselu"

17. Świat mieszczański w „Moralności pani Dulskiej"

18. Epicka koncepcja czasu w „Chłopach"

19. Jakie cechy epopei przechowała powieść W. S. Reymonta „Chłopi"

20. Koncepcja historii w opowiadaniach Żeromskiego

21. Interpretacja noweli „Rozdziobią nas kruki, wrony..."

22. Obraz wsi pouwłaszczeniowej w nowelach i opowiadaniach pozytywizmu i Młodej Polski

23. Wyjaśnij sens tytułu „Ludzie bezdomni"

24. Na podstawie cyklu „Krzak dzikiej róży" scharakteryzuj symbolizm

25. Zło i szatan w znanych ci utworach Młodej Polski

26. Portrety indywidualne i portret zbiorowy inteligencji polskiej w „Weselu"

27. W podanym tekście wskaż środki artystyczne charakterystyczne dla stylu utworów literatury Młodej Polski (fragment „Ludzi bezdomnych" - „Przyjdź")

28. Omów właściwości poezji Młodej Polski na przykładzie wierszy K. Przerwy-Tetmajera

29. Omów charakterystyczne cechy poetyki (styl, obrazowanie, bohaterów, gatunki) jednego spośród autorów: L. Staff, B. Leśmian, M. Pawlikowska-Jasnorzewska

30. Żeromski wobec tradycji romantycznej i pozytywistycznej. Omów zagadnienia na podstawie wybranych jego utworów.

31. Mity i rzeczywistość w „Weselu" Wyspiańskiego

32. Nieromantyczna kreacja romantycznego bohatera w „Rozdziobią nas kruki, wrony"

33. Nowela i opowiadanie. Scharakteryzuj gatunki odwołując się do znanych utworów Prusa i Żeromskiego

34. Analiza i interpretacja wiersza Staffa „Deszcz jesienny". Omów fonetyczne środki stylistyczne

35. Alegoria - wyjaśnij pojęcie i omów funkcje w utworach epok średniowiecza, oświecenia, Młodej Polski

36. Dwa oblicza klasycyzmu w poezji Staffa

37. Rok 1863 w biografiach wybranych bohaterów utworów pozytywizmu i Młodej Polski

38. Pesymizm światopoglądowy Młodej Polski i próby jego przezwyciężenia

39. Co to jest stylizacja? Podaj przykłady różnych jej rodzajów w literaturze

40. Analiza i interpretacja wierszy (Staff „Kowal", Kasprowicz „W chałupie", Przerwa-Tetemajer „Widok ze świdnicy do doliny wierchlickiej" i Melodia mgieł nocnych")

41. Związki poezji Młodej Polski z literaturą romantyczną

42. Schopenhaueryzm i nietscheanizm w poezji Młodej Polski

XX-lecie międzywojenne

1. Leopold Staff jako poeta nie tylko jednego pokolenia

2. Nurty poetyckie w poezji Staffa

3. Opowiedz o miłości w poezji XX-lecia (np. na podstawie Leśmiana)

4. „Dusiołek" Leśmiana - ballada z podtekstem filozoficznym

5. Ballady Leśmiana, a tradycja romantyczna gatunku

6. Skamandryci - hymn do codzienności (założenia, twórcy, przykłady)

7. Scharakteryzuj twórczość jednego ze Skamandrytów (oprócz Tuwima)

8. Tuwim jako przedstawiciel Skamandrytów

9. Przemiany postaw i poetyki Juliana Tuwima (od ekspresjonizmu do klasycyzmu)

10. Futuryzm jako awangarda poetycka (inspiracje zagraniczne, oddźwięk na terenie Polski)

11. Katastrofizm w liryce lat 30-tych

12. Awangarda Krakowska (program, twórcy, przykłady)

13. Nowy program poezji XX-lecia (prezentacja kierunków oraz haseł polskich i zagranicznych)

14. Żeromski i jego bohaterowie wobec rewolucji (na podstawie „Przedwiośnia")

15. „Przedwiośnie" Żeromskiego - powieść pytań (powieść otwarta)

16. C. Baryka i Z. Ziembiewicz - dwie postawy, dwie drogi życiowe

17. Jak można zinterpretować ostatnią scenę „Przedwiośnia"?

18. Cezary Baryka - bohater który traci złudzenia

19. Obraz rewolucji w literaturze międzywojennej (poezja, proza, dramat)

20. Symboliczna wymowa tytułów powieści Żeromskiego („Ludzie bezdomni", „Przedwiośnie", „Wierna rzeka" i inne)

21. Jak rozumiesz tytuł powieści Nałkowskiej - „Granica"?

22. Powieść psychologiczna w XX-leciu (np. na podstawie „Granicy")

23. Społeczny schemat a przekonanie o jednostkowości i niezwykłości własnego losu („Granica" Z. Nałkowskiej)

24. „Granica" jako nowy typ powieści

25. „Proces" F. Kafki jako metafora ludzkiego losu

26. „Proces" - o czym to książka

27. „Proces" jako powieść parabola

28. „Ferdydurke" Gombrowicza jako rzecz o formie

29. „Ferdydurke" jako powieść awangardowa

30. Groteska jako sposób ujęcia rzeczywistości (Gombrowicz, Witkacy, Bułhakow - do wyboru)

31. „Szewcy" jako dramat o rewolucji

32. Przedstaw cechy dramatu awangardowego na przykładzie „Szewców"

33. Mit dzieciństwa w prozie Shultza i Gombrowicza

34. Prawo człowieka do kreowania własnego życia w „Sklepach cynamonowych"

35. Charakterystyczne cechy prozy B. Shultza

36. Różnorodność form powieściowych w XX-leciu

37. Literatura XX-lecia wobec problemów ówczesnej rzeczywistości

38. Groza świata, zagrożenie dla człowieka w literaturze XX-lecia

39. Różne formy narracji w literaturze międzywojennej (na wybranych przykładach)

40. Funkcja motywu biblijnego w „Mistrzu i Małgorzacie" Bułhakowa

41. „Mistrz i Małgorzata" jako wypowiedź w sprawie dobra i zła

42. Stanisław Ignacy Witkiewicz - malarz, teoretyk sztuki, pisarz - sylwetka twórcza niezwykłego człowieka

43. Egzystencjalizm i motywy egzystencjalne w literaturze XX-lecia; gdzie je odnajdujesz? (Kafka, Gombrowicz)

44. Czy jest możliwy powrót do czasów młodości? - „Panny z wilka" J. Iwaszkiewicza

45. Rola tytułu i motta w utworze literackim (omów na 2 dowolnych przykładach)

Opracowania

Antyk i Biblia

1. „Antygona" a „Odprawa posłów greckich"

tematyka, problematyka i budowa dramatów

- Najpierw trzeba wspomnieć, iż są to utworu powstałe w zupełnie innych czasach: „Antygona" jest utworem napisanym w starożytnej Grecji przez Sofoklesa i miała na celu tylko rozrywkę i doprowadzenie widzów do katharsis (co było celem tragedii jako takiej); natomiast „Odprawa posłów greckich" jest utworem powstałym w renesansie, napisał ją jeden z twórców języka polskiego - Jan Kochanowski; był to już utwór o wydźwięku bardziej dydaktycznym; miał między innymi pokazać, że wewnętrzne problemy Polski mogą doprowadzić kiedyś do jej upadku (jak Troi);

- „Antygona" opowiada o losach córki Edypa, która postanawia pochować zwłoki swego brata Polinejkesa, który został uznany za zdrajcę ojczyzny przez Kreona i jego zwłoki zostały porzucone w ramach pokuty; to grozi jej karą śmierci; pojawia się konflikt tragiczny (patrz punkt 3) racji: boskiego obowiązku chowania zmarłych i ziemskiego prawa państwowego; pokazany jest też tu problem prawa jednostki i jego konfliktu z prawem państwowym;

- „Odprawa posłów greckich" zajmuje się również prawem jednostki i konfliktem z prawem państwowym, lecz na nieco innym podłożu: tu chodzi o prywatę, przekupstwo, niesprawiedliwość, nieodpowiedzialność i nie dbanie o losy kraju: Parys dla własnej przyjemności (związane z obietnicą Afrodyty) porywa Helenę grekom, co staje się przyczyną konfliktu i w efekcie zagrożenia wojną (przegraną); w utworze pokazany jest moment przyjęcia i odprawienia posłów greckich przybyłych aby odebrać Helenę albo poinformować o wojnie; przez przekupienie posłów (element polski), którzy mają zadecydować od oddaniu bądź pozostawieniu Heleny w Troi, Parys załatwia sobie poparcie większości posłów;

- utwory oparte zostały na zupełnie różnych mitach: jeden oparty jest na historii rodu Labdakidów obciążonych klątwą, drugi opiera się na małym wycinku historii wojny trojańskiej;

- o ile w pierwszym następuje moment katastrofy (skazanie i śmierć Antygony), o tyle w „Odprawie..." jest tylko przepowiednia klęski Troi;

- „Antygona" jest dramatem klasycznym i charakteryzuje się bardzo konkretną konstrukcją: zachowane są jedności czasu, akcji i miejsca; ograniczona jest liczba aktorów na scenie (3); treści nieprzedstawialne ze względu na jedności prezentowane są przez posłańców; sceny drastyczne zostały wyeliminowane; bohaterowie pochodzą z rodzin królewskich; chór pełniący rolę komentatora; i występuje oczywiście tragizm związany z kolejnymi postaciami; bardzo ściśle przestrzegany podział na kolejne elementy tragedii;

- „Odprawa..." jest już lekką przeróbką standardu: pominięte zostają niektóre elementy konstrukcyjne (początkowa i końcowa pieśń chóru); tragedia zostaje przesunięta poza ramy utworu;

2. Antygona i Kreon - prezentacje postaw, analiza motywów

- w „Antygonie" Sofokles skonfrontował ze sobą dwie postacie i racje, za którymi się opowiadali:

- Kreon, jako władca absolutny, stara się być sprawiedliwy (dąży do równości wszystkich wobec prawa oraz uważa, że zdrajców trzeba karać) i wszystkim wymierza karę, na jaką zasłużyli: Polinejkes jak i inni zdrajcy (w mniemaniu Kreona) zostali skazani na śmierć i wieczną tułaczkę duszy z powodu niepochowania; nie wyróżnia nikogo, nawet członków rodziny królewskiej; ostatecznie jednak dostrzega swoje winy: nieprzestrzeganie prawa boskiego; swoją tyranię (władzę absolutną, która go zaślepiła) i nieugiętą dumę, która doprowadziła do katastrofy: śmierci Antygony i syna Kreona;

- Antygona kieruje się prawami boskimi oraz własnymi uczuciami: mimo że grozi jej to śmiercią, postanawia jednak pochować zwłoki swojego brata; nie boi się kary, gdyż wie, że postępuje słusznie i że to ona jest tą, która zwycięży ten pojedynek moralny: w pewnym momencie mówi: „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzieć" co dobitnie wyraża jej chęć czynienia dobra, a nie zła; ostatecznie, mimo swoich racji popełnia kilka ważnych wykroczeń: samobójstwem swoim naruszyła boskie prawo do życia, była uparta i nieprzekonywalna, nie uznała swojej winy (wobec Kreona);

3. Na czym polega konflikt tragiczny. Wyjaśnij na przykładzie „Antygony" Sofoklesa

- jest to sytuacja w jakiej autor stawia postać/cie utworu, w której osoba ta musi wybierać między dwiema równorzędnymi racjami, z których, w tragedii, obie prowadzą do domyślnej katastrofy, jednocześnie nie ma możliwości odsunięcia decyzji na później;

- w „Antygonie" zaprezentowany jest konflikt między prawem boskim (nakazem chowania zmarłych) a prawem państwowym (Kreon zabronił pochować Polinejkesa, bo jest on zdrajcą ojczyzny); Sofokles wykazując swoje zdanie co do władzy absolutnej, powoduje, że Antygona wybiera prawo boskie jako nadrzędne nad prawem ziemskim i skazuje się ona tym samym na śmierć (to już nie jest zgodne z prawem boskim), poza tym kieruje się miłością do brata;

- Kreon kieruje się prawem równym dla wszystkich: dla tego skazuje Polinejkesa; o swoim błędzie orientuje się dopiero, gdy jest już za późno;

- Każdy został jakoś ukarany za swoje winy: karą dla Antygony jest śmierć, ale ostatecznie zwycięża ona ideologicznie; karą dla Kreona jest samobójstwo Antygony i jego syna; Polinejkes odpokutował swoje przez niepochowanie;

4. Mitologia jako źródło tematów literackich.

Omów na podstawie wybranych przykładów.

- już starożytni czerpali całymi garściami z mitologii: większość tragedii była oparta na mitologii: tu przytoczę tylko Sofoklesa i jego „Antygonę"

- typowym przykładem jest „Odprawa posłów greckich" Kochanowskiego napisana w Renesansie

- Mickiewicz odwołuje się do mitu prometejskiego w „Dziadach" cz. III

- Żeromski w „Syzyfowych pracach" już w tytule odwołuje się do mitologii; tym razem chodzi o pokazanie bezsensowności działań rusyfikacyjnych w szkołach na terenach polskich

- Staff w wierszu „Kowal" przywołuje mit o Hefajstosie

5. Na dowolnym przykładzie omów cechy epopei jako gatunku literackiego

- epos jest praktycznie pierwszym gatunkiem, jaki się pojawia w Grecji

- w starożytności powstały dwa wielkie eposy Homera, zwane również epopejami: „Iliada" i powiązana z nią „Odyseja"; pierwsza opisuje historię wojny Trojańskiej, do niedawna uważanej za całkiem mityczną sprawę, a teraz już, po odkryciach Schliemana, patrzy się na to nieco inaczej; tu zajmę się głównie „Iliadą"

- epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym (co miało ułatwić zapamiętywanie, bowiem przez długi czas opowieść ta przekazywana była ustnie) opisującym dzieje legendarnych (teraz możemy powiedzieć, że chyba historycznych też) bohaterów (tu Achilles i Hektor) na tle przełomowych wydarzeń dla jakiegoś kraju bądź narodu: w tym przypadku wojny grecko-trojańskiej

- cała akcja rozgrywa się dwupłaszczyznowo: w strefie działań ludzkich i tej drugiej: intryg boskich, bowiem bogowie wykazywali również cechy ludzkie (próżność Afrodyty)

- przebieg akcji, a głównie jej zakończenie były z góry określone: decydowało o tym przeznaczenie (fatum względnie Moira), któremu podlegali tak bogowie, jak i ludzie

- całość została przedstawiona z epicką obiektywnością, co nie przeszkadzało w popisaniu się kunsztem literackim - wspaniały podniosły język (godny wydarzeń) oraz realistyczne, drobiazgowe, wręcz fotograficzne opisy (tarcza Achillesa) których w utworze jest wiele (ich celem jest stopniowanie napięcia przez opóźnianie rozwoju wydarzeń)

- ciekawym zjawiskiem są stałe, niezmienne i kunsztowne epitety przypisane do każdego z bohaterów

- ważny jest również podział na epizody, które opisują fragmenty będące małymi całościami

6. Wpływ literatury antycznej na twórczość pisarzy epok późniejszych

(omów na dowolnie wybranych przykładach)

- cała kultura europejska wyrosła praktycznie na podbudowie antycznej: formy literackie, kanony piękna, estetyka, ideały no i oczywiście toposy i wzorce osobowe;

- odwołania do literatury antycznej często pojawiają się w epokach późniejszych:

- Kochanowski odwołuje się do „Iliady" Homera w „Odprawie..."; pisząc tragedie oparte na kanonach klasycznych, wszyscy twórcy odwoływali się do „Poetyki" Arystotelesa, gdzie nakreślił on zadania tragedii i sposób ich realizacji; do Horacjańskiej kompilacji stoicyzmu z epikureizmem w pieśniach

- Krasiński w swoich bajkach korzysta z tego, co pozostawił po sobie Ezop

7. Wyjaśnij pojęcia: epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm, hedonizm

- epikureizm jest tworem Epikura; uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością, przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie;

- hedonizm: jest to bardziej skrajna odmiana epikureizmu, ale w rzeczywistości jest utożsamiana z nim, polega na ścisłym dążeniu do przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka; jednocześnie należy zachować wolność umysłu i nie ulegać pragnieniom i złudzeniom;

- stoicyzm prezentuje zupełnie inne podejście do życia: za najwyższe szczęście uznaje cnotę oraz wolność i niezależność (dlatego izolacja, żeby inni nie mieli na nas wpływu) także od pragnień i emocji; ponieważ człowiek nie ma wpływu na wiele zjawisk zewnętrznych, powinien się od nich uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą i swoimi uczuciami oraz nie kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra doczesne nie dają szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich przywiązywać;

- sceptycyzm: doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu się do obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i jednoczesnej niewierze w Boga;

8. Wpływ filozofii greckiej na twórczość Horacego,

wartości literatury antycznej dla współczesności

- w swoich pieśniach, Horacy często korzysta z epikureizmu, jako podstawy filozoficznej: miłość uważa za przyjemność, rozrywkę i igraszkę; głosi też pochwałę uczty i wina najlepiej na łonie natury, wszystko oczywiście z umiarem; również widzimy w jego utworach przejawy jego prawdziwej filozofii życiowej, jaką był stoicyzm: starał się zachowywać dystans do życia i wszystkiego, co się działo; obie te, wydawałoby się, sprzeczne idee połączył w zasadę dążenia do wspólnego środka: korzystania z życia, ale z zachowaniem umiaru;

- dzisiaj, wiele jego stwierdzeń nadal zachowuje swoje znaczenie;

- literatura antyczna, wraz z Biblią, stanowią podstawę całej kultury europejskiej, także jej wartość polega nie tylko na samych treściach przekazywanych przez nią, ale także właśnie pod tym kątem powinniśmy się nią interesować;

9. Motywy biblijne w literaturze późniejszych epok

- Biblia, jako jedna z podstaw kultury europejskiej, stanowi zbiór tekstów, do których autorzy kolejnych epok odwołują się bardzo często:

- średniowiecze: wszelkie misteria tego okresu oparte są na motywach biblijnych; „Bogurodzica", która stanowi również dokument historii naszego języka oparta jest na motywie z Biblii: jest prośbą do Matki Boskiej; jest też wiele odwołań do religijności wypływającej przecież z Biblii: „Pieśń o Rolandzie", a dokładniej cały skomplikowany rytuał śmierci;

- renesans: Kochanowski odwołuje się do Boga, jako wszechstwórcy w swoim „Czego chcesz od nas Panie" oraz w „Psałterzu Dawidów" parafrazuje biblijne psalmy;

- w Baroku również pisano psalmy, a ze względu na religijną skłonność do pokuty za grzechy, rozpowszechniły się psalmy pokutne;

- w oświeceniu patrzono na Biblię z punktu widzenia racjonalizmu (poznanie rozumowe, przez doświadczenie), deizmu (Bóg stworzył, ale dalej nie ma wpływu) oraz ateizmu (negacji istnienia Boga); natomiast sentymentalizm patrzy na Biblię jako utwór przekazujący niezmienne zasady etyczne, na których powinno być oparte życie ludzkie; wdziano w niej również obraz mentalności człowieka pierwotnego nieskażonego cywilizacją;

- romantyzm gruntownie zmienia pogląd na Biblię: pojawiają się odwołania do mesjanizmu narodowego (III cz. „Dziadów" pokazuje obraz walki narodowowyzwoleńczej jako walkę dobra ze złem, „Kordian");

- pozytywizm jest kolejnym odejściem od Biblii i koncentracji na racjonalizmie, ale odwołania są: „Quo vadis" Sienkiewicza

- modernizm: biblia powraca, jednak pojawia się koncentracja na złu zawartemu w niej, co związane jest z poczuciem kryzysu i schyłkowości cywilizacji: motywy katastroficzne: „Dies Irae" Kasprowicza (prezentowany jest dzień sądu ostatecznego, a Bóg występuje w roli bezlitosnego, który wymierza karę, choć ona sam jest przyczyną winy);

10 .Wzory poezji tyrtejskiej w literaturze XIX i XX wieku

- za pierwszego twórcę poezji tyrtejskiej uważny jest Tyrteusz, spartanin; autor ten, za najważniejsze uznawał cnoty związane z wojskiem (charakter samej Sparty); w zachowanym fragmencie wiersza „Rzecz to piękna..." formułuje pewne założenia, dotyczące prawego żołnierza i obywatela (w Sparcie każdy obywatel był żołnierzem); mianowicie powinien zawsze stawać do walki o zagrożoną wolność swojej ojczyzny; ucieczka przed tym obowiązkiem uznawana jest za najgorszą hańbę, ciągnącą się za takim człowiekiem do końca życia, dlatego też, należy mężnie walczyć, nawet za cenę własnego życia;

- w XIX wieku, dominującym tematem była walka narodowowyzwoleńcza, związana z sytuacją Polski; w „Konradzie Wallenrodzie" Mickiewicz pokazuje nam walkę, przy użyciu podstępów z wrogiem, jaką prowadzi tytułowy bohater;

- potem, w XX wieku, pojawia ponownie nurt tyrtejski dopiero w związku II Wojną Światową; (Broniewski - „Bagnet na broń" prezentuje postawę czynnej walki wobec najeźdźcy, który najechał na ojczyznę);

11. Omów podobieństwa i różnice biblijnego i mitologicznego stworzenia świata

- między kosmogoniami mitologiczną i biblijną pojawia się wiele znaczących różnic, wynikających z absolutnie różnych podstaw tych religii:

- Biblia opiera się na stworzeniu całego świata przez jednego Boga, który w ciągu siedmiu (a właściwie 6) dni stworzył całokształt ziemskiego świata: oddzielił najpierw przeciwieństwa takie jak światłość i ciemność, Niebo i Ziemię oraz wodę i suchy ląd; potem urozmaicił ziemię tworząc wszelakie życie na niej oprócz człowieka; potem zajął się również tą kwestią: stworzył człowieka na podobieństwo swoje i uczynił go władcą ziemi; co chwilę, w całej Genesis pojawia się stwierdzenie, podkreślające, że to, co robi Bóg jest dobre;

- kosmogonia mitologiczna ściśle wiąże się z teogonią wszystkich Bogów; wszystko zaczęło się od Chaosu, który miał być pramaterią wszystkiego; z niego wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia); z tego związku rodziły się tytani, cyklopi i sturęcy - przerażające postacie, które, poza najmłodszym Kronosem Uranos postanowił zgładzić w głębi tartaru; Kronos nie zamierzał się wcale odwdzięczyć i raniąc ojca zrzucił go z tronu władcy świata, a sam wraz z Reą zasiadł na nim; uważając na przepowiednię, że podobnie jak on ojca, tak jego syn pozbawi go tronu, tak więc połykał wszystkie dzieci, jednak Zeus został uratowany przez Reę; wykorzystując podręczny zestaw darów od kozy, która go wykarmiła, pokonał ojca i wyciągnął z czeluści jego żołądka wszystkich swoich braci i siostry; oni zajęli ważne miejsca w mitologii greckiej: Zeus był wszechwładcą wraz z żoną i siostrą Herą, która jednocześnie była opiekunką małżeństw i położnic; Posejdon stał się władcą mórz; Hades rządził podziemiem, światem umarłych wraz z Persefoną (Korą), córką Demeter, która z kolei była boginią roli i urodzaju (stąd pory roku); Hestia została boginią ogniska domowego

12. Hiob, Samson, syn marnotrawny, miłosierny samarytanin.

Uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych

- wszystkie zawarte w Biblii opowieści zawierają jakieś ponadczasowe przesłania dotyczące życia ludzkiego, lub wartości rządzących nim; to właśnie jest uniwersalność; przypowieści wyraźnie mają na celu przekazanie jakiś wartości, gdyż ograniczono w nich do minimum opis realiów, fabuła, choć może być rozbudowana, jest raczej schematyczna - to wszystko sugeruje inny cel, niż tylko opowiedzenie historyjki o jakimś zdarzeniu;

- Hiob (patrz punkt 15) swoim życiem udowodnił celowość wiary w Boga, oraz sensowność istnienia cierpienia w życiu

- przypowieść o synu marnotrawnym opowiada o upadku moralnym człowieka: syn zażądał od ojca swojej części majątku i udał się w świat, aby roztrwonić go bardzo szybko na rozrywka i rozpuście; ostatecznie w wielkiej biedzie zrozumiał bezsens swojego postępowania i swoja winę i postanowił udać się do domu i prosić o przebaczenie i chcąc się zatrudnić jako najemnik; jednak ojciec widząc swojego utraconego syna przyjął go z wielką radością i urządził z tego powodu ucztę; na to rozeźlił się starszy brat i poskarżył się ojcu, a ten odpowiedział mu, że on jest zawsze obok niego i wszystko należy również do niego, jednak należy ucieszyć się z powrotu syna, którego uważano za umarłego; stąd płyną głębokie nauki moralne: po pierwsze ważne zawsze jest miłosierdzie i każdy grzesznik może się starać się o odpuszczenie grzechów; każdy powinien kształcić w sobie tę trudną sztukę przebaczania innym;

- miłosierny samarytanin: człowiek ten, widząc rannego i obrabowanego człowieka na drodze ludzi, nie zostawił go w potrzebie, tak jak to zrobiło paru innych, pobożnych nawet, tylko opatrzył nieszczęśnika, zabrał do gospody, gdzie go pielęgnował, a gdy musiał ruszyć dalej, zostawił gospodarzowi pieniądze na niezbędną opiekę nad poszkodowanym; Samarytanin jest więc symbolem człowieka litościwego, miłosiernego, wrażliwego na krzywdę innych ludzi, współczującego i zawsze gotowego nieść pomoc drugiemu człowiekowi; jest to przecież postawa ponad czasowa;

13. Jakie znaczenie mają następujące związki frazeologiczne: pięta Achillesa,

nić Ariadny, hiobowe wieści, dzielić skórę na niedźwiedziu, być z kimś po słowie

- wszystkie te sformułowania pochodzą z mitologii bądź Biblii i weszły z nich do języka potocznego; każde z nich posiada własne, oczywiste dla każdego znaczenie;

- nić Ariadny: jest to droga bądź sposób wybrnięcia ze skomplikowanej, czasem beznadziejnej sytuacji; pochodzi z mitu o Minosie, królu Krety; Ariadna podarowała kłębek nici Tezeuszowi, który miał pomóc mu w znalezieniu drogi powrotnej z labiryntu Minotaura, którego to stwora miał zabić;

- pięta achillesowa odnosi się do historii Achillesa: oznacza słaby punkt, miejsce w które można ugodzić; Achilles został uodporniony na ciosy przez zanurzenie w Styksie, jednakże matka trzymała go za piętę, w którą został potem śmiertelnie ugodzony przez Parysa;

- hiobowe wieści łączą się z Księgą Hioba z Biblii (punkt 15); oznaczają one wieści smutne, grobowe, przygnębiające, tragiczne (pesymistyczne);

- dzielić skórę na niedźwiedziu oznacza dzielenie łupów, zdobyczy, których się jeszcze nie ma, pochodzi z opowiadanka-dygresyjki w „Panu Tadeuszu"

- być z kimś po słowie oznacza mieć z kimś dobre stosunki, mieć u kogoś chody, dogadywać się z kimś;

14. Znaczenie Biblii dla kultury europejskiej, wpływ na język potoczny i literaturę

- Biblia, obok mitologii i reszty antyku stanowi podstawę kultury europejskiej, na niej bowiem opiera się większość motywów, archetypów i toposów przytoczonych w literaturze późniejszej; praktycznie cały światopogląd naszej cywilizacji, jest w dużym stopniu oparty na zawartych tam treściach;

- ma więc wpływ na literaturę (punkt 9); język potoczny (punkt 13), ponieważ z Biblii przeniknęło do zwykłego języka wielu narodów wiele sformułowań: Sodoma i Gomora; Salomonowa mądrość; wdowi grosz; Wieża Babel; Manna z nieba; także na kształt naszych wartości moralnych;

15. Biblia a sens cierpienia

- Cierpienie i jego sens zostały opisane przede wszystkim w księdze Hioba

- ukazuje ona życiorys Hioba, który był człowiekiem szlachetnym, sprawiedliwym i bogatym, a także szczęśliwym ojcem siedmiu synów (magiczna liczba), i który został wystawiony przez Boga na ciężką próbę, jaką było pozbawienie go całej rodziny, majątku, jakim były jego stada; sam Hiob zachorował na trąd; mimo wszystko nie odwrócił się od Boga, zachował wiarę; narzekał co prawda na swój los, przeklinał dzień swoich narodzin, ale wiary nie utracił; poza tym przeczuwał, że nie jest to karą za grzechy, gdyż nie zawinił niczym w swoim życiu, ani nie poczuwał się też do winy; za swoją stałość w uczuciu do Boga został sowicie wynagrodzony: odzyskał majątek, doczekał się potomstwa i dożył późnej starości

- Hiob jest więc symbolem cierpliwości w cierpieniu, uważania wiary za nadrzędną sprawę w życiu człowieka; trzeba pamiętać jednak, iż cierpienie nie musi wcale być karą za grzechy, mogą doznawać go również ludzie prawi, szlachetni i uczciwi; ma czynić ono człowieka bardziej ludzkim, wyrozumiałym i lepszym; jeżeli cierpienie jest niezawinione, to nie dręczą go wyrzuty sumienia i ze spokojem może znosić swój los i żywić nadzieję na lepsze jutro;

16. Koncepcja człowieka w Biblii

- koncepcji jest wiele, zależą od tematyki fragmentu oraz tego, co miało być podkreślone

- Księga rodzaju opisuje człowieka stworzonego na wzór Boga i postawionego w roli korony stworzenia i władcy ziemi; dostał on także wolną wolę, ale ograniczoną pewnymi zasadami, zawartymi m.in. w 10 przykazaniach; ponieważ życie i śmierć zależą od Boga człowiek powinien być mu oddany;

- druga koncepcja jest zawarta w księdze eklezjastów (kaznodziei) zwanej też księgą Koheleta; tu pokazany jest bardzo pesymistyczny obraz człowieka, jako małej, słabej, bezsilnej istoty, która nie jest wstanie pojąć wielu spraw, a jego działania nie mają żadnego znaczenia dla świata i nie mają nań żadnego wpływu; wszystko jest dla Koheleta marnością nad marnościami;

- w Nowym Testamencie pojawia się pierwszy raz rozdzielenie i określenie duszy i ciała w człowieku, zaczerpnięte przez św. Pawła z wierzeń starożytnych greków; pojawia się także stwierdzenie, iż człowiek jest też najukochańszym dzieckiem Boga i w związku z tym powinien głosić chwałę boską; niektórzy jednak, o twardym sercu odrzucali wiarę i oddawali się rozpuście i próżności; Bog zasmucony tą sytuacja wysyła na ziemię swego syna, który ma nawracać, wzywać do pokuty i służeniu Bogu, a także odkupić grzechy wszystkich ludzi;

- jest jeszcze inna przyczyna przybycia Jezusa na Ziemię: człowiek nie uznając Boga, przechodzi pod kontrolę kosmosu, czyli nicości, bo tym świat jest po względem duchowym, dlatego człowiek zaczyna żyć docześnie nie interesując się jego losem po śmierci jednocześnie wychwalając siebie ponad wszystko; Bóg wysyła Jezusa, aby przez jego stracenie pokazać ludziom swoją miłość i zainteresowanie ludźmi; życie Jezusa jest metaforą historii wiary (narodziny -> śmierć Jezusa ~ upadek wiary -> zmartwychwstanie);

- ostatnie koncepcja oparta jest na Genezis, a opisał ją św. Jan: w człowieku, o jego duszę walkę prowadzą dwie siły: dobro ~ Bóg i zło ~ demony; aby zwyciężyło dobro, człowiek musi zapomnieć o wszystkim co złe; św. Jan zauważa także w człowieku nieokreśloną tęsknotę za światłem i winem, a więc za Bogiem, tak więc jedynym sposobem na życie jest wybór wiary głoszonej przez Chrystusa;

- czyli wszystkie te koncepcje mają za zadanie uporządkowanie stosunku Bóg-człowiek-świat

17. Znaczenie mitu w życiu greków, podaj definicję pojęcia i udowodnij,

że mity fascynują i inspirują ludzi różnych epok - omów na wybranym przykładzie

- mit, jest to gatunek epicki opisujący wierzenia danej społeczności; opowiada historię wiary i samego zarania (kosmogonia i teogonia); w mitologii greckiej występuje politeizm, czyli jest wielu bogów posiadających nadprzyrodzone cechy; pierwotnie mit występował tylko w formie ustnej, ale gdy tracił bezpośredni związek z wierzeniami i kultem zostawał zapisany;

- w życiu Greków, mity pełniły kilka zasadniczych ról, które mały wpływ na rozwój kultury greckiej: poznawcze: dawały one ludziom tamtej epoki szansę zrozumienia zjawisk przyrodniczych, z które mieli oni bezpośredni kontakt; mity kształtowały światopogląd dając możliwość wyjaśnienia zjawisk społecznych i obyczajów i motywowały rytuały związane z wiarą (funkcja sakralna), to wszystko stanowiło element wzmacniający więź społeczną; sakralna: wyrażały kult bogów i ukazywały obrzędy z tym związane;

18. Uniwersalny wymiar sporu o powinności człowieka wobec Boga,

państwa i jednostek na podstawie „Antygony"

- spór między jednostką-obywatelem (Antygoną) i państwem (Kreonem) jest ponadczasowy i może zdarzyć się w każdym państwie i w każdym czasie; w „Antygonie" pokazano konflikt racji boskich i ziemskich oraz uczuciowych i rozumowych;

- jest to spór o powinność człowieka wobec prawa boskiego (które ważność swą zachowuje przez całą wieczność), jakim jest konieczność pochowania człowieka po śmierci, a nakazem podporządkowania się władzy, która właściwie trwa tyle, ile dana osoba rządzi, czyli nieporównanie krócej;

19. Mit i archetyp. Relacje między tymi pojęciami (interpretacja 2-3 mitów)

- mit jest to wypowiedź narracyjna, wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, zwykle archaicznej; opowiada to kosmo- i teogonii; mit jest ściśle związany z toposami i archetypami, których jest źródłem;

- archetyp został wprowadzony do języka przez psychologa Junga; jest to prastary wzorzec, istniejący w umysłowości ludzkiej odwiecznie, określający wyobrażenia o świecie, oraz zapisem koniecznych reakcji na pewne zjawiska, niezbędne do egzystencji w społeczności ludzkiej; archetyp jest niezmienny w czasie i stale oddziałuje na zachowanie ludzi (topos jest odpowiednikiem archetypu w literaturze - stanowi stały i powtarzający się schematyczny motyw w literaturze);

- mit o Heraklesie - jest on archetypem dzisiejszego bossa i supermana; stanowi on wzór postawy odważnego, heroicznego bohatera, gotowego walczyć z każdą przeszkodą stojącą mu na drodze, oczywiście wszystkie jego czyny związane ą z czynieniem dobra;

- mit o Syzyfie - jest on wcieleniem chytrości i przebiegłości w takim stopniu, że udało mu się nawet dwa razy uniknąć śmierci, będąc już po drugiej stronie (duchem); za wszystkie winy został on ukarany wiecznym wtaczaniem kamienia na górę, który zawsze pod koniec stacza się na dół; jest więc brdziej znany jako symbol bezsensownej, jałowej pracy bez końca;

- mit o Dedalu i Ikarze - to opowieść o uwięzionych przez Minosa dwóch konstruktorów labiryntu Minotaura, którzy postanowili dzięki konceptowi Dedala uciec z więzienia; ojciec przestrzegał Ikara, żeby nie leciał ani za nisko, ani za wysoko, gdyż grozi to śmiercią; Ikar jednak nie posłuchał i zafascynowany leciał coraz wyżej, aż ostatecznie spadł i zabił się; Dedal jest archetypem człowieka mądrego, korzystającego ze swojego umysłu; Ikar jest archetypem człowieka tęskniącego do wielkich, wzniosłych i wspaniałych czynów, które zwykle nie są dostępne dla zwykłych śmiertelników;

Średniowiecze

1. Asceta i rycerz, jako dwie różne średniowieczne postawy

(parenetyczny charakter lit. średniowiecza)

- asceta i rycerz stanowią dwa podstawowe wzorce osobowe propagowane w parenetycznej literaturze średniowiecznej, obok postawy franciszkańskiej; trzeba wspomnieć, że pareneza polega właśnie na propagowaniu pewnych wzorców osobowych, ideałów i wartości, którymi powinien kierować się człowieka danej epoki;

- wzorzec świętego ~ ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego; postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyna drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli); znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak „Święty Szymon Słupnik" („Powołał go Pan / Na słup"); bez żadnych skrajności przedstawiona jest postawa ascety w legendzie o św. Aleksym, która opowiada o człowieku pochodzącym z zamożnej rodzimy rzymskiej, który postanowił w dniu swojego ślubu resztę życia oddać Bogu; wędrował po świecie jako żebrak i zmarł pod domem swojego ojca, przeżywszy tam ostatnie 16 lat swego życia i dopiero po śmierci, udało ustalić się, kim był naprawdę; asceza ta polegała więc na dobrowolnym wyrzeczeniu się dóbr i wygód jakie oferowało mu życia w zamian za poszukiwanie poniżenia, umartwianie się; parenetyczne opisy mają zwykle pewną schematyczność: wskazanie na heroizm i świętość opisywanej postaci, potem zaczyna się biografia: pochodzenia ze szlachetnego rodu, potem pojawia się opis zalet i cnót, następnie jest wyrzeczenie się dóbr, jakimi obdarowało go życie, opis ascetycznego życia i śmierć połączona z szeregiem cudów;

- rycerz jest drugim propagowanym wzorcem osobowym: kierował się on następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna; utworami prezentującymi postawę rycerza były „chansons de geste", a w śród nich najbardziej znana „Pieśń o Rolandzie"; opowiada ona o wyprawie wojennej króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii, aby pomóc w walce z saracenami; w czasie powrotu ze zwycięskiej walki, tylna straż dowodzona przez hrabiego Rolanda, siostrzeńca króla, zostaje zaatakowana i rozbita; zanim się to stało, Roland miał możliwość przywołania pomocy z użyciem rogu, ale uważał to za hańbiący czyn i postanowił bronić się bez pomocy, ale gdy okazuje się, że siły wroga wiele razy przewyższają siłę jego wojska, intensywnie zastanawia się na wezwaniem pomocy, aby zabici zostali pomszczeni; jednak gdy broniących zostaje mała garstka, postanawia bronić się do ostatka, dokonując nadludzkich czynów (wręcz groteskowych) i wg wszelkich zasad rycerskich - umiera; cechami rycerza są: konsekwentność w realizacji czynów i idei, takich jak obrona ojczyzny, nawet w obliczu śmierci; Roland jest wzorem wszelkich cnót rycerza średniowiecznego (choć nie wzywanie pomocy można nazwać głupotą): odwagi, męstwa, wierności wobec króla i ojczyzny, dbałości o honor;

2. Rycerz, święty, kochanek jako bohaterowie

charakterystyczni dla literatury średniowiecza

- rycerz, święty i kochanek są typowymi bohaterami literatury średniowiecznej;

- rycerz jest opisany w „chansons de geste", takich jak „Pieśń o Rolandzie" (punkt 1), „O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu";

- asceta, uważany za świętego (taki był ich żywot) występują w hagiografii (punkt 1)

- natomiast kochanek opisany jest w utworach rozrywkowych, takich jak romanse w stylu „Dzieje Tristany i Izolda"; opisuje on historię Tristana, wysłanego po Izoldę, przeznaczoną na małżonkę króla Marka; jednak służąca Bargien przez omyłkę daje Tristanowi i Izoldzie napój miłosny, przeznaczony oryginalnie dla Marka i Izoldy; resztę powieści stanowi opis przygód dozgonnej i ślepej miłości tych dwojga; w obliczu miłości, wszelkie inne sprawy tracą na ważności; wszystko, po wielu przygodach kończy się pomyślnie: król Marek okazuje się dobroczyńcą i po śmierci kochanków umożliwia i wieczny wspólny spoczynek; w tym utworze, kochanek jest zakochany tragicznie, to znaczy nigdy nie może poślubić ukochanego, ze względu na okoliczności, ale małżeństwo z przymusu z inną osobą, nie zmienia uczucia; nie mogąc żyć ze sobą, nie szczędzą wysiłków, aby spotykać przy każdej okazji; koniec jest również tragiczny: tu Tristan został wygnany i poślubia inną Izolda; śmiertelni ranny, prosi o ostatnie widzenie z ukochaną, co udaje się, ale zazdrosna żona Tristana, doprowadza go do śmierci, zanim zobaczy się z ukochaną; gdy przybywa Izolda, Tristan już nie żyje i ona również umiera;

- cechy miłości i kochanków w średniowieczu: miłość jest tragiczna (nie ma spełnienia w małżeństwie) i trwa do końca życia: gdy jeden umiera, to samo dzieje się z drugim; miłość przez kochanków wynoszona jest ponad inne wartości; uczucie jest silniejsze od rozumu i nie poddaje się logicznemu rozumowaniu; jest ono potęgą olbrzymią, przynoszącą tak radość, jak i cierpienie przy rozłące; historia uczucia kończy się tragicznie, śmiercią obojga, ale tryumfuje po śmierci (gałązki głogu, które wyrastają z grobów i splatają się);

3. „Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, świadectwo języka staropolskiego

- „Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa; przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej;

- poza charakterem hymnu, jest to także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co jest odpowiednikiem polskiego „Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki Boskiej;

- zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne;

- ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści, przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych (choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);

4. Przedstaw i omów najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego

- język polski jest dość młody, zwłaszcza w piśmie (ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów polskiej literatury, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:

- Bogurodzica stanowi bardziej zapis języka, niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa, została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania (punkt 3)

- w XIV i XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier zistał ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione kilka wieków później w bibliotece petersburskiej; te kazania skierowane były raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór adresowany bardziej do ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło informacji o rozwoju języka polskiego

- jest również druga pieśń religijna, porównywana z „Bogurodzicą" - „Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego Chrystusa;

- są także dwa psałterze: floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. Biblia królowej Zofii;

- trzeba jeszcze wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów polskich, pochodzące z IX wieku i występujących w tekstach łacińskich („Geograf Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; „Dagome index" które jest oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują wojny polsko-niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po polsku z Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru;

5. Scharakteryzuj filozoficzne poglądy średniowiecza,

jaki wpływ wywarły na kształt ówczesnej literatury

- w średniowieczu mamy trzy wielkie teorie filozoficzne, odwołujące się do roli człowieka i świata pod panowaniem Boskim, które w jakiś sposób porządkują wartości rządzące życiem człowieka, wszystkie jednak podporządkowują świat Bogowi (teocentryzm)

- scholastyka św. Anzelma: podporządkowany wierze, ale starał się tłumaczyć prawdy religijne (dogmaty, orzeczenia i inne uznane przez kościół treści) drogą spekulacji rozumowych, ale z góry zakładał, iż wszystkie te prawdy są prawdziwe; do dowodzenia stosował zasady opisane przez Arystotelesa, ale przystosowane do spraw wiary; twierdzi także, że do właściwego poznania prawdy, niezbędne są rozum i wiara, ale to z wiary, należy dojść do zrozumienia, a nie na odwrót;

- augustynizm: św. Augustyn uznaje równorzędność istnienia ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu; najwyższym celem człowieka ma być poznanie Boga i własnej duszy (czyli rozważanie zawieszenia człowieka między światem zwierząt a aniołów, które wiązało się z uczuciem wewnętrznego rozdarcia) co miało odbywać się intuicyjnie, a nie rozumowo; zauważał sprzeczności targające człowiekiem (dusza i ciało), dlatego na przykład stosowano ascezę w imię rozwoju duszy;

- tomizm: św. Tomasz z Akwinu rozdzielając rozum i wiarę przedmiotem ich badań ustalił filozofię (pierwszy) i teologię(drugi); uważał, istnienie Boga za prawdę, którą należy rozumowo dowieść; neguje rozdział człowieka na duszę i ciało zakładając jedność fizyczną istoty ludzkiej; jest tu także zawarte przekonanie o istnieniu hierarchii bytów i jednoznacznym określeniu przez Boga naturalnego miejsca człowieka w tej hierarchii (którego to miejsca człowiek cnotliwy nie próbuje zmieniać, bo mogłoby to naruszyć ład świata i idealną harmonię istnienia człowieka), co zgodne jest z feudalną koncepcją państwa średniowiecznego;

- franciszkanizm: św. Franciszek z Asyżu wprowadza ideę radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia; naczelne zasady to miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo; stworzył on ideę odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa

6. Wobec Boga i świata: modele postaw w utworach średniowiecznych

(patrz punkt 5)

- w średniowieczu występuje wiele różnych postaw wobec świata i, co najważniejsze, Boga, bowiem zawsze jest on uznawany za postać panującą nad światem, a więc człowiek musi się jemu podporządkować;

- scholastyka uznaje, że człowiek powinien zająć się dowodzeniem prawd religijnych poprzez wiarę;

- augustynizm („Wyznania" św. Augustyna) pokazuje człowieka, jako istotę zawieszoną między zwierzętami i aniołami oraz dodatkowo rozdartą wewnętrznie przez sprzeczne uczucia pochodzące z ciała i duszy;

- uważa, że istota ludzka została przez Boga umieszczona w hierarchii świata raz na zawsze i nie powinna jej zmieniać, aby nie naruszyć ładu świata (etyka tomizmu tego zabraniała)

- franciszkanizm („Kwiatki św. Franciszka") opisuje radosną wersję wiary, opartej na miłości do stworzenia i miłosierdziu, ubóstwie oraz braterstwie;

- dominowały postawy całkowicie poddane postaciom z Biblii: „Bogurodzica" jest właściwie apostrofą do Matki Boskiej i prośbą do niej o spełnienie modlitwy;

- „Pieśń o Rolandzie" prezentuje postawę rycerza, podporządkowaną Bogowi, własnemu honorowi oraz ojczyźnie i jest to właściwie postawa tyrtejska, ale rozbudowana o zestaw zasad moralnych, którymi ma się on kierować oraz cały złożony rytuał, każdej prawie czynności (od pasowania do śmierci);

- „Boska Komedia" Dantego opisuje pielgrzymkę do zaświatów, dokonując właściwie podsumowania całej wiedzy średniowiecznej

7. Polskie XV-wieczne wiersze obyczajowe

- przerabiane w szkole wiersze, które można zaliczyć do tego działu, są właściwie tylko trzy, z czego właściwie tylko jeden ściśle odnosi się do obyczajowości;

- Przecław Słota „O zachowaniu się przy stole" jest poradnikiem towarzyskim, pouczającym o zachowaniu się podczas jedzenia, gdyż pewnie obyczaje rycerskie w Polsce pozostawiały wiele do życzenia; po standardowej apostrofie do Boga, autor wyśmiewając nieumiejętność zachowania się, pokazuje, jak powinny wyglądać uczty: nie należy zajmować się tylko własnym apetytem i nie interesować się innymi osobami, zwłaszcza, jeżeli są to kobiety; tym należą się szczególne względy, gdyż należy im podawać co lepsze kąski i zabawiać rozmową; natomiast panie powinny starannie skrywać łakomstwo i jeść małymi kąskami;

- drugim wierszem, jest „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", opowiadająca o rozmowie tytułowej postaci ze śmiercią, która przedstawiana była jako rozkładające się ciało kobiety z kosą w ręku; trzeba powiedzieć, że Polikarp wiele razy prosił Boga w swych modlitwach o możliwość zobaczenia śmierci; przy tej rozmowie, wyjawiła ona zasady swojego działania, a dokładnie to, że każdego ona kiedyś zabierze, bez względu na pozycję w hierarchii (pod tym względem ludzie są równi), ale już na pewno zajmie się grzesznikami i to w pierwszej kolejności;

- jest także „Satyra na leniwych chłopów" która pokazuje konflikt między chłopem a feudałem, dotyczący pańszczyzny (obejmującej tylko jeden dzień w roku, a i tak będący dla chłopów nieznośnym obciążeniem, od którego starają się uchylić); uchylanie od pracy odbywa się na wiele chytrych sposobów: używanie gorszych zwierząt i sprzętu, który się bez przerwy psuje, odchodzenie bez przerwy na bok, aby dokonać jakiś niezbędnych napraw, a poza wszystkim, chłopi przychodzą na pole Pana dopiero w południe; na końcu wiersza, pojawia się podziw autora dla niebywałej chytrości kmieci

8. Przedstaw historiografię średniowieczną

- jest jedną z ciekawszych dla nas działalności pisarskich średniowiecza, gdyż przybliża nam kształt życia i historię tego okresu; można podzielić na kilka różnych kierunków:

- pierwsze zapiski historyczne związane oczywiście są z kościołem, a dokładnie najpierw z katedrami biskupimi, a potem zakonami; pierwsze rozsyłały do lokalnych parafii karty pergaminowe z zapisanymi datami świąt ruchomych (tablice paschalne), na których robiono zapiski dotyczące ważniejszych świąt lokalnych oraz na marginesach notowano ważniejsze wydarzenia w życiu państwa (wyprawy, najazdy, śmierć króla i obiór nowego); potem z tych zapisków tworzono tak zwane annały, które były skrupulatnie przechowywane i niektóre zachowały się do dzisiaj (oczywiście po łacinie)l na ich podstawie pisane były potem kroniki;

- największymi dziełami polskiej historiografii są trzy wielkie kroniki: „Kronika polska" Galla Anonima, która nie jest bardzo wiarygodnym źródłem (ale na pewno ważnym i interesującym), gdyż gdzie niegdzie, braki w informacjach uzupełniane były fantazją autora dla zachowania ciągłości wydarzeń, oraz wpływ na to miała stronniczość autora, gdyż musiał on brać pod uwagę swoje poparcie polityczne; pisana była z przeznaczeniem dla ludzi bardziej wykształconych; była ona niestety niepopularna politycznie i narażała się przeciwnikom Krzywoustego; ogólnie rzecz biorąc, zajmuje się ona wychwalaniem czynów Krzywoustego i porównywaniem go do niedoścignionego wzorca, jakim był Chrobry;

- druga „Kronika Polska" Wincentego Kadłubka jest olbrzymim dziełem artystycznym, w dużej części opartym na antycznej konwencji dialogu; informacje czerpał autor z roczników, do których miał łatwy dostęp; dzięki swojemu wykształceniu zagranicznemu, mógł wykazać się wielkim kunsztem artystycznym, który skrupulatnie wykorzystał, kierując się poradami Cycerona, który twierdził, że historię należy upiększać, a nie tylko podawać; poza tym celem takiego utworu ma być dydaktyka, czyli przekazywanie pewnych postaw i zachowań; to wszystko jednak jako oprawa czegoś tak ścisłego jak historia utrudnia nieco interpretację; pisane oczywiście po łacinie;

- i największe polskie dzieło historyczne: Kroniki Jana Długosza; jest to najbardziej dogłębnie opracowana historia Polski, oparta nie tylko na źródłach polskich, ale także zagranicznych, co dało możliwość porównania i dogłębnej analizy; jednak nie jest to dzieło obiektywne, gdyż pisane wg zasad nienaruszalności autorytetu Kościoła i przekazywania zasad moralnych; jeżeli jakieś wydarzenia nie zgadzały się z tymi założeniami, Długosz przekręcał je lub po prostu pomijał; nie bawił się na szczęście w artyzm, co było mu z resztą zarzucane, tak jak prosta i barbarzyńska wręcz łacina; poza opisem historii prezentował czytelnikowi własne spojrzenie na świat, przekonania (nie lubił czechów, Krzyżaków uznawał za wrogów), krytykował zepsucie obyczajów, ekscentryzm wyższych sfer i zajmowanie się tylko rozrywkami;

- do historiografii można zaliczyć niewątpliwie na historycznych zdarzeniach oparte „chansons de geste", które jednak nie zajmują się bezpośrednio przekazywaniem prawdy historycznej;

9. Dwa nurty średniowiecznej literatury świeckiej

(wymień, scharakteryzuj, podaj przykłady)

(patrz punkt 7 - jest to w rzeczywistości dokładnie to samo)

10. Średniowieczne tematy i motywy w literaturze romantycznej

- romantycy na wiele sposobów nawiązują do epoki średniowiecza:

- często zdarza się, że akcja utworów dzieje się w średniowieczu: „Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza

- u polskich romantyków głęboko zakorzenił się ideał rycerza, który powodował problemu moralne bohaterów tego okresu; przykładem jest właśnie „Konrad Wallenrod", gdzie tragizm głównej postaci polega na zastosowaniu niehonorowego podstępu; także wadzenie się z Bogiem w wykonaniu Konrada w „Dziadach" jest nie rycerskie, a którymi się ideałami stara się kierować; podobnie wygląda sprawa z Kordianem Słowackiego, który nie może zabić cara, gdyż jest to morderstwo władcy, który jest przecież nadrzędny wobec rycerza; zwrócenie uwagi na postawę rycerza związanie jest związane z poszukiwaniem nowych wzorców postępowania, odpowiednich dla stanu, w jakim znalazła się Polska (Słowacki wykorzystał np. historię o Winkelriedzie, który poświęcając się, zdołał uczynić w walce wyłom dla swoich kompanów - „Polska winkelriedem narodów")

11. Średniowieczne formy teatralne. Wymień i scharakteryzuj.

- w średniowieczu uprawiano trzy różne formy teatralne, przeznaczone zwykle dla ogółu narodu;

- misteria: prezentowały zwykle jakiś fragment historii biblijnej, często opatrzonej jeszcze jakimiś dodatkowymi informacjami (legendami), w dość luźnej formie i z założeniem, że każdy doskonale orientuje się w okolicznościach przedstawionych wydarzeń; z czasem misteria rozrosły do olbrzymich rozmiarów i mogły trwać nawet kilka dni; znamienną cechą misterium jest to, że grają tylko mężczyźni

- dramaty liturgiczne są krótką formą teatralną ściśle związaną z kościelnymi obrzędami liturgicznymi, ale nie będące formalną częścią obrzędu; wykorzystywane były między innymi w święto wielkanocne i przedstawiały przybycie trzech Marii do groby zmartwychwstałego Chrystusa;

- moralitety są utworami moralizującymi, czyli dydaktycznymi, przekazującymi pewne wartości i zasady życia; bohaterami moralitetów był po prostu zwykły człowiek (co miało nadać utworowi cechy uniwersalne, przypowieściowe), usytuowany między niebem i piekłem, dokonujący wyboru drogi życiowej i toczący wewnętrzną walkę między siłami doba i zła; walka odbywała się pomiędzy alegorycznymi przedstawieniami tych sił; jej zakończenie zależało od dokonanego wyboru: kończyło się nagrodą lub karą; czasem dotyczyło to ogólnych wartości takich jak dobro i zło, cnota i występek, wiara, pych i zawiść, a czasem dotyczyło konkretnych sytuacji w życiu (rodzina, obyczaje, religia); mogły służyć również celom satyrycznym lub panegirycznym (wychwalaniu czyichś czynów przez wyolbrzymienie);

12. Podaj przykłady średniowiecznej literatury hagiograficznej i omów jej cechy

- hagiografia, czyli żywoty świętych obejmują sporą część dorobku literackiego średniowiecza, co wiązało się z dominacją Kościoła i tematów z nim związanych oraz zainteresowaniem dydaktyczną rolą literatury, a żywoty świętych idealnie nadawały się do propagowania pewnych postaw (ascetyzmu głownie);

- najbardziej znane utwory to: „Legenda o św. Aleksym" (patrz punkt 1); opowieść taka ma kilka zasadniczych części składowych: składa się z prologu, w którym opisuje przyczyny, dla których opisuje biografię świętego; potem jest opis jego narodzin, cudownego dzieciństwa i młodości (pierwsze objawy wspaniałości), małżeństwa (związane już ze ślubami czystości); potem następują: ucieczka ascety z domu, pierwsze cuda czynione za życia, prześladowania, męczeńska śmierć i cuda pośmiertne (dzwony, uzdrowienia);

13. „Legenda o św. Aleksym" - średniowieczny schemat literacki

(patrz punkt 1 i 12)

- schematyczność polega na korzystaniu z pewnego, dobrze określonego wzorca literackiego, który dokładnie określa każdy element opisu; praktycznie wszystkie hagiografie opierały się na takim schemacie, tak jak „Legenda o św. Aleksym";

14. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią" - czy utwór prerenesansowy?

15. Średniowieczny etos rycerski jako wyraz tęsknoty za piękniejszym życiem

i próby jego wskrzeszenia w epokach późniejszych

(co o tęsknocie?)

(nawiązania do rycerskości tylko z romantyzmu - 10)

16. Odwołując się do utworów średniowiecznych (polskich i zachonioeuropejskich)

spróbuj odtworzyć hierarchię wartości i mentalność człowieka tamtej epoki

- wg wszelkich teorii opisujących stosunki człowiek-świat-Bóg, ten ostatni umieszczany jest na najwyższym miejscu, jako korona wszechświata i nikt nie próbował w średniowieczu tego podważać

- najważniejszą filozofią, mającą największy wpływa na życie przeciętnego człowieka był augustynizm, który porządkował hierarchię ludzi i uniemożliwiał im przemieszczanie się wzdłuż tej drabiny bytów, to było oczywiście związane również ze strukturą państwa feudalnego, które podlegało ścisłemu podziałowi hierarchii; stąd płynie wniosek, iż każdy człowiek był komuś podporządkowany (król bądź cesarz jako najwyższy człowiek w hierarchii państwowej był podporządkowany papieżowi, a ten podlegał Bogowi), oraz, że większość stanów miała jakiegoś wasala (no może poza chłopami, stanowiącymi większość ówczesnego społeczeństwa, jednak leżącymi najniżej w hierarchii społecznej)

- czyli po podległości religijnej Kościołowi i jego zasadom, w hierarchii ważności stał feudał danego osobnika i na kolejnym poziomie istniało już prywatne i zawodowe życie; każdy człowiek jednak musiał pamiętać o śmierci (memento mori) i odpowiednim do niej przygotowaniu;

- mimo tych wszystkich ograniczeń nakładanych przez religię, obyczajowość i filozofię, ludzie, posiadając wiedzę o krótkości życia na ziemi, umieli z niego korzystać: bawić się, ucztować itp.

17. Pojęcie ascety. Sylwetka św. Aleksego

(patrz punkt 1)

18. Motyw tańca śmierci - przestroga czy pocieszenie?

- motyw tzw. danse macabre, jest bardzo popularny w średniowieczu;

- polegał on na zobrazowaniu upersonifikowanej śmierci, jako rozkładającego się ciała kobiety, która zapraszała do tańca po kolei każdego człowieka, nie zależnie od jego położenia w hierarchii i zamożności, który to taniec obrazował więc wszechpotęgę śmierci wobec ludzi, oraz równość wszystkich wobec śmierci; w przedstawieniach tańca śmierci brały zwykle udział 24 osoby uszeregowane wg hierarchii;

- w Polsce mamy nawet jeden utwór, obrazujący taniec śmierci, jest to „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią"; (patrz punkt 7)

- podsumowując po kątem tematu: motyw tańca śmierci jest jednocześnie przestrogą, że każdy przecież kiedyś zakończy swój żywot doczesny (chociaż niby pociesza idea wiecznego życia po śmierci), więc należy się spieszyć z realizacją wszystkich swoich zamierzeń, póki starczy żywota; oraz jest pocieszeniem, że ostatecznie wobec śmierci wszyscy są równi: tak król jak i chłop, ale jednocześnie ta równość jest przestrogą, że jednak trzeba być uczciwym, aby dostać się do nieba;

19. Omów rodzaje religijności w średniowieczu

(„Legenda o św. Aleksym", „Pieśń o Rolandzie", „Bogurodzica")

- poza wspólną cechą wszystkich tych utworów - uznawania Boga za jedynego i jednocześnie wszechwładnego nad światem - pojawiają się różnice, polegające na różnych sposobach wyrażania wiary w życiu bohaterów tych utworów:

- św. Aleksy pokazuje ideę życia jako ascety, zgodnie z augustynizmem, czyli całkowitego poświęcenia ciała (życie jak żebrak, wędrowanie po świecie, życie w biedzie) dla rozwoju ducha; wszystko po to, aby nie dopuścić do zagnieżdżenia się szatana w ciele; jest to postawa bierna;

- Roland jest ideałem rycerza, który na pierwszym miejscu w życiu stawia oczywiście Boga, ale w życiu kieruje się wieloma pozytywnymi ideałami, takimi jak religijność, cnoty (dobro, zdrowa moralność), co stawia go zawsze w czołówce ludzi dobrych; tę postawę możemy określić jako aktywną

- Bogurodzica jest modlitwą (patrz punkt 3), więc trudno mówić tu o rodzaju religijności, ale możemy zauważyć kilka ważnych spraw: rozpoczyna się pochwalną apostrofą do Marki Boskiej, a potem pojawia się prośba o wysłuchanie modlitwy, która prosi dalej o takie rzeczy jak pobożne życie i życie wieczne;

- ogólnie rzecz biorąc, jest kilka średniowiecznych postaw religijnych, ale wszystkie uznają teocentryzm;

20. Artysta i jego dzieło w średniowieczu

- w średniowieczu występuje dość dziwne podejście artysty do własnego dzieła, które nie pojawia się nigdy później; polega ono na stwierdzeniu, iż poeta pisze ku chwale Boga i dla dobra ludzkości, oraz dla chwały samego dzieła, a nie autora; utwór był pisany dla jego dydaktycznej i artystycznej wartości; pojawił się także pomysł szerokiego czerpania i bezpośredniego cytowania cudzych dzieł, co dziś nazwalibyśmy łamaniem praw autorskich, ale w tedy autorzy ci ukrywali się za swoim dziełem i cytowanie było powszechne (ale i tak zwykle podawano źródła);

- poeta miał być odkrywcą prawd boskich, a poezja miała za zadanie ujawniać nadrzędny sens istnienia człowieka i świata, oraz kształtować chrześcijańskie wzorce osobowe;

21. Wizerunek Boga w epoce średniowiecza

- ogólnie rzecz biorąc, jako że Kościół był nadrzędną siłą w średniowieczu, to wg jego zasad, Bóg był nadrzędną istotą rządzącą nad światem, istotą wszechmocną (choć nie wiem co to znaczy, bo stwierdzenie „może wszystko" jest logicznie bez sensu), istotą która stworzyła ten świat i człowieka na swoje podobieństwo i dała mu władzę nad ziemią i wszelkim stworzeniem na ziemi; poza tym pojawiły się trzy filozoficzne koncepcje, porządkujące stosunki Bóg, człowiek i reszta stworzenia:

- (patrz punkty 5 i 6) scholastyka stwierdzała, że prawdę o istnieniu Boga należy rozumowo (ale przez wiarę) udowodnić; augustynizm zawieszał człowieka miedzy aniołami i zwierzętami, a za cel życia uważał rozumowe poznawanie świata, Boga oraz sensu ich istnienia; tomizm stwierdzał, że Bóg wybrał każdemu człowiekowi miejsce w drabinie bytów (hierarchii) i że człowiek nie powinien próbować nawet sprzeciwiać się decyzji Boga, bo mogło by to, poza gniewem Boga, wywołać destabilizację społeczeństwa; franciszkanizm nakazywał kochać wszelkie boskie stworzenie, gdyż jest ono (z założenia i wg Biblii) dobre

Renesans

1. Refleksje o życiu w twórczości Jana Kochanowskiego

(patrz też 26)

- w różnych utworach są różne punkty widzenia życia, zależy to od stanu ducha autora

- Pieśni: czerpać radość z każdego dnia (starożytność), stoicki pogląd na wyroki losu, życie; rozum jako środek utrzymania równowagi pokusy-tragiczny los; równowaga psychiki wymusza nie zaspokajanie własnej dumy kosztem innych ludzi; równowaga też z kontemplacji dzieł bożych (doskonałe piękno i harmonia); Człowiek zbyt doskonały, żeby popadać w pesymizm odbierający radość życia;

- nie ważne są wartości materialne, a duchowe i moralne; po co gromadzić dobra, trzeba się nimi cieszyć; służba ojczyźnie także bardzo ważna ze względu na satysfakcję pracy nad wspólnym dobrem, poza tym obowiązek, nieco tyrteizmu,

- Fraszki: dominuje zabawa z umiarem, zaduma nad przemijaniem i potęgami które kierują ludzkim życiem;

- To wszystko ze starożytności: Epikureizm (używać życia, poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia i "chwytać dzień" (carpe diem), bo wszystko przemija) i stoicyzm (zachować umiar i spokój, męstwo i cnotę, dobra sławę, największe szczęście tkwi w zachowaniu harmonii ducha).

- Szybko skonfrontował to z brutalną rzeczywistością - śmierć dwu córek:

- Treny: poddaje w wątpliwość swoją wcześniejszą filozofię życia; załamanie wiary w opatrzność i szczęście dla ludzi utalentowanych; pojawia się ironiczna pogarda dla życia; gorycz wielkiego człowieka zdruzgotanego wyrokiem losu; bezsilność jednostki wobec Boga i losu; neguje kolejne podstawy humanizmu swoim bólem ojcowskim; ostatecznie zawsze pozostaje niepojęty Bóg i jako ostateczna recepta - pogodzenie się i uwierzenie w celowość jego działań. To daje spokój i ukojenie; nie można jednak zapominać o ewentualnych przyczynach nieszczęścia („Pieśń o spustoszeniu Podola").

2. Związki poezji Jana Kochanowskiego z antykiem (analiza tekstu)

- ogólne olśnienie literaturą antyczną w dobie renesansu: studia dogłębne, analizy itp.

- na podstawie swego wszechstronnego wykształcenia dbał o artyzm języka, styl i formę uprawianych gatunków lit.

- znał języki klasyczne: łacinę, grekę, hebrajski; studiował lit. i filoz. antyczną.; pieśni, treny, elegie i dramaty pisane były wg. najlepszych oryginalnych wzorców; duży wpływ Horacego na pieśni Kochanowskiego: przekłady, motyw poety-indywidualisty, człowieka wielkiego, zachowanie w poezji pamięci dla potomnych (motyw exegi - monumentum); filozofia antyczna: epikureizm i stoicyzm we fraszkach i pieśniach; Wiele odwołań do mitologii - słowa, zwroty, postacie, mit trojański w Odprawie.

3. Dramat ojca, chrześcijanina i filozofa w „Trenach"

- kiedy powstały treny, jaka sytuacja (śmierć 3-letniej Urszulki, 1579)

- 19 utworów spiętych klamrą tematu, podobny do starożytnego epicedium, poświęconemu osobie zmarłej (pochwała, opłakiwanie, pocieszanie żywych, ukojenie)

- Jest to dramat dla trzech osób w jednej:

Ojciec: strata ukochanej córeczki; nie rozumie dlaczego, porównuje do przypadkowo ściętej młodej oliwki, przez nadgorliwego ogrodnika; ból wzmagają rzeczy pozostałe po zmarłej; wspomnienie dręczą; pustka po córce, która wypełniała dom radosnym szczebiotem; ciągle nie dowierzając dopytuje się córeczki, gdzie się podziała;

Chrześcijanin: zachwianie się wiary w sprawiedliwość boską, kwestionuje wszechmoc Boga, w kulminacji kwestionuje jego istnienie; poddaje w wątpliwość sens życia i dotychczasowych przemyśleń;

Filozofa: załamanie renesansowego poglądu na świat; wydawało się, że posiadł stoicką mądrość toteż nie zna bólu, rozpaczy, strachu, to jednak się załamuje wobec śmierci córki. Zwątpienie w Boga, ład filozoficzny (renesansowy); ostatecznie jednak wraca spokój, trzeba znosić to co nam zgotował los; wysnuwa też sens boskiej decyzji - Urszulka uniknie cierpień ziemskich

Poety: miał nadzieję, że córka będzie dziedziczką jego własnego talentu

4. Mikołaj Rej jako człowiek swoich czasów w świetle znanych ci utworów

- Najpełniejszy obraz stosunków między różnymi stanami Rej zawarł w „Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem..."

- jak sam napisał ma skłaniać do refleksji nad porządkiem świata (=> aktualną sytuacją)

- Wszystkie stany (szlachta, chłopi i księża) wytykają sobie rozmaite wady:

- Rej atakuje duchowieństwo za niedbałość w wykonywaniu swoich obowiązków, za nieprzestrzeganie reguł głoszonych przez siebie (rozpusta, obżarstwo i lenistwo), zajmowanie się własnymi interesami i bogactwem, nie interesowaniem się życiem duchowym wiernych, krytykuje obrzędy kościelne (zwłaszcza instytucję odpustów, na której bogacił się kościół)

- Szlachta krytykowana jest za życie ponad stan, skłonność do przepychu, bogactwa prowadzącą do niszczenia majątków, pijaństwo, obżarstwo, zanik obyczajów; Wytykane są także polityczne przywary szlachty: nieudolność sejmu, prywata, przekupstwo, dbałość o urzędy, brak patriotyzmu, (argumenty obozu demokratycznego, popieranego przez Reja)

- Rej staje w obronie najbiedniejszego i najbardziej uciskanego ze stanów: chłopstwa. Ono ponosi ciężary nadużyć szlachty i duchowieństwa; nie mogą się bronić, nie chroni ich prawo, są tylko poddanymi zmuszonymi do wypełniania obowiązków przerastających ich możliwości.

- Dość pesymistyczna wizja Rzeczypospolitej, ale wyraźnie pokazująca jej choroby, które kiedyś doprowadzą do upadku. Rej podkreśla, iż nie wszyscy ludzie są tak „źli", część społeczeństwa jest całym sercem oddana sprawom Rzeczypospolitej.

- Wobec wszystkich tych problemów proponuje między innymi postawę: człowieka poczciwego.

- Rej opisuje także wiele swoich obserwacji społeczeństwa polskiego w „Zwierzyńcu"

- zawiera kilkaset epigramatów opisujących scenki z życia ludzi XVI wieku.

- ukazano w nich życie ludzi z wielu stanów: od króli, poprzez bohaterów do zwykłych ludzi

- pojawia się krytyka stanów duchownych (jak w rozprawie), głównym celem jest wywołanie uśmiechu (dowcipy), zarejestrowane są anegdotyczne scenki, pokazujące tamtejszą rzeczywistość.

5. „Krótka rozprawa" Reja krzywym zwierciadłem

renesansowej rzeczywistości polskiej

(patrz punkt 4)

- Rej pokazuje tu nam przywary aktualnego systemu oraz ludzi którzy mają duży wkład w ogólne rozprężenie. Nie jest to nawet krzywe zwierciadło, wszystko wydaje się nawet całkiem dobrze oddane, tyle, że w nieco skomasowanej formie.

6. Obrońcy chłopa w literaturze renesansowej

(Rej, Frycz-Modrzewski, Szymonowic)

- Rej w „Krótkiej rozprawie...", pokazując chorobę Rzeczypospolitej, wszystkie winy za taki stan zrzuca na szlachtę, duchowieństwo i władzę. Jedynymi niewinnymi, a zarazem najbardziej poszkodowanymi są chłopi, na których spada cały ciężar nieodpowiedzialności innych stanów. Rej pokazuje, że przy okazji nie są chronieni żadnymi prawami, a to co jest nie traktuje ich na równi z innymi stanami;

- Modrzewski potępia nierówne traktowanie ludzi wobec prawa. Wszyscy ludzie są równi wobec Boga, tak więc powinni być równi wobec prawa (mężobójstwo), bez tego nie będzie Rzeczpospolita praworządnym i bezpiecznym dla swoich obywateli krajem.

- Szymonowic w swoich sielankach („Żeńcy") pokazuje ciężką pracę chłopów, którzy są dokładnie pilnowani, aby odpracowali pańszczyznę Pokazany jest tu łagodny konflikt chłop-szlachta wyzyskująca. Oryginalność polega na skontrastowaniu absolutnie niesielankowego życia chłopów ze zwyczajową treścią sielanek no i wprowadzeniu do sielanki aktualnej problematyki społecznej. Pomimo niesprawiedliwości ustroju feudalnego godzącego w ich życie, bohaterowie starają się żyć w zgodzie z naturą i wyznawanym przez siebie zasadami moralnymi.

7.Modrzewski, Kołłątaj, Staszic - scharakteryzuj ich wspólne poglądy,

na wybranych przykładach przedstaw myśli społeczne jednego z nich

8. Przejawy troski o los ojczyzny w twórczości pisarzy renesansowych

patrz punkt 21

9. Obraz świata i człowieka w liryce Kochanowskiego i Sępa Szarzyńskiego

(człowiek u Kochanowskiego - punkt 1, Sęp-Szarzyński w punkcie 34)

10. „Odprawa posłów greckich" - polska tragedia humanistyczna

(związek z tragedią antyczną, tematyka utworu, jego wymowa ideowa)

- Utwór odwołuje się do tradycji antycznej: osadzony w czasie mitologicznej Troi (z Homera), obejmuje to przyjazd posłów greckich, którzy chcieli odebrać porwaną przez Parysa Helenę. Misja posłów kończy się klęską i staje się faktycznym początkiem wojny trojańskiej; Autor zachowuje wiele zasad typowej antycznej tragedii: Jedności: czasu (zaczyna się rano, a kończy wieczorem), miejsca (przed pałacem króla Priama), akcji (odprawa posłów); podział sztuki na epejsodiony i stasimony; klasyczna struktura akcji: prolog (monolog Antenora: sytuacja Troi przybywają posłowie greccy, Parys zbiera zwolenników, przekupuje); zawiązanie akcji (przybycie posłów); punkt kulminacyjny (rada trojańska podejmuje decyzją pozostawienia Heleny w Troi); katastrofa (przepowiednia Kasandry); Ograniczenie liczby aktorów do trzech na scenie; podniosły styl dla ważnych rzeczy.

- Jednak Kochanowski nie trzyma się jednak niewolniczo założeń greckich: nie ma ty samego momentu klęski - jest tylko jej zapowiedź; bohaterowie nie są tu w sytuacji bez wyjścia (Parys może oddać Helenę, posłowie greccy mogą zadecydować inaczej); nie ma fatum - ludzie sami decydują o swym losie; Autor używa nazewnictwa Rzymskiego; nie liczy się z epoką (używa nazw typowych dla Renesansu - szlachta, Bóg, Rzeczpospolita, sejm, itp. ogólnie realia tamtejszej Polski)

- tematyka (patrz punkt 21)

- humanizm: zmiany w klasycznej tragedii powstały pod wpływem szerokiej edukacji Kochanowskiego u innych wielkich humanistów europy (Włoch); krytyka głupoty (Erazm) i innych przywar ludzkich (dotyczących głównie Polaków)

- Idee: potrzeba zmian, gdyż w przeciwnym wypadku nastąpi katastrofa; propaguje wzorce (parenetyka), np. Antenora; interesy państwa są ważniejsze niż prywata; krytyka braku konsekwentności; wskazuje na boskie pochodzenie władzy, co zobowiązuje do przestrzegania pewnych zasad, oraz wiąże się z odpowiedzialnością przed Bogiem.

(co jeszcze humanizm, jaka wymowa ideowa?)

11. Rej i Kochanowski o powinnościach „człowieka poczciwego"

- „Żywot człowieka poczciwego", jest traktatem parenetycznym podsumowującym życie Reja, napisanym pod koniec życia. Jest jakby filozoficznym testamentem i pożegnaniem ze światem jednocześnie.

- zawarte są tu poglądy na temat życia i człowieka; oscylują między humanistycznym a średniowiecznym widzeniem istoty ludzkiej.

- proponuje wzorzec człowieka poczciwego, ideał szlachcica-ziemianina, najważniejszą wartością jest cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie w zgodzie z naturą (np. w zgodzie z odwiecznym rytmem pór roku). Poza tym porom roku przypisane są kolejne etapy życia. Wiosna to dzieciństwo i młodość, jest to czas kształtowania się, nauki, wychowania, zbierania pierwszych doświadczeń. Lato to wiek dojrzały, udział w życiu rodzinnym, politycznym i społecznym. Odpowiednie wywiązywanie się z tych obowiązków określa wartość życia człowieka poczciwego. Koniec to oczywiście starość, kiedy to przychodzi czas na podsumowanie życia, refleksje natury religijnej i moralnej.

- wracając do natury, w życiu ziemianina odgrywa ona kluczową rolę - jest on nierozerwalnie złączony z rytmem pór roku. Kieruje ona jego życiem, a w każda pora daje radość z powodu dobrodziejstw przyrody. (wiosna -pora sadzenia i siania, lato - radość z dojrzewających plonów, jesień - zbiera wspaniałe plony, zima to czas odpoczynku). Z wielkim kunsztem, radością i znajomością rzeczy opisuje Rej przyjemności płynące z życia na wsi.

- Poczciwość nie wynika z dziedzicznego czy nadanego tytułu, ale jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych i etycznych

- Kochanowski prezentuje nam w pieśniach postawę człowieka żyjącego wg zasad epikureizmu i stoicyzmu, czyli głównie cieszenia się chwilą, korzystania z życia (ale z umiarem - Horacy), zachowywania powagi życia wobec tragedii i nieszczęśliwych wypadków losu. Uważa za niedopuszczalne zajmowanie się tylko dobrami doczesnymi. Za ważną rzecz w życiu człowieka uznaje oczywiście Boga

- w pieśni świętojańskiej o sobótce też zwraca uwagę na piękno i sielankowość życia na wsi, uznaje to sprawę wręcz archetypiczną.

12. Humanistyczne treści poezji Kochanowskiego

(człowiek - głośne hasło renesansu, poezja o nim i dla niego)

(człowiek - patrz punkt 1)

- rozległe wykształcenie humanistyczne, szerokie zainteresowania Kochanowskiego

- w pieśniach zawarte są typowe dla wczesnego humanizmu idee epikureizmu przyprawione nieco założeniami stoicyzmu (to z Horacego); charakterystyczne dla humanizmu łączenie motywów chrześcijańskich i antycznych: nie można ufać ślepej Fortunie-Przygodzie, czyli zastanawiać się ciągle nad przyszłością, trzeba chwytać dzień, a na przeznaczenie nic nie można poradzić (ale nie jest powiedziane, że jest ono od góry ustalone); Pokazane są różne sposoby rozumienia Boga: jako nie interweniującego obserwatora, widza teatru świata, Boga-Twórcy-Artysty, Budowniczego, Architekta świata (Czego chcesz)

(co jeszcze z humanizmu? Poezja o nim i dla niego?)

13. Różne spojrzenia na wieś polską w XVI w.

Dlaczego ziemiański styl życia stał się wówczas atrakcyjny?

- ziemiański styl atrakcyjny, bo moda z antyku (Horacy ceni odpoczynek na łonie natury, w odpowiednim towarzystwie i oczywiście z winem); Polska była wtedy spichlerzem Europy, tak więc życie na wsi dawało duże zyski przy minimalnym nakładzie środków i wysiłku. Ziemia-Bogactwo; stan ziemiański - szczęśliwy, zapewnia powodzenie i radość.

- Szymonowic: w swoich sielankach, wg definicji antycznej, pokazuje życie proste, spokojnego idyllicznego życia ludzi tak bardzo związanych z naturą, która daje im tyle szczęścia i radości. To wszystko jednak nie było takie proste i nie oddawało prawdziwego obrazu wsi polskiej. W „Żeńcach" pojawia się też inny obraz wsi i chłopów: tu pokazano wyraźnie ciężką pracę chłopów narzekających na swój los. Widzimy też konflikt między chłopem, a dozorcą, który swoją nahajką bezwzględnie pędzi ich do roboty. Cały obraz jest jednak mocno załagodzony, z racji swojego pochodzenia. Jest to krytyczny obraz sytuacji chłopów.

- Rej: (patrz punkty 4-5). W Rozprawie ukazuje nam się obraz konfliktu trzech stanów, co ma niebagatelny wpływ na sytuację na wsi. Oczywiście jak zwykle najsłabsi cierpią najbardziej, tak więc koszty wszystkich nadużyć innych stanów ponoszą chłopi (krytyka systemu, prawnego też); w Żywocie mamy pokazane idylliczne życie ziemianina na wsi, który z natury czerpie całą radość życia; pokazał ideał człowieka poczciwego (ideałem życie na wsi)

- Kochanowski w wielu miejscach w swojej twórczości odwołuje się do tematów związanych ze wsią. Fraszki: „Na lipę": radości płynące z natury, tu z drzewa (wyraźnie horacjańskie); W pieśni o sobótce wyraźnie docenia zwyczaje i tradycje ludu, które są tak barwne i ciekawe, poza tym dają wiele radości.

14. Filozofia człowieka w „Pieśniach" Kochanowskiego

- zbiór utworów z różnych momentów życia Kochanowskiego

„czego chcesz od nas panie"

- Człowiek jak i wszystko jest dziełem Boga

- Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim doskonale.

- Stwórca jest bliski człowiekowi, jest dobry, szczodrobliwy, łaskawy, hojny, nie skąpi dóbr

- stworzył piękny, przyjazny, harmonijny, dający radość człowiekowi świat

- człowiek może w nim pokładać nadzieje (ogólnie)

- Kochanowski składa ogólnie hołd Bogu

Inne pieśni:

- dużo cech horacjańskich (sama pieśń oparta na Horacym)

- epikureizm (używać życia, poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia i carpe diem, bo wszystko przemija

- stoicyzm celem życia - szczęście czyli życie zgodne z zasadami cnoty, zachowanie umiaru i spokoju, męstwo i cnota, dobra sława, to gwarantuje czyste sumienie, wewnętrzny spokój; największym szczęściem zachowanie harmonii ducha; rozterki pozbawiają szczęścia;

- na przeszkodzie szczęściu stoi fortuna (los) - nieprzewidywalne przeciwności losu, nieszczęścia; trzeba zachować dystans. Zło i tak przeminie, jak przemija zima (pora śmierci i zastoju) i następuje wiosna (odrodzenie życia)

- ważny stosunek do natury, ważny element - kontakt i życie w zgodzie z przyrodą.

- mądry odrzuca dobra doczesne oferowane przez los: bogactwa i urzędy, chciwość wrogiem; tu ważna idea złotego środka - tyle ile trzeba. Wartością najwyższą cnota i moralność; przejawem cnoty - patriotyzm;

Pieśń świętojańska o Sobótce, Wsi spokojna, wsi wesoła

- tu pojawia się pochwała życia na wsi, blisko natury; przeciwstawienie życiu kupieckiemu i dworskiemu; pokazane przyjemności i pożytki z życia na wsi, dary jakie daje w obfitości natura; organizacja życia przez pory roku; pochwała życia rodzinnego, troskliwej matki, przemienności naturalnej pokoleń, przekazywania wiedzy. Łączy w sobie chłopskie życie z przywilejami szlachty.

Całość nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości (ciężki los chłopa pańszczyźnianego).

- Jest też koncepcja poety: poezja zapewni nieśmiertelność człowiekowi jako jednostce wyróżniającej się;

15. Różnice między średniowiecznym i renesansowym widzeniem świata

i człowieka (omów na wybranych przykładach)

- W średniowieczu na szczycie stoi Bóg, jest istotą najważniejszą, trzymającą pieczę nad światem, stąd podporządkowanie całego świata europejskiego (politycznie też) kościołowi; w renesansie kościół odchodzi na dalsze miejsce z powodu reformacji, znajduje się pod ostrym ogniem krytyki innych wyznań na nim opartych. Zmniejsza się znaczenie obrzędów religijnych, tak więc również twórczość literacka z tym związana odchodzi na dalszy plan; Bóg w polskiej literaturze pojawia się bez dodatków religijnych obrzędów, jest czymś samym w sobie.

- O ile w średniowieczu jednostka nie miała tak wielkiego znaczenia, ceniona była anonimowość, o tyle w renesansie pojawia się uwaga skierowana na jednostkę, jej wiedzę itp. To staje się podstawą humanizmu. Ludzie w średniowieczu umieli się bawić i bawili się, ale głównie z tego powodu, że zauważali swoją przemijalność. Ludzie renesansu korzystali z życia, bo tak nakazywała im ich filozofia (epikureizm)

- źródłem wszelkiej cnoty w średniowieczu było pismo święte (nakazy Boga) i kościół; w renesansie człowiek dzięki wykształceniu dowiadywał się na czym polega cnota, i przestrzegał jej, bo rozumiał jej sens (wszystko było wyjaśnione)

(co jeszcze?)

16. Sielanka konwencjonalna i realistyczna

na przykładzie „Pieśni o sobótce" i „Żeńców"

- Renesansie powstawały inspirowane antykiem utwory, zwane sielankami; gatunek synkretyczny, łączący w sobie lirykę, epikę i dramat, jednak liryka ma tu rolę decydującą o kształcie; zwykle wszystko jest przedstawione, jako beztroskie, spokojne i idylliczne życie, beż pierwiastków drastycznych (rzeczywistych); pojawiły się dwa nurty: konwencjonalna, w całości oparta na konwencji antycznej, oraz realistyczna, o nieco zmienionych podstawach, chodzi tu o wskazywanie na rzeczywiste problemy świata chłopskiego.

- Sielankę do literatury polskiej wprowadził Szymon Szymonowic (obydwa rodzaje), wcześniej tego rodzaju lirykę tworzył Kochanowski (konwencjonalną);

- typową sielanką konwencjonalną jest Pieśń o sobótce Kochanowskiego; nie nazwał tego sielanką, gdyż nazwę wprowadził potem Szymonowic. Jest to obszerny utwór traktujący o życiu wsi, stylizowany na pieśń ludową (pieśni to są), ze zwróceniem uwagi na obrzędy i zwyczaje związane z nocą świętojańską (przedłużenie pogańskiego kultu wody i ognia); 12 pieśni, na różne tematy, ale przede wszystkim sławiące życie na wsi (Wsi spokojna, wsi wesoła); człowiek żyje tu uczciwie i spokojnie, cieszy się plonami swej pracy, a nie jak inni, na urzędach zatracają się w bogactwach, marnują się lub ryzykują własne życie dla marnego zysku; natomiast oracz (kult oracza) zapewnia swoją pracą byt innym ludziom (satysfakcja); model szlachcica-ziemianina, nacechowanego skromnością; po pracy jest czas na zasłużony odpoczynek (pory roku - zima); szczęscie przez właśnie taką uczciwą pracę i cnotę; Jest tu pokazany świat piękny, nierealny, utopijny, bez żadnej realności; mimo wszystko jednak Kochanowskiemu dzięki, bo sięgnął do obrzędów ludowych, klasy pogardzanej wówczas przez szlachtę.

- przykładem sielanki realistycznej są „Żeńcy"; obraz wsi nie jest tutaj wyidealizowany; pokazana jest ciężka praca wiejskich kobiet w polu, odrabiających pańszczyznę, pod czujnym i okrutnym okiem ekonoma; chłopi skarżą się na swój los, ale muszą uważać, żeby swoimi użalaniami nie rozzłościć ekonoma; wyraźnie widać ówczesne stosunki społeczne - konflikt chłop-szlachta, której przedstawicielem interesów jest ekonom, i to on zakłóca sielskość tego obrazka; Poza tym całość jest złagodzona konstrukcją wiersza, oraz umieszczeniem całości na tle pięknej przyrody. Język tej sielanki jest prosty, wręcz ludowy, jasny i zrozumiały, pełen obrazowych i dosadnych zwrotów.

17. Krytyka społeczna w renesansie.

Dlaczego w tej epoce rozwija się nurt krytyczny?

(patrz punkty 4,5-krytyka w rozprawie, 10 w odprawie)

- przeżycie się idei średniowiecznych, krytyka ich, wykazanie ich słabych punktów, dewaluacja idei i ich wypaczanie (odpusty); zmiana punktu widzenia wynikająca z rosnącego poziomu wykształcenia (podróże edukacyjne na studia) i poziomu życia; zauważenie wad starych zasad

- krytyka wobec kościoła: kryzys papiestwa, idei leżących u podstaw wiary katolickiej; pojawia się nawoływanie do reform kościoła (Erazm - obyczaje, korupcja, cezaryzm papieży, głupota i nieuctwo mnichów; Luter i jego słynne 95 tez o odpustach - Wittemberga) - ruch reformacyjny, powstają kalwinizm i luteranizm; kościół się broni kontrreformacją; Luter - odrzuca całą strukturę kościelną, która istnieje sama dla siebie, a nie dla wiernych, zwalcza celibat, zakony, kult świętych, relikwii i obrazów;

- z ogólnego nurtu krytycyzmu, wyrasta zainteresowanie sprawami wewnętrznymi państw i krytyka tego, co w nich jest złe (patrz punkty 4-5)

(co jeszcze?)

18. Renesansowa krytyka społeczeństwa hierarchicznego

w „Krótkiej rozprawie"

(patrz punkty 4-5)

- taka hierarchia prowadzi do tego, że ci co są wyżej, nie bojąc się o swoją pozycję, mogą nadużywać jej kosztem ludzi stojących niżej, lub kosztem państwa jako całości; ogólnie cierpią najbardziej chłopi jako stan najniższy, oraz państwo jako całość, osłabiana kolejnymi przywilejami dla szlachty i kościoła

19. Literatura renesansu a wizja szczęścia,

jak zmieniła się od tamtych czasów?

20. Dlaczego „człowiek poczciwy" może być określony

jako postać epoki renesansu?

(Patrz punkt 11)

- ideał stworzony przez Reja w żywocie; pokazuje, jak należy wychować nasz ideał, nauczyć go moralności, ogłady towarzyskiej (np. przy pomocy wyjazdu zagranicznego, pobytu na dworze magnata), nie konieczne są studia (Rej nie był wykształcony), najlepszym wyborem jest stan ziemiański; potem sielankowe życie, małżeństwo z kobietą równą stanem; ważne są wszelkie cnoty; chciwość, przepych i nadmierne bogactwo niedopuszczalne; potrzebni przyjaciele, dobrodziejstwo, to zapewnia dobrą sławę; życie w zgodzie z naturą; starość pogodna, spokojna, czcigodna; Renesansowa radość życia (epikureizm) płynąca z natury; sprzeczne z ideałem jest niekonieczne wykształcenie

- Kochanowski proponuje to samo, ale uzupełniał to stoicyzmem, przydatne wykształcenie

21. Kształtowanie uczuć patriotycznych w polskiej literaturze renesansowej

(omów na podstawie wybranych utworów)

- pojawia się w wielu miejscach

- Pieśni Kochanowskiego: „o spustoszeniu Podola przez Tatarów", kiedy to Tatarzy napadli na Polskę i uprowadzili 50 tyś. ludzi; pokazując rozpacz i żal z powodu losu Polaków nawołuje do obrony kraju przed najeźdźcami; apeluje o męstwo, odwagę, wydanie pieniędzy na obronę (ciężko było z tym); Przestrzega przed starymi błędami i krytykuje nieumiejętność wyciągania wniosków z historii; widać wyraźne zaangażowanie emocjonalne autora

- Odprawa: na wydarzeniach trojańskich Kochanowski modeluje sytuację międzynarodową Polski. Porusza jednak tematykę ogólną, ponadczasową - konfliktu interesu jednostki i państwa oraz odpowiedzialności obywateli za losy kraju: Kochanowski piętnuje brak praworządności, przekupstwo szlachty (polityków), niesprawiedliwość, nieprzygotowanie kraju do obrony, nieodpowiedzialność przyszłych obrońców kraju (młodzież), przedkładanie własnego interesu władcy nad interes ogółu, posłów za demagogię i prywatę; Kochanowski pokazuje także cechy idealnego władcy; Ostatecznie jednak, gdy kraj znajduje się w stanie zagrożenia, wszyscy obywatele przygotowują się od obrony.

- Andrzej Frycz Modrzewski: O poprawie Rzeczypospolitej: Autor w pięciu księgach daje obraz proponowanych reform, jakie powinny objąć Rzeczpospolitą, aby zapanował ład. Obyczaje podstawą praworządnego kraju, państwo jako dobrowolna organizacja społeczna powstała dla zapewnienia członkom spokojnego i szczęśliwego życia. Król elekcyjny (wybierany również przez chłopów), urzędy nie dziedziczne, awans ze względu na umiejętności; Prawa: wszyscy równi wobec niego (kara za mężobójstwo), tak jak równi wobec Boga, czyli reforma sądownictwa, też chce kar dla wrogów Rzeczypospolitej; Kościół - zmiany i reformy wewnętrzne, uniezależnienie państwa od papiestwa które reprezentuje obce krajowi interesy, zwolennik Irenizmu (zakończenie wojen wyznaniowych, tolerancja wyznaniowa); Szkolnictwo: żąda unowocześnienia programów nauczania i udostępnienia szkół dla wszystkich, zwiększenia nakładów na; Wojny: potrzeba reformy wojskowości, skutecznej do obrony, ale tylko w wypadku najazdu z zewnątrz.

- Piotr Skarga - jezuita, publicysta i żarliwy patriota „Kazania sejmowe", powstały pod wpływem problemów sejmu polskiego, którego obrady często kończyły się rozwiązaniem bez decyzji. Potrzeba: moralności narodu (warunek szczęścia i potęgi państwa, władza przykładem ma być); wylicza 6 chorób Polski: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, niekarność grzechów jawnych. Dalej mówi, że miłość do ojczyzny podstawowym obowiązkiem obywatela, upadek ojczyzny równoważny z klęską obywateli; wśród rodaków powinna być zgoda; jej brak może być wykorzystany przez sąsiadów (proroctwo?); reformacja pogłębia niezgodę narodową. Religia katolicka jedynym ratunkiem, katalizatorem zjednoczenia (kontrreformacja); państwem powinien rządzić król zgodnie z radami mądrej rady. "Złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii; bez praw sprawiedliwych nie ma wolności, wylicza niesprawiedliwe prawa (w tym prawo o mężobójstwie ); ale akceptuje stany społeczne;

22. Humor i refleksje we fraszkach Kochanowskiego.

Omów zagadnienie na podstawie wybranych utworów

- mając gruntowne wykształcenie humanistyczne, kształcony na najlepszych uniwersytetach: Kraków, Królewiec i Padwa. Nauczył się tez sztuki pisarskiej klasycznej i na jej podstawie tworzył po polsku.

- mając taką potrzebę, przez całe życie tworzył krótkie, jasne, zwięzłe i często humorystyczne utwory zwane fraszkami; z tego powodu stały się one swoistym pamiętnikiem poety, zwierającym różne epizody życia dworskiego, wiejskiego, wnioski z obserwacji różnych stanów, sejmów, sejmików oraz całkiem pokaźny zbiór zwykłych przyziemnych scenek.

- nazwę Kochanowski wziął ze słowa frasca czyli drobiazg, fraszek powstało 300 sztuk

- utwory te cechuje realizm: zawierają opis problemów życia codziennego; zawierają pochwałę zabawy i przyjaźni, też są wątki miłosne, no i poglądy religijne i filozoficzne autora

- sam definiuje fraszkę w „Na swoje księgi": nie będzie tu opisu bohaterskich czynów, tylko zabawne zdarzenia, żarty, wesołe i śmieszne epizody; „ Do fraszek" - tu poeta wyznaje, że zawiera w nich wszystkie swoje smutki i radości, oraz tajemnice; ale nie należy tworzyć sobie obrazu poety na podstawie samych fraszek, bo to labirynt niesamowity i nawet Ariadna nic nie pomoże;

- autobiograficzne: „Do gór i lasów": niezwykle zwięźle opisuje historię swego życia (studia, podróże, pobyt na dworach) uświadamiając nam nieubłagany upływ czasu, trzeba więc chwytać dzień, póki jest to możliwe, tu pojawiają się też odwołania do mitologii;

- o życiu: 2 fraszki „O żywocie ludzkim": życie - teatr marionetek Boga, w którym lalki pojawiają się na moment tylko, dla odegrania swej roli, tak więc dobra doczesne nie są potrzebne, bo wszystkich czeka śmierć; druga, to poetycka apostrofa do Boga, zrzuca mu obojętność sprawom ludzkim; obserwując dążenie za dobrami doczesnymi ludzi Bóg ma niezłą zabawę; a poeta stoicko się temu przygląda;

- religijne: „Na nabożną": czci i wielbi Boga, ale potępia fałszywą wiarę, zaniedbywanie obowiązków przez wiernych; krytykuje także duchowieństwo, za rozpasanie i lenistwo: „O kapelanie" i „O kaznodziei", tu szydzi z wątpliwej moralności księży, którzy sami nie przestrzegają głoszonych przez nich zasad;

- miłość: „Do Hanny";„O miłości";„Do dziewki", skarży się o nie odwzajemnianie uczuć; odwołuje się do Amora mówią, że każdego dosięgnie miłość; opisuje przeżycia zakochanego: tęsknota gdy jej nie ma i straszne związane z tym uczucia (wszystko różowe przy niej)

- „Na lipę" najbardziej znana z serii fraszek: wspaniałe miejsce, aby odpocząć; to lipa sama zaprasza do odpoczynku; ociąga taki odpoczynek od problemów tego świata; daje spokój i ukojenie; odwołania do antycznego Orfeusza, oraz motywu horacjańskiego odpoczynku na łonie natury;

- różnorodna treść i tematyka, antropocentryzm renesansowy, optymistyczna radość życia

23. „Treny" - traktat filozoficzny i pamiętnik wewnętrzny

24. Renesansowy model życia w „Żywocie człowieka poczciwego"

(patrz punkty 11 i uzupełnienie w 21)

25. Rej i Kochanowski o urokach życia

(patrz 1 - życie u Kochanowskiego; 11 - ideał poczciwego; 14 - pieśni; 32 - epikureizm i stoicyzm)

26. Bóg w twórczości Kochanowskiego

(patrz też 1)

- Kochanowski bezsprzecznie był katolikiem, chociaż sympatyzował z protestantami

- Nie ma w jego twórczości śladów kultów wyznaniowych chrześcijaństwa, tylko czysta wiara w Boga, tylko on pojawia się w jego wierszach o kontekście religijnym;

- Najważniejszą wypowiedzią jest pieśń „Czego chcesz od nas Panie", w której mamy dokładny obraz Boga: Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim doskonale; Stwórca jest bliski człowiekowi, jest dobry, szczodrobliwy, łaskawy, hojny, nie skąpi dóbr; stworzył piękny, przyjazny, harmonijny, dający radość człowiekowi świat; człowiek może w nim pokładać nadzieje (ogólnie); Kochanowski składa ogólnie hołd Bogu, za wszystkie jego dary dla człowieczeństwa.

- Obraz Boga nieco zmienia się w Trenach, gdzie podważając wszystkie swoje wcześniejsze wnioski filozoficzne, podważa w pewnym momencie swoją wiarę w boski porządek świata, podważając w pewnym momencie nawet istnienie Boga. Dla zrozpaczonego ojca nie ma już nic pewnego, świat staje się wrogi zabierając mu Urszulkę, sprzeciwia się także sprawiedliwości boskiej. Ostatecznie jednak zauważa, że w kwestiach boskich człowiek nie ma żadnych szans poznania, tak więc nie może zrozumieć logiki boskiej. Godzi się z wyrokiem Boga i próbuje go jakoś, na ziemski sposób uzasadnić.

- Fraszki prezentują nieco inny obraz, podobny do pieśni: 2 fraszki „O Żywocie Ludzkim", człowiek marionetka, zabawka Boga, ukazuje znikomość ludzkich poczynań wobec Boga; w drugiej fraszce Bóg ukazuje się jak daleki obserwator nie ingerujący w życie człowieka, a to co się dzieje na ziemi jest tylko cyrkiem, teatrem dla Boga.

27. Co to jest renesansowy humanizm i reformacja?

Odwołaj się do literatury odrodzenia

- Humanizm oznacza prąd poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku zawartej w filozofii i literaturze, polega na szerokim wykształceniu i wyćwiczeniu w sztukach pięknych; wymaga od człowieka zdolności twórczych i sprawności umysłowej; Studia obejmowały różne dziedziny ludzkiej aktywność: sztukę, literaturę, filozofię. Retoryce i gramatyce przypisywano rolę nadrzędną nad filozofią, moralności, prawem i medycyną. Humanizm był elitarny i egalitarny. Elitarny, bo tworzył wysokie normy wytwórczości językowej, którym niełatwo było sprostać; i egalitarny, bo oceniał ludzi nie wedle urodzenia i stanu, lecz wedle wiedzy i wykształcenia zasługi osobistej. Wzory starożytne traktowano jako niepodważalne normy. Normą najwyższą była praktyka pisarska Cycerona. Pisać i mówić po łacinie jak Cycero było marzeniem humanistów.

- Termin humanizm używany jest w znaczeniach: (1) w sensie wąskim, ściśle historycznym oznaczający ruch umysłowy zapoczątkowany w XIV wieku we Włoszech i przejawiający się w studiach nad światem antycznym i uznaniem sztuki antycznej za wzór doskonałości. (2) Na początku XIX wieku oznaczał filozofię renesansową będącą w opozycji do filozofii średniowiecznej. Głoszono nowy pogląd na świat (Andrzej Frycz Modrzewski, Erazm z Rotterdamu) oparty na autonomii człowieka i jego rozumu oraz potrzebie wszechstronnego rozwoju człowieka.

- duży związek z epikureizmem, potem do tego dołącza stoicyzm (patrz punkt 32)

- Reformacja: postawa i ruch (zwalczana przez kościół) sprzeciwiająca się hegemonii kościoła w Europie na polu politycznym i finansowym, i wynikającego z tego rozkładu moralnego kościoła jako instytucji; Marcin Luter na drzwiach katedry w Witenberdze wywiesił 95 tez wymierzonych przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów, celibatowi, uznaniu papieża z głowę Kościoła i różnicy w czynie i słowie księży. Głosił konieczność powrotu do Kościoła jaki miał istnieć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Zasadniczym autorytetem w sprawach wiary czynił Pismo Święte, przekreślając tym samym wagę orzeczeń papieży, uchwały soborów i autorytet ojców kościoła. Uzależniał zbawienie wiernych przede wszystkim od wiary. Zredukował liczbę sakramentów do dwóch: Chrztu i Eucharystii. Głosił likwidację zakonów. Doprowadził do powstania protestantyzmu (nazwa od protestu wobec uchwały podjętej na Sejmie Rzeszy niemieckiej w 1525, zabraniającej szerzenia haseł reformacyjnych). Jan Kalwin - Podstawą jego poglądów była zasada predestynacji: Bóg już przed wiekami podzielił wszystkich ludzi na wybranych i potępionych, a ich postępowanie w życiu doczesnym może być tylko potwierdzeniem tego podziału. Ludzie zostają potępieni nie dlatego że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił. Przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia, na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności. 1534 rok - powstał Kościół Anglikański, którego głową został król Henryk VIII, odłączając się w ten sposób od Rzymu. Zniesiono zakony oraz skonfiskowano dobra kościelne, zachowano natomiast pozostałą po katolicyzmie hierarchię duchowną. Do obrzędów wprowadzono język angielski, zniesiono celibat.

- Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił się we Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech, Danii i Szwecji; Kościół rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę akcję kontrreformatorską, mającą na celu likwidację reformacji, naukami swoimi i siłą polityczną.

28. Cechy dramatu szekspirowskiego.

Co to jest sielanka - podaj przykłady.

- Szekspir wykorzystuje do twórczości tematykę historyczną, jednak dowolnie obrabianą do potrzeb

- lekceważenie jedności (czasu, miejsca i akcji)

- ukazywanie wzorców osobowych, dużo uwago poświęca psychice bohaterów; sploty intryg

- łączy ze sobą elementy tragiczne i komiczne

- wprowadza elementy nierealne i fantastyczne; pojawiają się nawet czary

- zwykle pokazany jest jeden ważny etap w życiu bohatera (albo dwóch), zwykle pochodzących z wysokiego i ważnego rodu, akcja zwykle kończy się śmiercią bohatera; są to ludzie nieprzeciętni, uwikłanie w konflikty zewnętrzne i wewnętrzne; biegiem akcji rządzi człowiek, a nie fatum czy przypadek

- pięć etapów (Makbet): ekspozycja / wprowadzenie (spotkanie i przepowiednie czarownic), powstanie konfliktu (konflikt wew. - przemyślenia nad przepowiednią, konflikt zew. - plan zamordowania Dunkana), jego rozwój (kolejne morderstwa, narastanie akcji), kryzys (śmierć Lady M. i podejście wojsk pod zamek Makbeta), rozwiązanie (zabicie Makbeta przez Makdufa, napięcie opada)

- Sielanka (patrz punkt 16) to znana w starożytności idylla lub bukolika; nazwa polska Szymonowica; gatunek synkretyczny, łączy liryki, epiki, dramatu z naciskiem na ten pierwszy; Tematyka związana ściśle z życiem pasterzy, rolników, rybaków i myśliwych; wieś to kraina szczęśliwości, Arkadia; gatunek konwencjonalny (umowny), bo jest pochwałą życia na wsi z całkowitym pominięciem realiów: problemów społecznych na wsi polskiej (tu)

29. Analiza wybranych tekstów

(pieśni np. „Czego chcesz od nas Panie...", trenów)

- wszystko co było

30. Nowe spojrzenie na człowieka i świat w literaturze odrodzenia

(patrz tematy: 1- życie wg Kochanowskiego; 2 - Reja obraz czasów; 6 - obrona chłopa; 9 - człowiek Szarzyńskiego; 11 - ideał poczciwego; 14 - pieśni; 15 - a średniowiecze; 21 i 31 - patriotyzm; 32 - stoicyzm i epikureizm)

31. Kształtowanie świadomości obywatelskiej w publicystyce renesansowej (Modrzewski, Skarga)

(szczegóły w punkcie 21)

- tak jak w renesansie następował rozwój zainteresowania jednostką, tak też zaczęło rodzić się zainteresowanie rozwojem świadomości obywatelskiej tej jednostki.

- Modrzewski stwierdzając słabość Rzeczypospolitej oraz jej podatność na ataki zewnętrzne, postanowił zaproponować czytelnikowi tamtych czasów projekt reformy, która może przywrócić świetność Rzeczypospolitej. Pięć kolejnych ksiąg daje nam dokładny przegląd proponowanych reform. Robił to z punktu widzenia świeckiego i reformatorskiego, to między innymi zadecydowało o tym, że za krytykę kościoła katolickiego, jego pisma dostały się na indeks

- Skarga natomiast proponował poprawę Rzeczypospolitej z punktu widzenia jezuity, a więc kontrreformatora, który za pierwszą rzecz, uznawał, w swoich kazaniach sejmowych, powrót do katolicyzmu, gdyż to co się teraz dzieje (odstępstwo od zasad religijności), doprowadzi w końcu do rozpadu Rzeczypospolitej (proroctwo); władza ma być silna, ale podporządkowana kościołowi; co to struktury społecznej, to Skarga odwołuje się do średniowiecznego pomysłu drabiny społecznej, na której każdy stan ma swoje, ściśle określone miejsce i pełni swoje funkcje; to zapewnia porządek. Z tego powodu proponował też odebranie szlachcie części przywilejów oraz ukrócenie wyzysku chłopów.

- Także Kochanowski martwo się stanem Rzeczypospolitej i wytyka czytelnikowi jej problemy w Odprawie. (patrz punkt 10)

- Rej w Rozprawie wytyka wszystkim stanom ich błędy. (patrz punkt 4-5)

32. Stoicyzm i epikureizm jako elementy renesansowego światopoglądu

- Epikureizm jest jedną z ważniejszych podstaw renesansowego humanizmu; głosi zasadę czerpania radości z życia, radości duchowej i intelektualnej, unikania cierpień; toteż interesowali się humaniści na rzeczami doczesnymi, zwracali baczną uwagę na świat, wielkie dzieło Boga; obserwowali przyrodę, która pozwalała im żyć wg jej zasad; nie przejmowali się przyszłością, chwytali chwilę (z Horacego), oraz oczywiście pilnowali umiaru w tym wszystkim;

- Duże znaczenie również miał później stoicyzm; polega na obojętności wobec wzruszeń, wszelkich odmian losu, nieuleganie namiętnościom; ze stoicyzmu wzięło się pojęcie cnoty, będące w humanizmie postawą harmonijnego rozwoju i życia.

- to wszystko wypływa oczywiście z fascynacji antykiem i ich założeniami filozoficznymi.

33. „Ludzkie przygody, ludzkie noś". W jaki sposób Kochanowski

w „Trenach" zmienia renesansowe rozumienie człowieczeństwa?

- Treny są jednym z ostatnich i największych dzieł artystycznych Kochanowskiego; są uważane za autopolemikę z wcześniejszymi założeniami własnej filozofii i ostatecznym ich przeformułowaniem; są one świadectwem załamania się tych starych, pogodnych poglądów wobec tragizmu śmierci córki; krytykuje on stoicyzm (który wcześniej popierał), który okazuje się złudny i nieprzydatny w obliczu prawdziwego nieszczęścia (łatwo mówić o nieszczęściu, kiedy się go nie doznało); podobnie dzieje się z właściwie każdym dogmatem i zasadą życiową w takiej sytuacji; przykładem może być poddanie w wątpliwość istnienia duszy po śmierci w trenie X, a także podważenie wartości moralnej cnoty, skoro nikogo nie ratuje ona przed nieszczęściem (porównuje się to z Wielką Improwizacją);

- Kochanowski podkreśla też prawo człowieka do rozpaczania i płakania, co wg Cycerona (stoika) mężczyźnie nie przystoi; poza tym mówi o prawie człowieka do zmiany poglądów, pod wpływem fortuny, jaka spotyka człowieka;

- ostatecznie jednak odżegnuje się od swoich bluźnierstw wobec Boga i prosi o przebaczenie oraz uspokojenie duszy; na końcu pojawia się cytat podany w temacie, który jest wykładem nowej filozofii życia: trzeba z ludzką godnością znosić zsyłane przez Pana cierpienie, gdyż jest ono, tak jak radość, rzeczą ludzką; wbrea stoiko przyznaje człowiekowi prawo do płaczu

34. Sęp-Szarzyński o człowieku i jego miejscu w świecie

- Szarzyński tworzył w materiale klasycznym - sonecie. Zachowało się niewiele jego liryki, ale to co możemy teraz czytać zajmuje się między innymi właśnie filozoficzną analizą człowieka.

- „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" - dla nas najważniejszy sonet. Ukazuje sytuację człowieka w świecie; dominującym motywem jest ciągła walka potrzeb duchowych i pokus ciała; Chociaż człowiek dąży do pokoju, spokoju, stałości czyli po prostu Boga, to na ziemi jest jednak skazany na tę ciągłą walkę z Szatanem. Szarzyński neguje renesansową ideę harmonii człowieka i wszechświata, pokazuje dwoistość istoty ludzkiej (ciało i dusza). Ciało w pogoni za pokusami dąży do upadku i grzechu, a dusza dąży do Boga. Człowiek jest rozdarty między tymi dwiema racjami i miota się między nimi. Wszystko to jest wzmożone faktem słabości istoty ludzkiej. Jest on zdany na pomoc Boga, i o to zwraca się do niego autor. Zadaniem człowieka jest dążenie do Boga, ale jest ono osiągalne tylko przy wsparciu Boga.

- w sonecie „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" Szarzyński podkreśla, że człowiek zwiedziony pokusami ciała zwraca się ku rzeczom i wartościom doczesnym, nietrwałym: grzech, pokusę, bogactwo, władzę, rozkosz i piękno; dlatego jest skazany na wieczne niespełnienie. Jedyną rzeczą ku której powinien się zwrócić człowiek to Bóg, źródło ukojenia, szczęścia i miłości.

- Pokazuje tragizm rozdwojonego człowieka, poszukującego trwałych wartości, będącego zbyt słabym, aby wytrwać i zbyt podatnym aby przeciwstawić się pokusom ciała, prowadzącym go do upadku. To wewnętrzne rozdarcie jest fundamentalną cechą człowieka, nie może zrozumieć sensu swojego istnienia; zawieszony między Bogiem i Szatanem czuje się niepełny i niepotrzebny, nie pojmuje i nie dostrzega Boga. To wszystko jednak nie zwalnia człowieka z heroicznego dążenia i poszukiwania Boga.

Barok

1. Zjawisko Sarmatyzmu. Scharakteryzuj i oceń

tę XVII-wieczną postawę życiową polskiej szlachty

- ruch społeczno-obyczajowy, wywodzi szlachtę polską od rycerskiego, koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie; początkowo nacechowane jest dodatnio: zespół dodatnich cech odziedziczonych po przodkach: rycerskość, odwaga, szlachetność, które są przeciwieństwem dla zniewieściałego magnactwa; Sarmata stał na straży i w obronie wiary w Europie (polska przedmurzem chrześcijaństwa); jednak z czasem sarmatyzm ewoluował w kierunku znaczenia ujemnego, ze względu na nie realizowanie światłych jego założeń; np. poglądy na obowiązki społeczne wobec ojczyzny, cenienie i obrona złotej wolności szlacheckiej; teraz pojawiły się nowe cnoty: warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo, prywata, konserwatyzm, pycha, dążenie do życia ponad stan, wyzysk chłopów graniczący z okrucieństwem

- jako idea całkiem interesująca, ale jej realizacja pozostawia wiele do życzenia (zdanie Potockiego); ostatecznie godna pożałowania postawa, która doprowadziła do upadku I Rzeczypospolitej i długoletniej niewoli narodu polskiego.

2. Dwa oblicza sarmatyzmu polskiego baroku (Pasek, Potocki)

(patrz punkt 1)

- Można zaobserwować dwie postawy sarmatyzmu szlachty: Pasek z jego pamiętnikami prezentuje postawę typowego, złego Sarmaty, zaś Potocki ze swoimi wierszami demonstruje nam idealnego, pozytywnego Sarmatę;

- Pasek opisuje w swoich pamiętnikach historię swojego życia; po ukończeniu kolegium jezuickiego (małe wykształcenie), przez 11 lat służył w wojsku, aby tu wzbogacić się na ewentualnych łupach, ale to się nie udaje, zaspokaja jedynie swoją żądzę przygód; potem osiada na wsi, żeniąc się ze starszą, ale mocno uposażoną wdową; wiedzie tam życie beztroskie, ale stanowczo różne od ideału Reja; pełno w nim burd, awantur, zajazdów;

3. Sęp-Szarzyński i Morsztyn - podobieństwa i różnice

4. Rzeczywistość polska w utworach Potockiego

5. Pamiętniki Paska jako dokument epoki i dzieło literackie

6. Na przykładzie wierszy Morsztyna scharakteryzuj styl barokowy

7. Dramatyzm ludzkiej egzystencji w poezji Sępa-Szarzyńskiego

8. Problematyka krótkości żywota w poezji Naborowskiego

9. Pojęcie Vanitas w twórczości Naborowskiego

10. Kontrast jako zasada kompozycji baroku

i jego związek ze światopoglądem epoki

11. Inspiracje barokowe w poezji późniejszych epok

na wybranych przykładach (romantyzm, współczesność)

12. Wskaż i omów podobieństwa i różnice

między literaturą epok baroku i renesansu

13. Nurt ziemiański i dworski w literaturze polskiego baroku

14. Tematy i gatunki lit. Charakterystyczne dla baroku

- najtrudniejszym i wymagającym największego kunsztu gatunkiem poetyckim Baroku jest oczywiście sonet; składał się on z 4 zwrotek: pierwsze dwie były 4-wersowe i zawierały zwykle element opisowy; następne dwie były 3-wersowe i stanowiły podsumowanie lub filozoficzną kwintesencję utworu; Sonetu używali Szarzyński i Morsztyn;

- drugim gatunkiem była epopeja, a wykorzystał ją Potocki w „Wojnie chocimskiej";

Oświecenie

1. Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku:

ich źródła, czemu zawdzięczają swą popularność

- w oświeceniu bardzo rozwinęły się gatunki literackie, które nadawały się do celów dydaktycznych, a to wymuszone zostało potrzebą tego okresu: ratowaniem Rzeczypospolitej przed upadkiem

Nurt klasyczny:

- bajka: jest podstawowym gatunkiem literatury dydaktycznej; znana już w starożytności (Ezop); jest utworem z pogranicza epiki i liryki (wierszowana, ale zwykle zawiera narrację); cechuje się alegorycznością (motyw o domyślnych, ukrytych cechach), widać to na przykładzie bajek Krasickiego: bohaterami są zwykle zwierzęta, o stałych i oczywistych cechach; są dwa rodzaje bajek: epigramatyczna i narracyjna (dłuższa z fabułą); ważnymi cechami są: zwięzłość, prostota, również języka, zawiera łatwe do zapamiętanie przesłanie, przedstawione wprost w morale, albo ukryte w treści; bajka jest gatunkiem realistycznym, bez fantastyki i rzeczy nadprzyrodzonych; zawierają treści uniwersalne, aktualne przez stulecia i zwykle dotyczące spraw międzyludzkich;

- Satyra: również dydaktyczny, wierszowany, tym razem wprost pokazujący to, co krytykuje; krytyka polega na ośmieszaniu przez wyolbrzymienie, koncentrację śmiesznych sytuacji, karykaturę; zwykle krytykuje ludzkie wady, przywary, obyczaje;

- poemat heroikomiczny: polega na parodiowaniu poematu heroicznego przez skontrastowanie podniosłego języka (jak w oryginale) z przyziemną tematyką; podobnie jak wzorzec, zawierają często opisy heroicznych bitew, ale są one również parodią („Monahomachia"); wspaniałe opisy rekwizytów jak w poematach; często występuje humor sytuacyjny, dowcip językowy spowodowały, że z nich wyrosły przysłowia („prawdziwa cnota, krytyk się nie boi"); dzięki temu wszystkiemu, często zdobywały popularność;

- powieść: stworzona na kanwie nisko cenionego romansu, ale często wykorzystywana przez twórców dla zaprezentowania własnego światopoglądu i własnych przemyśleń nad lepszym światem; zdarzenia i postacie są zwykle fikcyjne, ale realistyczne; postacie są silnie zindywidualizowane i dokładnie zarysowane;

- komedia: silnie oparta na konwencji antycznej; opisane zabawne intrygi zawsze kończyły się szczęśliwie; jednak najważniejsze było tu ośmieszanie przeciwników politycznych (ich programu i idei) oraz zachowań i obyczajów; komedia polityczna zwykle polega na minimalizacji fabuły i intrygi pod kątem przedstawienia tego, co chciał wyrazić autor; popularność zdobyła dzięki komicznej prezentacji znanych wszystkim wydarzeń; nie była ona ceniona jednak tak, jak tragedia; w tej tragiczne sytuacje były pretekstem do długich i wzniosłych monologów aluzyjnie nawiązujących do tematów aktualnych;

- w nurcie sentymentalnym pojawia się nam sielanka: prezentuje ją nam Karpiński („Laura i Filon"); łączy ona prostą fabułę z lirycznymi monologami eksponującymi wzruszenia i emocje; wprowadziła do oświecenia subiektywizm i bohatera plebejskiego; wieś jest krainą pełną uroku, spokoju, i jedynymi problemami mieszkańców są kłopoty miłosne;

- powieść sentymentalna: bardziej koncentruje się na jednostce, prezentuje jej życie wewnętrzne, analizuje je; zajmuje się tym, co do tej pory było odrzucane jako tematyka;

2. Wymień główne problemy twórczości I. Krasickiego.

Omów dokładnie jeden gatunek literacki uprawiany przez poetę

- Ignacy Krasicki, poza tym że przyjął święcenia kapłańskie, był również wielkim poetą, prozaikiem, publicystą i komediopisarzem; potem jako wybitny twórca związał się dworem Stanisława Augusta Poniatowskiego; ważna cecha jego twórczości: pisał prostym, jasnym i komunikatywnym językiem i stylem;

- w bajkach autor starał się przedstawiać prawdy uniwersalne, choć niektóre z nich odczytuje się jako aluzje do wydarzeń politycznych; co do uniwersalności - po trochę przypominają przypowieść: co prawda pisane są wierszem, ale zredukowane do minimum zostało opisanie szczegółów świata przedstawionego, wyjaskrawiono antytezy typu dobro-zło, prawda-fałsz, siła-słabość; ważna jest także wielka oszczędność słowa w bajkach epigramatycznych, jaką kieruje się Krasicki; autor jako postaci, co normalne dla bajki, używał zwierząt, które z natury posiadają stałe, niezmienne i oczywiste cechy, dla zachowania obiektywności (pozorów chyba); każda bajka na końcu sugeruje, lub podaje bezpośrednio jakąś puentę; bajki są dramatyzowanymi historyjkami dydaktycznymi, które uczą moralności, krytykują głupotę, naiwność, zarozumiałość (krótki „Szczur i kot" pokazuje historyjkę o szczurze, który stojąc na ołtarzu, w najbardziej widocznym miejscu pyszni się swoją wielkością i pewnością siebie, jednak na raz wpada kot i zabija szczura); martwił się, że prawda jest mniej ceniona niż kłamstwo, prawda nie popłaca („Malarze" historia dwóch malarzy, z których jeden jest biedny, ale maluje pięknie; drogi maluje źle i jest bogaty; jednak pierwszy wiernie oddaje rzeczywistość, a drugi upiększa okłamując widza) oraz prezentuje prawdę, że silniejszy (i zły) zawsze znajdzie przyczynę, aby przywalić słabszemu („Jagnię i wilcy" - wilki spotykają jagnię w lesie i stwierdzając, że jest ono smaczne, słabe i w lesie, postanawiają je zjeść - odwołanie do sytuacji politycznej Polski);

- satyry były skierowane przeciwko przywarom społeczeństwa polskiego, tym razem już otwarcie i bez ogródek; starały się ośmieszać wady przez przejaskrawienie, ironię, kpinę i karykaturę, pokazywała rzeczywistość w chaosie i zamieszaniu, co idealnie nadaje się do krytykowania; najczęściej przyjmowały formę monologu-kazania, czasem udramatyzowanego obrazka lub relacji; niestety, poza krytyką, autor nie prezentuje żadnego programu pozytywnego; najbardziej znana jest sprawa pijaństwa („Pijaństwo" - dwóch ludzi spotyka się w nieokreślonym miejscu, jeden przeciwnik alkoholu, drugi korzystający z niego, lecz zauważający jego wady; dyskutują o problemach związanych z alkoholem - ten pijący jest właśnie na kacu i pokazuje czytelnikowi objawy; jednak mimo tego wszystkiego, po rozmowie idzie napić się troszkę - postępuje wbrew logice), widać tu nawiązane także do Horacego: trzeba zachować umiar; inna satyra jest skierowana do króla, i z jednej strony ma go krytykować, a z drugiej jest właściwie panegirykiem (prezentuje wady i rzekome wady króla: nie jest pochodzenia królewskiego - choć ogłady dworskiej każdy może się nauczyć, młody, niedoświadczony, ma złe poglądy - tzn. nie są one zgodne z tym, co uważa większość szlachty, że jest Polakiem); poza tą jedną satyrą Krasicki trzyma się zasady „Występek karać, oszczędzać osoby"; jeszcze krytykował życie ponad stan i przejmowanie obcych zwyczajów („Żona modna");

- poematem heroikomicznym jest „Monahomachia"; jest to taki utwór, który parodiuje poematy epickie; dowcip polega zwykle na używaniu podniosłego, patetycznego języka do opisu zdarzeń błahych, przyziemnych; opowiada o rywalizacji zakonów (polegającej na jedzeniu i piciu), które postanowiły przygotować uczoną dysputę, do której nie stało im niestety rozumu i zaczęła się wielka bijatyka na wszystko, co postało w ręku; jednak gdy wniesiono puchar pełen alkoholu, walki natychmiast ustały i zapanowała zgoda; ideą całości jest więc krytyka zakonów żebraczych na prowincji (stolica ziemiaństwa to malutka wioska); krytykuje ich pijaństwo, lenistwo, głupotę i niechęć do nauki;

- jest oczywiście i pierwsza polska nowożytna powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", opisująca historię polskiego szlachcica, który wychowywał się w sarmackiej atmosferze, edukował się krótko w szkole jezuickiej, z której niewiele skorzystał, wyjechał w świat; początkowo podróżuje ze swoim guwernerem, który edukuje go w stronę zabaw towarzyskich i miłosnych; potem już bez niego; popada w długi i ucieka do Indonezji, statek jednak rozbija się i Mikołaj ląduje na wyspie Nipu, gdzie wysłuchuje wykładów mędrca wyspy (Xaoo) o społeczeństwie wielce utopijnym, ale jak wspaniale urządzonym; ostatecznie, po wielu perypetiach, wraca do kraju i we własnym gospodarstwie stara się wprowadzić w życie co usłyszał; wykład Xaoo ma być pouczeniem, jaką drogę należy wybrać w życiu;

3. Satyryczna prawda o szlachcie polskiej w twórczości I. Krasickiego

- Krasicki często zajmuje się krytyką zachowań szlachty; najwyraźniej widać to w jego satyrach

- krytykuje wiele aspektów sprawy: marnotrawstwo, lenistwo, hazard, lekkomyślność, zachwycenie czudzoziemszczyzną, konserwatyzm szlachecki (w tym sarmatyzm), no i oczywiście zachowania takie jak pijaństwo;

- „Żona modna" krytykuje wzorce zachodnie, modę i zepsucie; jest to satyra o formie dialogu; mąż żony modnej opowiada o niej swojemu znajomemu; on, wychowany według tradycyjnych zasad moralnych, oburza się na widok tego, co wyrabia jego żona: jest rozrzutna, strasznie dba o to, aby być jak najbardziej w zgodzie z francuską modą, na wieś jedzie więc w angielskiej karecie na resorach, do której żona ładuje całe zapasy różnych dziwnych przedmiotów, które zajmują tyle miejsca, że pan Piotr nie może znaleźć tegoż dla siebie; także skrytykowała starą oddaną służbę; skrytykowała wystrój skromnego szlacheckiego dworku i wprowadziła natychmiast w życie co wymyśliła i dworek zamienił się w pałac z wręcz groteskowym wyposażeniem; na balach organizowanych przez żonę pan Piotr musi harować jakby był służbą, po fajerwerkach sam musi gasić płonącą stodołę; jednak nie szkoda nam go, gdyż ożenił się tylko z powodu owych 4 wsi w posagu, które i tak nie wystarczają na pokrycie zachcianek żony; przysłowie - próżny żal po szkodzie;

- „Pijaństwo" w pkcie 2;

- „Do króla" jest bezpośrednio krytyką króla z punktu widzenia ciemnej masy szlachty, a w rzeczywistości pochwałą króla, jego zalet i krytyką ciemnoty szlachty; z tych zaleto-wad Krasiński wymienia: polskie pochodzenie króla, opiekę nad artystami, nowe metody rządzenia, jego poglądy, wiek itp.

- „Świat zepsuty" jest jakby szybkim zasygnalizowaniem ogólnej tematyki satyr, bowiem wymienia w nich autor wiele ujemnych cech szlachty obok siebie: bezprawie, zajmowanie się pomnażaniem własnych majątków za wszelką cenę, egoizm szlachecki, no i oczywiście brak troski o losy Polski; na koniec poeta przywołuje znany już motyw Polski jako tonącego okrętu, który każdy musi ratować lub zginąć razem z nim;

4. „Powrót posła" - komedia polityczna i obyczajowa

- komedia ta była z założenia komedią krytykującą postawy, tak polityczne jak i obyczajowe; powstała na zmówienie obozu patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego (przerwa w obradach); jej celem było wpłynięcie na postawę posłów, aby przyjęli Konstytucję; była bardzo popularna w tym czasie;

- intryga miłosna, fabuła (ogół wydarzeń) nie grają większej roli w utworze; wątek miłosny jest wręcz żałośnie schematyczny i uproszczony (dwóch zalotników kontra jedna kobieta); Szarmancki stara się o rękę Teresy z powodu posagu, natomiast drugi, Walery, jako bohater pozytywny, robi to bezinteresownie;

- akcja odbywa się w przerwie obrad Sejmu, w 1790r.; Walery jest posłem na sejm, oczywiście patriotycznym i właśnie przyjechał do domu; Walery i cała jego rodzina Podkomorzych prezentuje obóz patriotyczny, jego program i obyczajowość (idealna matka, wzorowy ojciec-obywatel, wychowany syn, nie zajmują się pomnażaniem majątku, wystarcza im ten, co mają);

- cały utwór jest wypełniony szeregiem dyskusji, rzeczowych, na tematy obyczajowe i polityczne; Podkomorzy będąc orędownikiem reform, w dyskusji wytyka problemy, jakie stwarza szlachta: liberum veto i „złotą wolność szlachecką" uważa za to, co doprowadza do upadku Polski, podobnie jak samowola, prywata i egoizm, który wysysa wszystkie siły życiowe z Rzeczypospolitej; ma nadzieję ujrzeć u schyłku swego życia silną i wyzwoloną z pod obcych wpływów ojczyznę; denerwuje go zachowanie Gadulskiego, który wiele mówi, ale zwykle bez sensu; dziwi się, że Starosta zezwala na wszystkie dziwne zachcianki swojej żony (modnej); na koniec okazuje się, że Podkomorzy nie jest gołosłowny: uwalnia z poddaństwa swoich chłopów, chcąc uczcić małżeństwo Walerego z Teresą;

- Walery jest natomiast skontrastowany z Szarmanckim; on razem ze Starostą Gadulskim są przedstawicielami obozu konserwatywnego; Gadulski jest typowym szlachcicem, nie respektującym zasad moralnych, kierującym się rządzą pieniądza (gotowy jest wydać córkę przymusem za mąż, aby tylko nie musieć płacić posagu; cechuje go bezmyślne gadulstwo, zrzędliwość, kłótliwość; Krasiński prezentuje jego brak zainteresowania wiedzą, za to duże zainteresowanie pijaństwem, lienistwem i rozpustą; też jest posłem na sejm (niestety); elekcje, chaos, liberum veto, konfederacje uznaje za święte prawo szlachty, na którym można oczywiście nieźle zarobić; Szarmancki jest człowiekiem, który roztrwonił majątek rodziców na zagranicznych wojażach, toteż chce złapać okazję finansową, jak może być Teresa; gdy dowiedział się, że posagu nie otrzyma, opuścił dom Podkomorzego bez żalu; podróże zagraniczne niczego go nie nauczyły, niczego ciekawego się nie dowiedział;

5. Oświecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem

- w oświeceniu rozwija się nurt krytyczny wobec konserwatywnej postawy szlachty, która zagraża integralności Rzeczypospolitej; pojawia się on w wielu utworach tego okresu

- Krasicki w satyrach (punkty 1-3); Niemcewicz „Powrót Posła" (punkt 4);

- krytyka odbywa się poprzez pokazanie szkodliwych skutków sarmatyzmu, zachowania, obyczajowości złych sarmatów, wszelkich ich wad, zwykle poprzez wyolbrzymienie i wyśmianie

- u Niemcewicza widzimy inne podejście: skonfrontowanie postawy sarmaty-konserwatysty z postępowym szlachcicem z kręgu patriotycznego, ich zachowań, obyczajowości i szkieletu moralnego

6. Związek literatury oświecenia z działalnością Sejmu Czteroletniego

- w okresie Sejmu Czteroletniego intensywnie rozwijała się literatura publicystyczna w związku z mającą być uchwaloną Konstytucją RP, która ma uratować Polskę przed kolejnymi rozbiorami;

- publicyści pochodzili głównie ze stronnictwa patriotycznego, toteż propagowali oni reformy, zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, ograniczenia samowoli magnatów, wzmocnienia armii i władzy królewskiej, opodatkowania szlachty na rzecz armii;

- Stanisław Staszic: otrzymawszy solidne wykształcenie zagraniczne, zebrawszy spory majątek i nie mając szans na żadne stanowisko państwowe, postanawia zabrać się za publicystykę i filantropię; w swoich utworach „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz „Przestrogi dla Polski" prezentuje nam swoje przemyślenia nad systemem edukacyjnym, prawodawstwem, systemem państwa oraz możliwościami reform; w edukacji proponuje upaństwowienie i wprowadzenie do nauczania nauk ścisłych, historii oraz WF; krytykuje liberum veto, głosowanie przez jednomyślność, elekcji (jako dającej możliwość ingerencji z zewnątrz), samowolną magnaterię; jest oczywiście gorącym patriotą, samo przejście przez granicę daje mu uczucie podniesienia na duchu, jednak szczęście to jest zaburzone przez niesprawiedliwość i zaniedbania; jako mieszczanin, domaga się praw dla siebie; mimo wszystko nie zaproponował rozwiązania problemu chłopskiego, ale zauważył ich uciskanie;

- Hugo Kołłątaj: szlachcic, poseł na Sejm Czteroletni z ramienia stronnictwa patriotycznego; twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej, skupiającej najbardziej radykalnych posłów; napisał „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima słów kilka" oraz „Prawo polityczne narodu polskiego", w których zawarł swoje postulaty, podobne do tych Staszica, do tego dodał postulaty: ogólnego opodatkowania, stworzenia dwóch izb parlamentu dla mieszczan i szlachty oraz rozwiązania sprawy chłopskiej poprzez ich uwolnienie i ich pracę na zasadzie dzierżawy;

- poza tym powstał „Powrót Posła" Niemcewicza;

7. Na wybranych przykładach scharakteryzuj główne elementy stylu sentymentalnego

(patrz punkt 19)

- koncentracja na uczuciowości bohaterów

- zajmowanie się błahymi problemami, nie zauważanie problemów wsi, mimo korzystania z sielanki

- nie przekazywanie większych wartości dydaktycznych

8. Dydaktyczny charakter literatury oświecenia.

Jakie były przyczyny takiej funkcji literatury?

- Dydaktyzm jest jedną z najważniejszych zadań literatury oświeceniowej i najwięcej na to zużyto papieru; przyczyny tego stanu były proste:

- zagrożenie dla integralności Polski płynące z zewnątrz, nasiliło się zwłaszcza po I rozbiorze; to spowodowało natychmiastową potrzebę wzmocnienia pozycji Polski przez szereg reform; to wiązało się pokazaniem przyczyn tego stanu rzeczy, krytykowaniu ich i prezentowaniu nowoczesnych postaw oświeceniowych, sprzyjających rozwojowi i bezpieczeństwu Polski;

- krytykowano sarmatyzm, jako postawę już nieaktualną i szkodliwą, zachłyśnięcie się cudzoziemszczyzną; no i wiele przywilejów szlachty, takich jak liberum veto prowadzące do paraliżu władzy centralnej, wolne elekcje jako możliwość ingerencji z zewnątrz, konfederację jako możliwość podważenia władzy króla, która i tak jest już słaba, i obyczajowość szlachty która prowadzi do decentralizacji władzy, rozkładu kraju i sprzyja tylko ich prywacie;

9. Propozycje reform i różne sposoby argumentacji

w publicystyce okresu Sejmu Czteroletniego

- propozycje reform w punkcie 6

- reforma edukacji, bo historia dalsza zależy od aktualnego systemu edukacji społeczeństwa

- dziedziczność tronu bo wpływy zewnętrzne

- ograniczenie władzy magnaterii, bo to oni doprowadzili Polskę na skraj upadku

- wolność chłopu bo to też człowiek, a wyżywi się, bo pan będzie musiał z nim zawierać umiwy o dzierżawę gruntów

10. Realizacja zasady - uczyć bawiąc

w satyrach i poematach heroikomicznych oświecenia

(patrz punkty 1-3)

- jest to generalna zasada oświecenia; literatura oświeceniowa idealnie wręcz łączy dydaktyzm z rozrywką; stosowano to głównie w celu większego dotarcia do czytelnika, czego dowodem jest „Powrót Posła" Niemcewicza, który był w pewnym momencie swoistym bestsellerem;

- satyry w sposób groteskowy miały ośmieszyć ujemne cechy społeczeństwa polskiego tego okresu, niektóre satyry są do dziś aktualne i czytywane nie tylko w szkole

- poematy heroikomiczne były w większym stopniu rozrywką niż edukacją, przy użyciu pastiżu poematów heroicznych starały się krytykować przywary różnych warstw społecznych, co udawało się zwykle bardzo dobrze, jednak wzbudzało burzę wokół tych utworów, którą niektórzy potrafili wykorzystać aby przekazać jeszcze więcej prawd o świecie;

11. Bajki Krasickiego a ideały oświeceniowe (analiza wybranych utworów)

(patrz punkt 1 i 2)

- są oparte na ogólnej filozofii oświeceniowej, a więc także na ideałach oświeceniowej Polski

- bajki opierają się jednak głownie na niekonstruktywnej krytyce zachowań, obyczajów, prawd

- „Szczur i kot" może być interpretowany jako przestroga dla szlachty i magnaterii, ślepo przywiązanych do zwyczajów, zachowań i tradycji i nie zważających na zagrożenia z tego płynące

- „Malarze" pokazują degradację wartości takich jak prawda, rzetelność

- „Dewotka" krytykuje obłudę religijną, ludzi którzy modlą się o odpuszczenie grzechów, a sami nigdy nie zrezygnowaliby z okładania służącej za drobne przewinienia;

12. Typy bajek w literaturze polskiego oświecenia Jaką funkcję spełniał ten gatunek?

- istnieją dwa podstawowe typy bajek: epigramatyczna charakteryzująca się drastycznie skróconą formą, oszczędnością słowa i dobitnością przekazanych prawd, do minimum ograniczone są opisy i prezentacje postaci (zwierzęta), absolutna koncentracja na zdarzeniu i konkluzji; specjalizował się Krasicki, osiągając wręcz mistrzostwo; oraz narracyjna, zwykle dużo dłuższa, bardziej artystyczna, opisowa, ale również koncentrująca się na zdarzeniu; wszystkie jako bohaterów posiadają zwierzęta, które jako że mają jasno określone, niezmienne cechy charakteru, idealnie nadają się do dydaktyki; często pojawiają się elementy humorystyczne;

- oczywiście najważniejszym celem była dydaktyka, a nie efekt artystyczny, chociaż ten nie pozostawiał wiele do życzenia; bajki prezentowały pewne prawdy o życiu („Malarze"), nie koniecznie pozytywne; zasady rządzące życiem, krytykują pewne zachowania i postawy

13. Przedstaw na podstawie wybranych utworów cechy fircyka i damy modnej

- krytykę postaw fircyka i damy modnej znajdujemy w wielu utworach oświeceniowych, ale najdobitniej ukazują te postawy Niemcewicz w „Powrocie posła" (fircyk głównie) i Krasicki w satyrze „Żona modna" (punkt 3)

- Niemcewicz pokazuje nam postać Szarmanckiego, wręcz idealnego fircyka: wychowany i przygotowany został do dworskiego życia, szalenie sobie ceni rozrywkę i zabawę, głównym jego celem życia są kolejne podboje kobiecych serc (chwali się przed Teresą swoimi trofeami: podarkami od kolejnych kobiet); serce Teresy chce podbić w tylko jednak jednym celu: finansowym, ponieważ na zagranicznych hulankach roztrwonił całą fortunę swoich rodziców (bawił się, a nie poznawał świat) - uczucia go więc nie interesują, dla niego ważny jest posag; prezentuje również postawę konserwatywną: wszelkie reformy, te które już weszły i te które mogłaby wprowadzić nowa ustawa budzą w nim odrazę, jako zagrożenie dla jego wolności (finansowej też); dla niego najwyższą wartością są również pieniądze, najlepiej łatwo zdobyte, stąd śmierć ojca jest dla niego błogosławieństwem (spadek); zajmowanie się sprawami kraju uważa na nudne, poza może liberum veto;

- Mamy tu także żonę modną: Starościnę; najważniejsze są ogłada towarzyska (gra pozorów); niby zna języki obce, ale kaleczy Polski naleciałościami francuskimi; w Szarmanckim widzi ideał mężczyzny; jest próżna, ceni sobie bogactwo i rozrywkę; czyta jedynie tkliwe utwory, wprowadzające ją w stan melancholii; z byle powodu dostaje ataków nerwowych z powodu nadmiaru udawania i pozy;

14. Rola satyry i komedii w walce o postęp w dobie polskiego oświecenia

- satyra miała jasno i dobitnie krytykować pewne postawy i zachowania oraz schematy poprzez wyśmianie i wyolbrzymienie; w ten sposób istniała możliwość uświadomienia szlachty i magnaterii, że coś robią nie tak i że należałoby coś zmienić (bo doprowadzi to do upadku Polski)

- natomiast komedia, głownie publicystyczna, również koncentrowała się na krytyce, ale pokazywała również postawy wzorcowe, do których dostosować się powinna szlachta; propagowała postawy polityczne, moralne mogące doprowadzić do dobrobytu i bezpieczeństwa ogółu ludności Polski, włącznie z chłopami (uwolnienie ich);

15. Określ cechy gatunku poematu heroikomicznego na podstawie „Monachomachii"

- poemat heroikomiczny jest parodią poematu heroicznego; jest oparty na wzorcu we wszystkich swoich aspektach poza jednym - tematyką (tu: walka w ręcz między zakonami); śmieszność utworu polega na połączeniu podniosłego języka z banalną wręcz tematyką; jest oparty na antycznej parodii „Iliady" - „Batrahomachii"; śmieszność jest również uzyskiwana poprzez kontrast między pozycją bohaterów (duchowieństwo) a ich zachowaniem (pijatyki);

- jest to ostra satyra wymierzona przeciwko ciemnocie, zacofaniu i zachowaniu mnichów; pokazuje upadek moralny, obżarstwo i pijaństwo; Krasicki stosuje niewybredne słownictwo: święty próżniaka, wielebne głupstwo;

- ksiądz przeor postanawia, że odbędzie się dysputa między zwaśnionymi zakonami; jednak z braku innych argumentów, mnisi sięgają po ciężkie księgi i rozpoczynają niezłą bijatykę; wszystkie zmagania cały czas opisane są podniosłym stylem;

- rozwiązanie walki następuje, gdy wniesiony zostaje dzban pełen wina, który dawał pewność wielkiej pijatyki, co mnisi stawiali ponad bijatykę;

- idealnie pokazane zostają wszystkie przywary kleru, które Krasicki jako duchowny dobrze znał; oczywiście dla poprawienia efektu tu i ówdzie co nieco po wyolbrzymiał;

16. Satyryczne sylwetki w literaturze polskiego oświecenia

- karykaturalne, satyryczne sylwetki prezentowane są w utworach oświeceniowych głównie w celach dydaktycznych, mają ośmieszyć i wytknąć wszelkie wady pewnych postaw, które uważano za staroświeckie, sarmackie, szkodliwe dla narodu i integralności Rzeczypospolitej;

- typowym przykładem jest Starosta Gadulski z „Powrotu posła" Niemcewicza; jest to karykaturalne przedstawienie typowego przedstawiciela konserwatystów: sarmata, nie przejmuje się wartościami niesionymi przez to sformułowanie; obłudny, goni za pieniądzem a wszelkie wolności szlacheckie uznaje za nienaruszalne, gdyż dają one okazję do zdobycia urzędów i funduszy; jest głupi i praktycznie sam się do tego przyznaje; jego „żona modna" jest typowym wariatem na punkcie cudzoziemszczyzny, a córkę chce wydać za byle fircyka, byle nie musiał dawać posagu; wszystko to ma odpychać czytelnika od tej postaci, jako negatywnej (oczywiście tylko dla oświeconego czytelnika)

- podobnie przedstawione są ujemnie nacechowane sylwetki zawarte w „Satyrach" Krasickiego; tu jednak poeta koncentruje się na konkretnych przywarach (punkty 1-4)

17. Stosunek do romantyzmu w piśmiennictwie oświecenia

(patrz punkt 4 w Romantyzmie)

- stosunek ten jest wyraźnie krytyczny (postawa Jana Śniadeckiego)

18. Kto to jest fircyk? Omów na przykładzie utworów literatury oświeceniowej

(patrz punkt 13)

19. Co to jest sentymentalizm, scharakteryzuj kochanka sentymentalnego

odwołując się do przykładów z literatury oświeceniowej

- sentymentalizm jest odpowiedzią na skrajny racjonalizm i klasycyzm oświeceniowy; neguje przekonanie o ładzie i harmonii świata, dostrzegał konflikty istniejące we współczesnej cywilizacji; Rousseau mówił, że kryzys wynika z odejścia od natury, powrót na jej łono dać miał szansę na ocalenie najlepszych cech ludzkiej osobowości, takich jakie posiadał prosty człowiek pierwotny; to cywilizacja wykształtowały takie wady jak lenistwo, chciwość, próżność, umiłowanie zbytku (co nie jest prawdą, to wykształtowane zostało przez ewolucję);

- w odróżnieniu od skrajnych realistów, nie opisywali oni rzeczywistości z zewnątrz, lecz koncentrowali się na wnętrzu bohaterów; opisywali ich stany uczuciowe, jednak raczej z tych łagodniejszych: smutek, żal, wspomnienia i rezygnację;

- najczęściej stosowali sielankę (renesans - punkt 18), czyli koncentrowali się na życiu ludzi prostych na wsi; sentymentaliście nie poruszali jednak problemów współczesnej wsi (i chłopów), jedynymi problemami mieszkańców tej arkadii dotyczą spraw sercowych (co idealnie nadaje się do opisywania)

- sporą popularność zdobyła jedna z sielanek Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon", opowiadająca o spotkaniu dwóch kochanków na łonie natury; Laura czeka na swego ukochanego pod ulubionym jaworem, jednak Filon się spóźnia; Laurę dręczą więc różnie myśli i uczucia: niepokoi się o niego, potem pojawia się gniew, że może Filon wybrał inną; targają nią przeciwne uczucia, które doprowadzają ją do szału, w wyniku czego niszczy wieniec i koszyk malin, które to przedmioty wzięła na schadzkę; wszystko się jednak szybko wyjaśnia: Filon schował się za drzewem i obserwował reakcje Laury: ta dała się szybko utulić i uspokoić; wyznali sobie ostatecznie dozgonną miłość i wierność;

- kochanek jest więc uczuciowy, dozgonnie wierny, głęboko przeżywa (targają nim przeciwne uczucia) wszelkie niejasne sytuacje;

Romantyzm

1. Byronizm, wallenrodyzm, prometeizm, werteryzm

wyjaśnij pojęcia odwołując się do przykładów literackich

byronizm - nazwa postawy pochodząca od nazwiska Georga Byrona i związana z jego życiorysem (który przypomina nieco romantyczny) oraz bohaterami jego powieści poetyckich, m.in. „Giaura"; jest to postawa typowo romantyczna, wiążąca się z buntem wobec otaczającej rzeczywistości, indywidualnością jednostki, tajemniczością, dumą; przedstawiciel takiej postawy jest często poddawana działaniu silnych, czasem przeciwstawnych uczuć, które wiążą się z rozdarciem wewnętrznym; „Giaur" jest powieścią przedstawiającego typową postać byroniczną: opowiada o tajemniczym człowieku przybyłym do Grecji opanowanej przez Turków i nazwanym przez nich innowiercą; tu zakochał się w Leili, która należała do haremu baszy Hassana; Leila była jednak wyróżniana przez turka, ale gdy ten dowiedział się o zdradzie, wg zwyczaju, pod odsłoną nocy kazał ją utopić; gdy Giaur się o tym dowiedział, postanowił dokonać zemsty, która jednak ostatecznie nie dała mu ulgi, więc zamknął się w klasztorze i tam przeżył na rozmyślaniach 6 lat; jest tu więc wszystko co byroniczne: tajemniczość (Giaura jako osoby, struktura powieści też sprawia wrażenie mrocznej tajemniczości), indywidualizm (wyobcowany, skłócony ze światem, buntuje się przeciw zasadom tureckiej moralności), mistycyzm czy też elementy nierealistyczne (widzenie Leili we śnie pod koniec życia), jest też nieszczęśliwa miłość do Leili;

- werteryzm jest analogiczny do byronizmu, lecz wywodzi się od powieści epistolarnej Goethego „Cierpienia młodego Wertera"; wiąże się on z postawą nadmiernie uczuciową, skłonnością do marzeń, tendencją do poetyzacji życia, buntem wobec obowiązujących zasad i norm, oraz oczuciem bezsensu życia („ból istnienia"); efektem tego wszystkiego staje się samobójcza śmierć; z wierszy głównego bohatera do przyjaciela dowiadujemy się o jego miłości do Lotty, która jednak jest już zaręczona; naprzyjaźnia się z Albertem, przyszłym mężem Lotty, który, na widok próby samobójczej Wertera; doradza mu wyjazd na odpoczynek (placówka dyplomatyczna); to jednak nie leczy go z miłości i po powrocie zatapia się w lekturze pieśni Osjana i alkoholu; gdy ostatecznie dostaje wyraźny znak od ukochanej (scena z czytaniem pieśni Osjana i pocałunkami), że ta go nie chce, strzela sobie niefortunnie w łeb i męczy się przez 12 godzin, potem umiera;

- wallenrodyzm jest kolejną postawą, tym razem pochodzącą z powieści poetyckiej A. Mickiewicza „Konrad Wallenrod"; jest to postawa nawiązująca do rycerskiej, ale pokazująca zaprzepaszczenie idei moralności rycerskiej, oraz własnej miłości w imię dobra ojczyzny (Litwy); to oczywiście wiąże się z rozdarciem wewnętrznym i w konsekwencji doprowadza do samobójstwa;

- prometeizm wiąże się z postawą Konrada w III cz. „Dziadów"; charakteryzuje się indywidualistycznym buntem wobec natury, Boga i ograniczeń natury obyczajowej; bunt ten jest oczywiście przeprowadzany w imię poświęcenia swego życia dla dobra ludzkości; wywodzi się od mitu o Prometeuszu; Konrad przeciwstawił się Bogu, wzywał go na pojedynek, wytykając mu brak uczuć do ludzi (bezduszność), oczywiście głównie wobec Polaków; domagał się od Boga prawa rządzenia nad duszami ludzi (despotycznie wręcz); w pewnym momencie chce nazwać go carem świata, ale robi to za niego diabeł, co uwolniło go od wielkiego grzechu; ten prometejski bunt wykazał niemoc bohatera, a spowodował jedynie zgrzeszenie pychą;

2. Synkretyzm w literaturze romantycznej

- synkretyzm w literaturze romantycznej jest często spotykanym zjawiskiem; polega on na łączeniu w utworze cech różnych rodzajów bądź (lub również) gatunków literackich, co umożliwia autorowi stworzenie dzieła charakterystycznego dla niego nie tylko pod względem tematyki i środków artystycznych, ale również z uwagi na jego konstrukcję rodzajowo-gatunkową;

- wynika to z filozofii epoki, uważającej twórcę za wielką indywidualność, w kreacji porównywalnego z Bogiem, tak więc nie może być on ograniczony żadną formą; jako kreator, musi tworzyć nowe, lepsze i doskonalsze formy;

- typowym gatunkiem wykorzystującym synkretyzm, który często pojawia się w romantyzmie jest powieść poetycka; przykładem może być „Giaur" Byrona: liryka w spowiedzi Giaura, epika pojawiająca się w narracji, opiach i opowiadaniach, dramat w spotkaniu Giaura z Hassanem oraz odwołanie się strukturalne to takich form jak pieśń, ballada, powieść; podobnie w „Konradzie Wallenrodzie";

- również ballada łączy w sobie cechy dwóch rodzajów literackich: epiki - narracyjny charakter opowieści (dystans i obiektywizm w opisie) zawartej w utworze, fabuła (np. „Świtezianka" opowiadająca o nimfie wodnej, która wydając na próbę miłość i wierność chłopaka, przekonuje się, że nie jest on jej wierny i skazuje go na śmierć i męczarnię w postaci życia wiecznego jako świadome drzewo); liryki - utwory te są, ze względu na pochodzenie od przekazów ustnych, wierszowana i zrytmizowana, poza tym są tu typowe cechy liryczne: poetyckie obrazowanie świata, monologi liryczne, artystyczne ubarwienie utworu; oraz dramatu - pojawia się dialog między osobami, który eksponuje dramatyzm prezentowanych wydarzeń;

- gatunkiem synkretycznym jest również dramat romantyczny w dużej mierze opartym na nowatorskiej idei dramatu szekspirowskiego, wszystkie romantyczne przeróbki tego standardu zawierają poza elementami dramatu także i nowatorskie dodatki; „Dziady": monolog Konrada na charakter liryczny, Ustęp jest w dużym stopniu epicką opowieścią, pojawiają się też pieśni (piosenki); „Kordian" łączy w sobie lirykę (odpowiadający Wielkiej Improwizacji monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc) oraz bajkę (sługa Kordiana „O Janku co psom szył buty"); „Nie-boska komedia" zawiera elementy liryczne (wizja końca świata, wypowiedzi Marii i Orcia), oraz ciekawy pomysł strukturalny, jakim jest umieszczenie epickich wstawek przed każdą kolejną częścią utworu, stanowiących poetycki wstęp do dalszej akcji;

3. Romantyczny bohater ballad A. Mickiewicza

(trochę za bardzo o romantycznym charakterze, punkt 6 - więcej);

- „Ballady i romanse" stanowią romantyczny manifest twórczości Mickiewicza, jak również większości innych twórców polskich tej epoki; jest to zbiorek wierszowanych opowiadań, których fabuła zaczerpnięta jest opowieści ludowych; charakteryzują się tematyką, w której koncentrują się na uczuciach bohaterów; zawierają zapis prostych i intuicyjnych praw moralnych stanowiących podstawę postępowania ludzi prostych; z każdej ballady wyciągnąć można jakieś wnioski, które mogą być nawet podane na końcu utworu;

- przejawia się w nich romantyczna wizja świata; polega na odrzuceniu światopoglądu oświeceniowego, opierającego na poznaniu rozumowym oraz pokazaniu świata jako obszaru współistnienia realizmu i metafizyki, co wiąże się z filozoficznym rozumieniem bytu jako całości, mieszczącej w sobie życie ziemskie i pozaziemskie oraz człowieka i naturę; ballady opierają się na wierze w poznanie pozazmysłowe, intuicję i wiarę oraz możliwość kontaktu ze światem duchów; do wszystkich tych celów Mickiewicz wykorzystywał naturę; ponieważ nie poddaje się ona rozumowi i jego zasadom, oddziałuje na człowieka poprzez znaki i symbole oraz często odsłania przed nim swoje tajemnicze i groźne wnętrze; autor romantycznie nie ma jednak naśladować wielkich dzieł natury i arcydzieł przeszłości - sztuka ma wyrażać uczucia i myśli twórcy, dlatego też musi być on zwolniony z ograniczeń stawianych przez klasyków literatury;

- ważnym elementem jest ludowość, wynikająca z pochodzenia ballady, oraz zwyczaju romantycznego, jakim było czerpanie motywów z mitów i legend krążących wśród ludu; autorom chodziło o poszukiwanie prawd żywych, takich które pochodzą od natury, od matki-ziemi, która sama przecież wymierza sprawiedliwość (tak sądził lud); chodziło więc o pokazanie zależności człowieka od natury, która rządzi jego życiem (zwłaszcza na wsi); to wszystko powoduje, że prosty lud kieruje się dokładnie określonymi prawami moralnymi, a brak salonowego przystosowania powoduje brak skrępowania i brak naginania praw życiowych do potrzeby chwili; lud taki jest gotowy do poświęceń dla innego człowieka;

- jest oczywiście również tajemniczość: nie wiemy kiedy dzieją się podane wydarzenia, możemy tylko się tego domyślać (czasem może to być średniowiecze); wydarzenia nie są czasem dostatecznie jasno opowiedziane lub wchodzą w metafizykę, z założenia przecież tajemniczą;

- bohaterowie ballad są zwykle tragiczni: bądź nieszczęśliwie zakochani (jak Karusia w „Romantyczności", której ukochany umarł; w rozpaczy pragnie porozumieć się z nim, widzi go jako ducha, ale tylko oczami umysłu; ludzie dookoła nie widząc nic, dziwią się jej i uważają ją za obłąkaną - zwłaszcza starzec z epoki oświecenia, tylko podmiot liryczny przyznaje jej rację), bądź to popełnili jakąś zbrodnię („Lilije" - opowieść o pani, która po zdradzie męża, postanawia zbić go obawiając się okrutnej zemsty; jednak ciągłe wypytywania dzieci i braci męża oraz błąkający się po domu nocami duch zmarłego, powodują u niej rozstrój psychiczny, jako karę za zbrodnię; ostatecznie upiór męża przychodzi po dusze obu braci, którzy ośmielili się prosić panią o rękę), lub nie mogą uniknąć przeznaczenia („Świteź" - historia miasta, z którego władca Tuhan wyruszył na pomoc obleganym w Nowogrodzie przez wojska carskie, zostawiając w mieście tylko kobiety i starców; córka Tuhana, gdy miasto zaatakowały wojska rosyjskie, wyprosiła u Boga śmierć i zemstę na wrogu; miasto Bóg zatopił, a mieszkańców zamienił w kwiaty, które, gdy żołdacy zaczęli zrywać, zabiły ich);

- znamienną cechą wszystkich postaci występujących w balladach jest ich wiara w Boga, którą kierują się w życiu, bądź szukają u tej osoby pomocy; są też wyobcowani ze świata, który ich nie rozumie; targają nimi sprzeczne uczucia

4. Na czym polegał spór klasyków z romantykami?

- schyłek oświecenia i początek romantyzmu wiąże się z żarliwą dyskusją na temat wyższości jednej epoki nad drugą oraz zaciekłą wzajemną krytyką; spowodowane to było nie tylko odmiennymi gustami artystycznymi, wykształconymi w innych czasach, ale także gorącym patriotyzmem młodych (związanym z upadkiem Polski) i tym, że starsze pokolenia zaczęło godzić się na ten stan rzeczy, co było jawnie sprzeczne z ideałami młodych; z tym wiązał się także typowy bunt młodego pokolenia przeciwko starszemu (widać to teraz nawet i zwie się wojną pokoleń);

- wszystko zacząć się musiało od samookreślenia; niejaki Kazimierz Brodziński ogłosił swoją rozprawkę („O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej"), w której dokładnie zdefiniował pojecie romantyczności i klasyczności; za tą drugą uznaje taką twórczość, która jest ściśle ujęta w karby przepisów i reguł, które (jak uważa) mogą ograniczać twórcę; zalicza do niej dzieła Greków i Rzymian, klasyczną francuską, polską poezję stanisławowską; za romantyczną uznaje on twórczość spontaniczną, opartą na motywach ludowych, czasem nawet prymitywną; jednak podkreśla on fakt, iż dzięki ściśle sformułowanym zasadom klasycznym, utwory są doskonalsze artystycznie; ponieważ jednak romantyczne lepiej oddają uczucia, prostotę przekazu i umożliwiają większą swobodę i szczerość; to wszystko powoduje, że romantycy powinni dążyć do ideału, jaki byłoby połączenia tych idei; dążył do pogodzenia klasyków z romantykami;

- zagorzałym przeciwnikiem romantycznej wizji poezji był Jan Śniadecki, który buntował się przeciwko odrzucaniu wszelkich, uznawanych od wieków zasad klasycznych oraz wprowadzaniu do poezji guseł, czarownic i zjaw przeczących zdrowemu rozsądkowi; bardzo ładnie (i trafnie) określił romantyczność jako „szkołę zdrady i zarazy" oraz „otworzoną drogę do robienia szaleństw";

- Maurycy Mochnacki, wybitny krytyk okresu, był propagatorem nowych idei i zwalczał wszelkie reguły i zasady ograniczające autorów; doceniał znaczenia natchnienia; propagował literaturę narodową; krytykował klasyków na ich imitatorstwo (naśladowanie obcych wzorców);

- Mickiewicz zarzucił klasykom absolutne niezrozumienie idei romantycznej (za romantyczną uznał na przykład rycersko-przygodową literaturę średniowieczną); nie chodziło mu o pogodzenie klasyków z romantykami, ani nie faworyzował romantyzmu, żądał jedynie równouprawnienia tych epok;

5. Czy „Oda do młodości" jest dziełem klasycznym czy romantycznym?

- utwór „Oda do młodości" Adama Mickiewicza łączy w sobie, pozornie sprzeczne, cechy romantyczne i oświeceniowe;

- z poprzedniej epoki wyrasta pogląd o wyższości celów społecznych nad prywatnymi jednego człowieka i wynikającej z tego konieczności podporządkowania się interesom ogółu; służba społeczna musi się odbywać się oczywiście w grupie (sprzeczność z działaniami Konrada); młodzież musi się zjednoczyć w braterstwie i równości; w tej jedności jest wstanie udoskonalić świat, poprowadzić go na nowe tory;

- to wszystko łączy autor z założeniami romantycznymi: pojawia się gloryfikacja młodości jako siły tworzącą i wynoszącą człowieka ponad codzienne sprawy („Młodości dodaj mi skrzydeł"); motyw lodu wiązać można z mitem o Ikarze, którego można uznać, tak jak romantyków, za człowieka dążącego do jakiegoś pięknego, odległego ale przyciągającego celu i potrafiącego pokonać wszelkie przeszkody stojące mu na drodze (nie wspomina się o niedosięgłości tego celu); jest tu też kreacja podmiotu lirycznego jako pełnego zapału, nadziei, pokonującego rzeczywistość i własne słabości, oraz charakteryzującego się wybitnym indywidualizmem, co jest typowe dla romantyzmu; pojawia się tu także idea rewolucji ideowej, wzywająca do bezkompromisowej walki z rzeczywistością (zastaną - znów romantyzm);

- jednak pojawia się, w związku z motywem walki, polemika (łagodnie mówiąc) z ideałami oświeceniowymi: przeciwstawia racjonalizmowi, logice i zdrowemu rozsądkowi romantyczną wiarę w poznanie pozazmysłowe, kierowanie się uczuciami i otwartość na nowe, nadchodzące wyzwania (walka o wolność); krytykuje więc „szkiełko i oko", twierdząc, że uniemożliwiają one poznania istoty świata; mówi, że konserwatyzm prowadzi do śmierci duchowej („Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy");

- to właśnie spowodowało wielkie rozbieżności w interpretacji tego utworu (od manifestu oświeceniowego, przez mieszankę aż do romantyzmu), ale na pewno utwór zdobył sobie wielką popularność w okresie walk narodowowyzwoleńczych na początku XIX wieku wzywając do walki, aktywności, głosząc wiarę w zwycięstwo;

6. „Romantyczność" A. Mickiewicza jako manifest

programu literatury romantyzmu w Polsce

(patrz punkt 3 - ogólna charakterystyka)

- utwór ten uznawany był przez romantyków (i jest nadal) za kwintesencję romantyzmu; zawiera on wiele elementów rozwijającej się literatury romantycznej;

- irracjonalny stosunek do świata prezentuje Mickiewicz już w motcie zaczerpniętym z Szekspira: „Zdaje mi się, że widzę... gdzie? / Oczyma duszy mojej"; założeniem (typowo właśnie romantycznym) jest przeciwstawienie rzeczywistości i świata duchowego;

- bohater pokazany w utworze prezentuje jedną z podstawowych cech wszystkich późniejszych postaci: nieszczęśliwą miłość, tu związaną z Karusią, która tak bardzo kochała swego wybrańca, że w dwa lata po jego śmierci nadal zachowała głębokie uczucie i stara się z nim skontaktować duchowo (widzi go na jawie, dlatego uznano ją za obłąkaną, nie reaguje na wezwania ludzi); scence tej przyglądają się dwie ważne postacie: starzec, przedstawiciel oświecenia (uznaje się go za Jana Śniadeckiego), który opowieści Karusi uznaje za bujdy i wierzy tylko w siłę swego „szkiełka i oka"; oraz poeta - podmiot liryczny, który wyobrażenia Karusi uważa za coś normalnego i oczywistego, solidaryzuje się z nią w jej cierpieniu; uważa on, że uczucia silniej do niego przemawiają i mają na niego większy wpływ; krytykuje starca i jego „martwe prawdy" i stwierdza, że nigdy nie pozna on prawd żywych radzi mu i innym „Miej serce, patrzaj w serce";

- Karusia wykazuje jeszcze inną cechę bohatera romantycznego: odwrócenie się od świata i bunt przeciwko niemu: „Nie lubię świata, Źle mnie w złych ludzi tłumie"; targają nią sprzeczne uczucia: boi się ducha ukochanego (wygląd trupa), ale chce aby pozostał z nią, bo go kocha;

- ważną romantyczną cechą ballad jest ludowość (punkt 3), która objawia się tu w budowie (przekazy ustne), bohaterze z ludu, ludowej moralności (miłość wieczna), motywie zaczerpniętym na pewno z podań ludowych; pojawia się, choć słabo nakreślona, tajemniczość - widzenia ukochanego Karusi jako ducha; właśnie tylko lekka sygnalizacja nastroju stanowi podstawę, aby sądzić, że jest to utwór programowy, a przedstawiona scenka rodzajowa stanowiła tylko pretekst do zadania pytania, czy wiedzę czerpać można tylko z postrzegalnego;

- co to stuki artystycznego przedstawienia, pojawiają się kilka spraw: nowatorstwo w konstruowaniu ballady, synkretyzm gatunku (narracja z epiki, dramatyczne dialogi i ujęcie w wierszowaną formę);

7. Cechy romantyczne w balladzie „Świteź"

(opis cech w punktach 3 i 6, teraz tylko wskazanie)

- jest typowo romantyczną balladą, zwiera bardzo dużo ważnych cech romantycznych;

- wiara w sprawy uznawane za niedorzeczne przez oświecenie: świat bogiń i rusałek wodnych, zatopione miasta na dnie jeziora;

- ważne miejsce natury - piękny jej opis w pierwszej części, rola kwiatów na końcu utworu, które mają zabijać a nie nieść przyjemność odpoczynku, czyli może dawać przyjemność dobrym, a złych karać - moralność ludowa; oraz związanej z nią atmosfera tajemniczości - cała akcja poszukiwania, opowieść kobiety wyłowionej z jeziora;

- jest wspomniana historia człowieka, który stara się dowiedzieć, za wszelką cenę, historii jeziora; naraża się przy tym na atak złych mocy, ale wcześniej oddaje się pod ochronę Bogu; akcja polega na zarzuceniu sieci i próbie wyłowienia czegokolwiek;

- wyłowiona kobieta opowiada swoją historię - córki władcy miasta Tuhana, który musiał nieść pomoc oblężonym w Nowogrodzie, napaść Rosjan, prośbę do Boga i zakończenie akcji zemstą natury;

- jest oczywiście ludowość, polegająca na oparciu historii na opowieściach ludu oraz formie;

- także bohater romantyczny - córka Tuhana nie może udziec przed przeznaczeniem, nie ugina się i na własną prośbę umiera i w raz z całym miastem zamienia się w jezioro i kwiaty

- o ile „Romantyczność" jest balladą prezentującą program romantyków, o tyle „Świteź" jest jego realizacją;

8. Tragizm Konrada Wallenroda

- Mickiewicz napisał „Konrada Wallenroda" pod wpływem wymuszonego pobytu w Rosji, z powodu procesu członków filomatów, tak więc utwór ten musiał zawierać jakieś sprytnie ukryte przed cenzurą treści, bo jak wiemy utwór ukazał się w Rosji;

- w utworze tym chodzi o usankcjonowanie walki podstępnej i opierającej się na zdradzie, prowadzącej jednak do zagłady przeciwnika; uzasadniając to wymaganiem bycia w walce tak silnym, jak i sprytnym

- cała fabuła została streszczona w balladzie (pieśni) „Alpuhara" opowiedzianej przez wajdelotę litewskiego - Halbana (historia o podstępie ostatnich Arabów hiszpańskich, broniących się w Alpuharze przed Hiszpanami; władca Almanzor postanawia zemścić się na wrogu w dość nietypowy sposób: przedziera się samodzielnie do Granady, gdzie szaleje dżuma; następnie udaje się do obozu wroga, gdzie zaraża wszystkich Hiszpanów tą śmiertelną chorobą);

- podobna akcja jest w przypadku Konrada (oryginalne imię Alf, tak na prawdę nie wiadomo, gdyż jest porwanym dzieckiem litewskim), który postanawia poświęcić się dla dobra Litwy (nie ma innej rady) i ukatrupić zakon podszywając się pod władcę krzyżaków, co ostatecznie nieźle mu się udaje - tu streszczenie krótkie (akcję znam)

- romantyczny tragizm głównego bohatera opiera się na konflikcie kilku ważnych wartości: własne szczęście w miłości i rodzinie, pośród swojego narodu stoi w sprzeczności w natychmiastowej potrzebie pomocy upadającej Litwie, która nie ma szans w otwartej walce zbrojnej z Zakonem; drugą strefą konfliktową jest problem moralności rycerskiej, której nauczył go Zakon, a przeciw której musi stanąć, aby ratować ojczyznę; musi mianowicie zastosować technikę podstępu; to właśnie staje się przyczyną jego wewnętrznego rozdarcia na dwóch ważnych płaszczyznach życiowych;

- dokonana wcześniej seria tragicznych wyborów, doprowadza ostatecznie (ale już po przeprowadzeniu planu destrukcji Zakonu Krzyżackiego) do samobójstwa bohatera (tu pojawia się motyw uniknięcia haniebnego sądu i skazania na śmierć)

- trzeba jednak zauważyć, że taki sposób postępowania zostaje usprawiedliwiony przez pieśniarza Halbana w jednej z jego ballad, opowiedzianych na uczcie w Zakonie; mianowicie porównuje on Litwinów do niewolników, dla których jedynym orężem może być podstęp - jest to wyraźne odwołanie do aktualnej wtedy sytuacji Polski

- idea takiego postępowania zyskała miano walenrodyzmu (patrz punkt 1)

- tragizm wynika więc z konfliktu wartości, konieczności wyboru tylko jednej drogi, tak jak w dramacie antycznym, prowadzącej do katastrofy;

9. Rola pieśni i poezji w życiu narodu na podstawie „Konrada Wallenroda"

- w utworze tym, Mickiewicz nadał pieśni i poezji szereg bardzo ważnych ról, a wiązało się to z dużym znaczeniem poezji i poety w mniemaniu romantyków; poeta jest bardzo ważną osobistością, geniuszem, porównywalnym z Bogiem w możliwości tworzenia;

- w utworze tym (idąc chronologicznie) pieśń Halbana - poety budzi w Walterze (Alfie) odczucia patriotyczne, nie pozwala zapomnieć o jego litewskim pochodzeniu, potem w czasie misji Waltera, jako Konrada Wallenroda, podtrzymuje jego wolę w chwilach zwątpienia i zagrzewa do walki.

- jest kilka zasad rządzących pieśnią: poza przekazywaniem ważnych dla danego narodu prawd i historii, nie może nigdy zginąć wraz z bohaterem, którego sławi, dlatego też Halban nie popełnia samobójstwa wraz z Konradem, aby móc rozsławić jego historię;

- ważną rolę poezji prezentuje także „Pieśń Wajdeloty" (całkiem z resztą ładna): „O wieści gminna! Ty arko przymierza / Między dawnymi i młodszymi laty" - ma być więc łącznikiem między przeszłością a teraźniejszością (tak więc i przyszłością) oraz odpowiadającymi im pokoleniom; w pieśni właśnie narody składają pamięć wydarzeń ważnych, historie wielkich swoich synów (od naocznych świadków zwykle - czyli są prawdziwe, tu taką osobą jest poeta-Halban); podkreślona jest tu trwałość pieśni i jej niezniszczalność, nawet w okresie niewoli;

- czyli pieśń ważną bardzo rzeczą w historii każdego narodu;

10. Geneza i kompozycja „Dziadów"

- struktura i historia „Dziadów" Mickiewicza jest bardzo zawikłana, ponieważ nie jest to seria utworów, które powstały po kolei (1-4), bo nie było to zamierzeniem autora; poza tym struktura każdej części jest inna, inna jest też geneza każdej części oraz jej znaczenie;

- chronologicznie rzecz biorąc, najpierw powstała II część, która stanowiła zapis ginących obrzędów ludowych, ich zasad moralnych i prezentację romantycznej wizji świata; na początku utworu dołączony jest wiersz „Upiór", który opisuje umarłego, poszukującego na ziemi swej ukochanej (ma to stanowić łącznik miedzy tą i innymi częściami tego utworu, a spowodowane jest miłością do Maryli - patrz niżej); podobna postać pojawia się na końcu obrzędu dziadów; kompozycja opiera się na powtarzającym się schemacie wzywania kolejnych duchów, próby pomocy im, otrzymania od nich porady moralnej i wygnania ducha; jednak za czwartym razem pojawia się upiór, który nie odzywa się, ani nie reaguje na rozkazy Guślarza;

- w tym samym czasie powstaje IV część „Dziadów"; ten utwór wiąże się z głęboka przemianą duchową Mickiewicza, pod wpływem zawiedzionej miłości do Maryli Wereszczakówny, oraz rozłąki z przyjacielami z towarzystw; to spowodowało rozwinięcie jego wrażliwości i talentu oraz przyczyniło się do kreacji nowego, tragicznego i romantycznego bohatera, jakim był Gustaw; Kompozycja opiera się również na trzykrotnie powtórzonym schemacie; tym razem są trzy kolejne tematyczne godziny (miłości - opowieść o tragicznej miłości Gustawa, opartej na książkach romantycznych; przestrogi - wspomnienia szczęśliwości życia: matki, żony; rozpaczy - tu jest polemika z racjonalizmem księdza), oddzielone tym samym tajemniczym zjawiskiem (pianiem kura i gaśnięciem świec); całość jest dość tajemnicza i nieprawdopodobna (wchodzi do księdza jakiś pustelnik-wariat, gada, po godzinie okazuje się, że jest to uczeń Księdza - Gustaw, potem przebija się sztyletem, ale nie umiera; wreszcie Ksiądz orientuje się, że ma do czynienia z upiorem i trochę się przeraża; ostatecznie Gustaw znika); w czasie tej akcji poruszane jest wiele ważnych (dla romantyków) problemów; m.in. problem miłości opartej na książkach zbójeckich, takich jak „Cierpienia młodego Wertera"; pojawia się również problem poznania świata poprzez odrzucenia metod rozumowych i przejścia na metafizykę, skupienia się na uczuciach i świecie duchowym; także wspomniany jest obrzęd dziadów i podkreślone jego znaczenia dla zmarłych;

- jako ostatnia powstała III część; powstanie umotywowane było niemożnością dostania się w szeregi walczących i chęcią zadośćuczynienia; kompozycja jest dość złożona i składa się na nią szereg scen, czasami nie mających ze sobą większego związku poza chęcią pokazania jakiegoś faktu; najważniejsza jest oczywiście sprawa więzionego Konrada i jego nieudana prometejska próba poświęcenia się za naród Polski; pokazane są również: krytyka polskiego społeczeństwa, martyrologia narodu polskiego, okrucieństwo zaborcy rosyjskiego;

11. Wymowa moralna II cz. „Dziadów"

- utwór ten ma co najmniej 3 podstawowe, bardzo ważne (dla autora) cele: prezentacja własnej zawiedzionej miłości (w „Upiorze" stanowiącym wstęp); pokazanie ginącego i zwalczanego obrzędu dziadów (polegający na wzywaniu duchów czyśćcowych i staraniu się im pomóc) i przy tej okazji prezentacji ludowych zasad moralnych rządzących życiem człowieka, gdyż właśnie w kulturze ludowej romantycy doszukiwali się głębokiej mądrości, którą można uznać za uniwersalną, bo wykształconą na przestrzeni wieków;

- w utworze pojawiają się cztery kolejne duchy, z których trzy prezentują swoją postawę:

- pierwsze są wzywane duchy lekkie; pojawiają się dzieci, których jedyną winą jest to, że nie zaznały w życiu goryczy, tak więc nie mogą dostać się do nieba; dostają ziarnko gorczycy i w ten sposób mogą wydostać się z czyśćca; czyli: człowiek nie może sprzeciwiać swojemu człowieczeństwu, musi doświadczyć wszystkiego co ludzkie i po ludzku traktować innych;

- potem pojawia się duch ciężki: pana, który nie znał litości dla swoich poddanych (ptaki-ludzie opowiadają po kolei historie z tym związane), a teraz musi cierpieć męki biedaków - wieczny głód, co ptaki, które latają wokół niego wyjadają wszystko, do czego tylko sięgnie; jest on duchem takiego przestępcy, któremu nic jednak już nie pomoże; wszystko dlatego, że człowiek może pomóc tylko komuś, kto kiedyś był człowiekiem (a tego o panu powiedzieć nie można); to wiąże się z motywem sprawiedliwości wobec każdego człowieka, równości społecznej (równego traktowania); Mickiewicz solidaryzuje się z ludem;

- na końcu wzywane są duchy średnie: pojawia się duch pasterki Zosi, która bujała przez całe życie w obłokach nie zwracając uwagi na swych wielbicieli oraz nie próbując nikogo pokochać i zrozumieć ich uczuć; nie spełniła, tym samym, swojej ziemskiej powinności; za tę obojętność nie może się teraz dostać do nieba; prosi więc o pochwycenie przez chłopców i przyciągnięcie na chwilę do ziemi;

- w płaszczyźnie moralnej pojawiają się tu dwa motywy: pierwszy to określenie zasad kierujących życiem romantyka opierających się na zasadzie osiągnięcia pełni człowieczeństwa: doznania wszystkiego co ludzkie (miłości, cierpienia) i traktowania innych ludzi z szacunkiem; wyklucza to postawę bierną i unikanie doznania wszystkich uczuć; drugi to dowód na istnienie ścisłego związku między światem żywych i umarłych, gdyż duchy dają rady, do których powinni stosować się ludzie w życiu;

12. Problematyka III cz. „Dziadów"

- problematyka III cz. „Dziadów" Mickiewicza obejmuje wiele tematów; na pewno widać tu motywy wiążące się z aktualną, w tym czasie, sytuacją Polski, romantycznym ruchem patriotycznym, oraz, obowiązkowo, samymi ideami romantycznymi; wspomnę te najważniejsze wątki pojawiające się w tym utworze, a jest ich dużo, gdyż kompozycja utworu jest na tyle luźna (składa się z szeregu luźno ze sobą powiązanych scen), że autor poupychał w niej bardzo dużo różnych idei;

- najważniejszy jest wątek patriotyczny (wiążący się pierwotnym celem utworu - punkt 10): związany jest on przemianą romantycznego kochanka (Gustawa) w bojownika o wolność ojczyzny (Konrada, skojarzenie z Wallenrodem); drugą sprawą jest obraz martyrologii młodzieży polskiej, zaprezentowana w wigilijnej rozmowie więźniów o prześladowaniu caratu; ważny jest także patriotyczny bunt przeciw Bogu („Nie wierzę, że nam sprzyja, Jezus Maryja", Wielka Improwizacja i mesjanistyczna wizja ks. Piotra); z tym wątkiem wiążą się również następne:

- prometejski bunt Konrada wiąże się również z romantycznym ideałem artysty, człowieka charakteryzującego się wielką indywidualnością, starającego się równać z Bogiem w swoich zdolnościach twórczych;

- ks. Piotr prezentuje postawę, określającą Polskę, jako Chrystusa narodów, czyli ma to być kraj, który poświęci się dla dobra innych narodów (taką postawy widzimy u Rzeckiego z „Lalki" Bolesława Prusa"); też jest tu wątek oczekiwania na mesjasza, w związku z którym pojawia się stylistyka i symbolika biblijna (np. numerologia, związana ze zbawcą Polski, którego numerem ma być 44); przewidywanie pojawienia się mesjasza wiąże się także z profetycznością „Dziadów"

- pojawia się także motyw krytyki społeczeństwa polskiego: widzimy kontrast między polską elitą arystokratyczną, która zajmuje się wyłącznie sprawami przyziemnymi, takimi jak bale, poezja francuska i zręcznie omija tematy patriotyczne, gdyż mogłyby zaszkodzić one pozycji tych ludzi; a ludźmi młodymi, którzy zgodnie z dogmatami romantycznymi koncentrują się na sprawach Polski, prześladowaniach carskich; uważają, iż poezja powinna zajmować się sprawami historycznymi, tragicznymi dziejami narodu; pojawia się tu porównanie społeczeństwa polskiego do lawy, która „Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi", czyli ludzie stojący na czele narodu (arystokracja) zaprzedali się zaborcy (Rosjanom), bawią się, donoszą na swoich, byle nie stracić swojego majątku; a ludzie młodzi, buntują się, są prawdziwymi obywatelami, interesują się losami Polski i innymi sprawami patriotycznymi: mówią o zsyłkach, że poezja powinna zajmować się ważnymi dla społeczeństwa sprawami, historią, prześladowaniami, szansą ratunku;

- tak więc dominującym tematem „Dziadów" jest patriotyzm, czyli to, co wtedy wydawało się najważniejsze;

13. Mesjanizm narodowy w „widzeniu ks. Piotra"

- ksiądz Piotr przedstawiony został jako człowiek odmiennego sposobu myślenia niż Konrad - główny bohater; jest człowiekiem wyciszonym, pokornym wobec Boga, rozumie swoją małość i małe znaczenie, okazuje to wszystko i dlatego to on, a nie Konrad dostępuje zaszczytu otrzymania wizji;

- cały obraz wizji zaczyna się pokornym pokazaniem swojej uniżoności wobec Boga;

- potem pojawia się obraz Polski jako narodu, który swoimi ofiarami odkupi wszystkie narody świata i dzięki temu wszystkie uciskane narody kiedyś odzyskają wolność („Polska Chrystusem narodów");

- najważniejszą częścią sceny jest ta, która wiąże się z mesjaszem Polski, który kiedyś zjawi się i wyzwoli ją; jest ona stylizowana językowo na biblijną Apokalipsę; pojawia się symbolika, jak na przykład numer 44 określający imię mesjasza (dużo ciekawych koncepcji: może to sam Mickiewicz, może tylko ogólne znaczenie, a może profetyczna wizja Piłsudskiego?); będzie on osobą mającą wiele cech bohatera romantycznego: potężny, silny, wywyższony, mający wielką misję do spełnienia; to wiąże się ze staropolską ideą Polski jako przedmurza chrześcijaństwa, która poświęcała się dla obrony wiary w walkach z Turkami;

- jak wspomniałem, ważna jest stylizacja biblijna: symbolika, numerologia oraz porównanie różnych faktów z najnowszej historii Polski z biblijnymi odpowiednikami: męczeństwo młodzieży polskiej, a rzeź niewiniątek; prześladowania Polski jako życie Chrystusa; 44 jako imię Zbawcy oraz jego apokaliptyczne określenia: trzy źrenice, trzy czoła i trzy oblicza; sformułowania takie jak „Panie, Panie za coś mię opuścił" - odwołanie do słów Jezusa na krzyżu;

14. Ocena społeczeństwa polskiego w III cz. „Dziadów"

(patrz punkt 12, przedostatni akapit)

- obrazy społeczeństwa zaczynają się od tych pozytywnych obywateli, wzorowych patriotów, gotowych na wszystko w obronie ojczyzny; taki obraz jest w pierwszej scenie; pokazana jest wigilijna rozmowa więźniów klasztoru zamienionego na więzienie, w której widzimy różne postawy, ale dominuje chęć walki z wrogiem; rozmawiają oni ważnych z patriotycznego punktu widzenia sprawach: o procesie filomatów, zesłankach, torturach oskarżonych i ogólnie o złu jakie spadło na naród Polski; w dość skrajnej postawie Konrada, głównego bohatera, najważniejsza wydaje się zemsta, co wyraźnie podkreśla piosenka, którą śpiewa i której refren brzmi znamiennie („Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, Z Bogiem i choćby mimo Boga!");

- (patrz odnośnik na początku); niemożliwe jest jednak, aby wszyscy bez wyjątku podporządkowali się idei narodowowyzwoleńczej: w „Salonie warszawskim" Mickiewicz pokazuje nam podział w społeczeństwie: na patriotyczną młodzież i obłudnych arystokratów, którzy dla ochrony swoich majątków starają się za wszelką cenę wyjednać sobie przyjaźń Rosjan, w tym Nowosilcowa (kto to jest?);

- w scenie tej pojawia się też motyw zadania poezji - salonowe damy uważają, że patriotyczna jest nudna i wolą one francuskie bzdurki, natomiast młodzi uważają ją za nośnik tożsamości narodowej (odnośnik);

- ważny cytat (odnośnik);

15. „Dziady" jako arcydramat romantyczny

- „Dziady" Mickiewicza są uważane za wzorcowy utwór romantyczny (czyli arcydramat), gdyż wykazuje się wszelkimi ważnymi cechami, które są typowe dla późniejszych utworów romantycznych;

- najważniejsze są to: synkretyzm rodzajowy (dramat w części II, epika w opowieściach duchów, liryka w improwizacji) oraz gatunkowy (opowiadanie, monolog, wiersz, powieść poetycka, komedia itp.);

- zerwanie z klasycyzmem, wiążące się z odrzuceniem zasad decorum (odpowiadania stylu tematowi), trzech jedności (wielowątkowość, wielomiejscowość ale głównie w części III), zmianą koncepcji tragizmu (nie ma fatum ponad bohaterami, brak dwóch całkiem równoważnych wartości, mimo to nie jest pewien swojego wyboru i ma cały czas niepewność, aha - nieszczęśliwie zakochany) i struktury artystycznej (akty i sceny są, ale nie ma, lub zmieniono podstawy istnienia chóru);

- pojawiają się brak powiązań przyczynowo skutkowych, luźna i otwarta kompozycja, fragmentaryczność, ważne przemieszanie realizmu z fantastyką, co ma być kreacją świata, w którym współistnieją ludzie i siły nadprzyrodzone;

- kreuje nowego, specyficznego bohatera romantycznego (patrz punkty 1,3,8);

- wszystko to powoduje, że „Dziady", mimo nazwania ich dramatem, są niesceniczne, a to głównie ze względu na problemy techniczne i małą wciągalność widza w akcję (która jest tragicznie fragmentaryczna)

16. Uczucia romantyczne w IV cz. „Dziadów"

- w każdej z trzech części tego utworu, wyraźnie widoczne jest ciągłe przechodzenie głównego bohatera z jednych skrajnych uczuć, do innych; taka huśtawka uczuć, charakteryzująca się obejmowanie bardzo dużej skali uczuć, jest dość charakterystyczna dla bohatera romantycznego; postaram się to pokazać na zaproponowanym utworze

- w momencie wejścia bohatera (nie znamy jeszcze jego imienia), określa on swój stan, jako bycie nieszczęśliwym z miłości (typowe), jednak zachowuje bierny spokój; jednak, w momencie ujrzenia książek Goethego, pojawia się u niego złość na treści w nich zawarte, które złamały mu życie; zegar wybija godzinę dziewiątą, zaczyna się godzina miłości;

- rozpoczyna się melancholijny i spokojny, rozmarzony monolog pustelnika, wywołujący śmiech u dzieci; zachowuje się nierozsądnie (cyprysa uważa za przyjaciela); szybko jednak rzuca się na księdza, że ten nie rozumie jego stanu, gdyż on nigdy nie poznał smaku miłości; w rozgoryczeniu opowiada o trzech rodzajach śmierci (ciała, rozłąka z ukochaną, wieczna); nagle górę bierze pesymizm i ponurość, z którą ksiądz stara się polemizować; wybija kolejna godzina - przestrogi

- z gruchy ni z pietruchy okazuje się nagle, że pustelnik to Gustaw, dawny uczeń księdza; wywiązuje się rozmowa o wspomnieniach, Gustaw rzuca się znowu na księdza z powodu tych ksiąg; następnie snuje opowieści o swojej miłości, a jego nastrój zmienia się wraz z opowiadanymi wydarzeniami - miłość, potem gorycz z powodu porzucenia go, potem gniew, ostatecznie rezygnacja, która staje się powodem przebicia się sztyletem; wybija kolejna godzina - rozpaczy;

- nie umiera od tego, okazuje się, że jest on upiorem; jest spokojny, smutny, ponury; zajmuje się sprawami takimi jak dziady; krytykuje księdza za jego zniesienie; podaje swoją zasadę moralną (jak w drugiej części inne duchy) i o północy - znika;

17. Nurt tyrtejski w literaturze romantycznej i jego kontynuacje

- za pierwszego twórcę poezji tyrtejskiej uważny jest Tyrteusz, spartanin; autor ten, za najważniejsze uznawał cnoty związane z wojskiem (charakter samej Sparty); w zachowanym fragmencie wiersza „Rzecz to piękna..." formułuje pewne założenia, dotyczące prawego żołnierza i obywatela (w Sparcie każdy obywatel był żołnierzem); mianowicie powinien zawsze stawać do walki o zagrożoną wolność swojej ojczyzny; ucieczka przed tym obowiązkiem uznawana jest za najgorszą hańbę, ciągnącą się za takim człowiekiem do końca życia, dlatego też, należy mężnie walczyć, nawet za cenę własnego życia;

- w romantyzmie pojawia się ten motyw bardzo często, co wiąże się sytuacją Polski (pod zaborami) i próbami odzyskania niepodległości, jednak nie jest on identyczny z greckim wzorcem, lecz stanowi jego modyfikację;

- zaczynając od Mickiewicza: w „Dziadach" mamy nurt walki młodych o wolność, a raczej jej skutki - ich martyrologia jest ukazana; „Konrad Wallenrod" prezentuje motyw walki z wrogiem, ale przez podstęp, co wiąże się rozterkami bohatera; ważną rolę spełniają jego wiersze: „Do matki polki" z góry zakłada konieczność walki, ale stanowi zapowiedź, że walka ta nie stanie się źródłem natychmiastowej chwały, ani poczucia sukcesu i satysfakcji ze zwycięstwa, ale będzie jedynie źródłem cierpień, szybkiej śmierci, zapomnienia o walczącym i z góry jest skazana na niepowodzenie;

- innym wielkim romantykiem był Słowacki, który w nurcie dramatu romantycznego stworzył „Kordiana", w którym pokazana jest walka narodowowyzwoleńcza, ale powstanie listopadowe i całe młode pokolenie walczących jest poddane krytyce (niedojrzałość jego); z wierszy ważny wydaje się „Testament mój", w którym pada sławne zdanie „Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei (...) A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei, Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!";

- z Norwida „Bema pamięci żałobny rapsod", który jest obrazem śmierci wielkiego narodowego bohatera, dowodem, że ich walka zostanie w zachowana w pamięci (i na papierze), jako dowód ich wielkości i znaczenia dla kraju;

- potem ważne stają się wiersze starszego pokolenia wojennego, w ramach II Wojny światowej;

18. Problem poety i poezji w literaturze romantyzmu i modernizmu

- ogólne ramy definicyjne roli poety i jego twórczości zostały nakreślone przez filozofię tego okresu: Gottlieb Fichte podkreślał ogromne znaczenie jednostki jako indywidualności, a jej możliwości kreacji porównywał z boskimi; Fryderyk Schlegel zajmując się głównie znaczeniem artysty, a akt twórczy porównywał z kreacją boską, w czasie którego artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa i staje się Bogiem własnej kreacji; Wilhelm Schelling uważał sztukę za drogę do poznania rzeczywistości, ale nie przez jego odwzorowywanie, a przez próbę dotarcia do ducha świata, nieskończoności, wszystko odznacza się irracjonalizmem i intuicjonizmem; Fryderyk Hegel uważał historię za nieustająco rozwijające się wcielenie bytu, który odwzorowuje się w życiu narodów, a w szczególności dziejowe posłannictwo pełnią jednostki wybitne (takie jak artyści, przywódcy);

- podsumowując ten wstęp: poeta jest geniuszem, równającym się z Bogiem, przez niego wybranym, ale jest niestety niezrozumiany, samotny i wyobcowany; co do teorii prywatnych, to trzeba zauważyć, że w przypadku wszystkich autorów następowała pewna ewolucja, ale przedstawię tu tylko pojedyncze, najważniejsze moim zdaniem postawy w tym temacie;

- klasycznym przykładem są tutaj „Oda do młodości" Mickiewicza (gdzie młodość da pod. lir. i jego przyjaciołom, czyli całemu młodemu pokoleniu siłę, zapał, a on stanie się ich przywódcą) oraz „Dziady cz. III", gdzie wielką, ponad przeciętną rolę poety prezentuje w Wielkiej Improwizacji Konrad, chociaż nie koniecznie jest to postawa zwycięska; tu poeta ma być wybitny, wyobcowany, moralnie odpowiedzialny za losy narodu, chce być stwórcą, geniuszem równym Bogu;

- nieco inna definicja roli poezji i poety pojawia się w „Konradzie Wallenrodzie" (punkt 9); jej zadaniem staje się przechowywanie pamięci i tożsamości narodowej, przekazywanie oraz wzbudzanie uczuć patriotycznych w młodym pokoleniu, co polega, w prostych słowach powiedziawszy, na zapisywaniu w pamięci wydarzeń, związanych z bohaterskimi czynami ludzi (tu Konrada, który stara się uratować Litwę);

- biorąc innego autora, Słowackiego, w „Kordianie" porównywanym z „Dziadami", pojawia się krytyka mesjanizmu, a poparcie uzyskuje czynne działanie, walka, poeta nie ma wyobcowywać się z narodu, on ma walczyć w jego szeregach;

- Krasiński w „Nie-boskiej Komedii" krytykuje postawę romantyczną, jako siłę niszczącą, a to z powodu rozdźwięku między piękną ideą wspaniałej idei romantycznej, a ułomnościami człowieka; ta pierwsza płynie od Boga, ta druga - od szatana, te dwie siły toczą ciągłą walkę o duszę poety - męża - Henryka; anioł stróż cały czas proponuje Henrykowi miłość, rodzinę i spokojne życie, ale szatan trzy razy dokonuje na nim próby, które polegają na łapaniu poety na lep różnych idei romantycznych: idealnej tragicznej miłości, sławy i raju w naturze; za każdym razem z Henryka wychodzi romantyk i brak jego zdroworozsądkowego myślenia - wybiera zło, raniąc jednocześnie innych ludzi;

- koncepcje są skrajnie odmienne: od pozytywnych, do negatywnych; podlegają ewolucji; oparte są jednak na stałych i jasno określonych podstawach romantycznych;

19. Ewolucja bohatera romantycznego w twórczości A. Mickiewicza

- postawy romantyczne u wszystkich autorów ulegały transformacji;

- romantyzm wykreował nową postawę bohatera romantycznego, który posiadał wielka indywidualność, bogatą psychikę, wszelkie uczucia (miłość, nienawiść, cierpienie, rozpacz) ulegały drastycznemu zwielokrotnieniu, co często prowadziło do samobójczej śmierci (Werter Goethego, Giaur Byrona, czy początkowe losy Kordiana Słowackiego); Gustaw jest przykładem takiej postawy w twórczości Mickiewicza; o również popełnia samobójstwo w wyniku zawodu miłosnego; jest to początkowy etap rozwoju twórczości Mickiewicza;

- sytuacja Polski wymusiła kreacje romantyka-wyzwoliciela narodu; u Mickiewicza to odbyło się przez przemianę Gustawa-kochanka w Konrada-bojownika w III cz. „Dziadów"; w początkowej fazie, walka odbywa się jedynie w rzeczywistości; bohaterem jest tu Konrad Wallenrod; pokazuje on jednak walkę nie wprost, gdyż ta nie ma już racji bytu, ale walkę przez podstęp (inne oręże zostało wytrącone przez przeciwnika z ręki); to z kolei objawia rozterki wewnętrzne z tym związane (niemoralność, ale niby uzasadniona, ale dla niego nie do końca uzasadniona);

- potem walka przechodzi w strefę emocjonalną i polega na wadzeniu się z Bogiem; bohater ten chce poświęcić się (nieskutecznie jednak) za naród; obydwa modele walki polegają na samotnemu przeciwstawieniu się rzeczywistości i wierze w możliwość zwycięstwa w ten sposób; jednak doświadczenia powstania listopadowego obaliły ten nieco szalony pomysł;

- całkiem nowa postawa pojawia się w „Panu Tadeuszu" i jest nią Jacek Soplica; typowo romantyczna jest jego młodość: nieszczęśliwa miłość; rozczarowanie i morderstwo tego, który uniemożliwiał ślub; jednak powoduje to oskarżenie o współpracę z Moskalami, co ostatecznie powoduje przedzierzgnięcie się w zagorzałego patriotę; wraca jako ksiądz Robak w celu przygotowania powstania na Litwie; w wyniku dalszych działań (zajazd przeciwników Sopliców, interwencja Moskali, organizacja akcji odwetowej przez Robaka) powodują przedśmiertną (zasłonił swoim ciałem swego przed chwilą jeszcze wroga - Gerwazego) pełną rehabilitację i przebaczenie win;

- z tragicznego kochanka powstaje samotny, poświęcający się za naród bojownik, a z niego powstaje organizator zbiorowej walki przeciw wrogom; ten ostatnie posiada pierwsze cechy pozytywistyczne;

20. Tragizm patrioty - spiskowca w „Konradzie Wallenrodzie" i „Kordianie"

(tragizm Konrada - punkt 8)

- sytuacja tragiczna występuje wówczas, gdy bohater zostaje postawiony przed wyborem racji, zwykle dwóch, z których każda reprezentuje jakiś ważne wartości i jednocześnie prowadzi do tragedii; w romantyzmie obie racje nie mają tej samej wartości (jak w antyku) - wybór jest jasny i wiadomo co wybierze bohater, ale bohater nie na pewności co do dokonanego wyboru;

- tragizm Konrada opiera się na dwóch sprawach: 1. wyborze między życiem prywatnym, a poświęceniem wszystkiego (życia i wartości) dla ratowania ojczyzny; drugi konflikt, jak gdyby zagnieżdżony łączy się z walką z krzyżakami: albo honor, albo zwycięstwo; nieuczciwa walka wiąże się też z grzeszeniem przeciw moralności, czyli traci także szansę na zbawienie - tragizm jest tutaj zwielokrotniony;

- u Kordiana największy tragizm romantyczny pojawia się nie w scenie odrzucenia miłości przez Laurę, ani monologu na Mont Blanc, ale w sytuacji wymuszającej podjęcie ważnej decyzji, z których każda prowadzi do tragedii (i katharsis wg Arystotelesa); taką sytuacją jest droga przez pałac do komnaty cara, gdzie Kordian miał tegoż zabić; sytuacja w której się znalazł absolutnie wychodzi poza możliwości absorpcji przez delikatna psychikę romantyka (atakują go Strach i Imaginacja); zobowiązał się zabić cara - świadczy za to honorem, a przy okazji wierzy (bez sensu z resztą), że przyniesie to jakąś wielką korzyść dla Polski; z drugiej strony jednak akt królobójstwa (car został koronowany) jest tragicznie nierycerski (mordowanie zwierzchnika) oraz wiąże się z tak (przy tym) prozaicznym grzechem, jakim jest morderstwo; tragizm tej sytuacji doprowadził do niekonsekwencji w działaniu i w rezultacie do niedokonania zemsty;

21. Sąd nad Polską, sen o Polsce w „Panu Tadeuszu"

- wspaniały ten utwór Mickiewicza zrealizowany został w konwencji baśniowej, wyidealizowanej, obrazującej przewspaniałą i sielankową przeszłość szlachecką; wynika to z głównego celu utworu, zahaczającego o pozytywistyczny motyw „ku pokrzepieniu serc"; mimo wszystko pojawią się pewna doza realistycznej krytyki szlachty i ogólnych tendencji w polskim społeczeństwie oraz na tej podstawie oparta próba oceny szans na wyzwolenie;

- osądzenie Polski (a raczej Polaków) wiąże się z zaprzepaszczeniem szans na wyzwolenie przez anarchię, bezprawie, sejmikowanie, przekupstwo posłów, niesprawiedliwość, prywata, pycha, skłonność do bijatyk i pijatyk, kłótliwość, pieniactwo (wszystko było już wytykane przez ludzi oświecenia); jednak rodzi się nowa szlachta, dobra, pozytywna, wykazująca wiele ciekawych, momentami pozytywistycznych cech: otoczenie Jacka Soplicy, jak i on sam są przedstawicielami ludzi patriotycznych, gotowych do poświęceń dla kraju i zjednoczenia; idealną sytuację na wyzwolenie dawać miały legiony i Napoleon (tu jest sen o możliwej realizacji marzenia o wyzwoleniu); drugą osobą jest Pan Tadeusz, który jako przedstawiciel młodego pokolenia realizuje zasady pozytywistyczne: uwłaszcza chłopów, realizuje takie zasady jak równość;

- cechy złe złagodzone zostały cechami dobrymi, a celem tego zabiegu było ukazanie szansy na poprawę szlachty i w rezultacie na odtworzenie Polski;

22. Ocena powstania listopadowego w „Kordianie"

- w „Kordianie" Słowackiego pokazane są dwie ważne sceny, które stanowią krytyczne podsumowanie powstania listopadowego, a dokładniej ich przywódców w „Przygotowaniu" oraz ogólnie społeczeństwa w scenie „Spisku"

- „Przygotowanie" jest sceną odbywającą się w noc sylwestrową na liczbowym przełomie wieków (1799/1800 a nie 1800/1801) i składa się na nią kreacja kolejnych przywódców powstania listopadowego przez szatana, który wziąwszy pod opiekę Polskę, postanowił spowodować bunt przeciwko ciemięzcy, ale jednocześnie chce doprowadzić do jego klęski; stworzenie przywódców przez szatana od razu wskazuje na to, że są oni źli, i na pewno nie przysłużą się powstaniu; po kolei mamy: Józefa Chłopickiego, który nie dość, że stary, nieudolny, to jeszcze jego nazwisko sprzeczne jest z jego ideami niedopuszczającymi do udziału chłopów; książę Adam Czartoryski oceniony jest nieco łagodniej od innych (Słowacki uważał go za człowieka prawego), ale jego teoria dyplomatycznych zabiegów nie zdobyła uznania autora; Jan Skrzynecki oskarżony został o bezsensowną politykę wycofywania się z pola walki i nieprzyjęcie planu Prądzyńskiego, który dawał szansę na zwycięstwo; Julian Ursyn Niemcewicz oskarżony został o konserwatywność, oraz o to, że będąc jednocześnie poetą, starcem i rycerzem nie jest żadnym z nich; Joachim Lelewel zastanawia się tylko nad kształtem przyszłej polski, ale nie podejmuje działań, aby ta odzyskała niepodległość; ostatni przywódca: Jan Krukowiecki uznany został za zdrajcę, bo poddał Warszawę;

- drugim aspektem jest ocena społeczeństwa, pokazana w scenie w podziemiach; celem Słowackiego stało się pokazanie niedojrzałości spiskowców i całego młodego pokolenia przejawiającego się w niezdecydowaniu, przywiązywaniu większej wagi do symboli niż walki (stroje dziwne), niewykorzystania siły, jaką mogą stanowić chłopi, oraz po prostu niedorośnięcia do takiej akcji; krytykowany jest także zły wybór celów (zabójstwo cara nie ma sensu), niedojrzałość polityczna; ostatecznie nie są nawet wstanie zrealizować postawionych sobie celów; no i najważniejszy był brak konkretnego programu działania - wszystko było spontaniczne, po wpływem uczuć;

- Słowacki odnosi się więc skrajnie krytycznie do powstania, a dokładniej do ludzi, którzy je realizowali;

23. Dramat rodzinny w „Nie-boskiej komedii"

(patrz też punkt 18)

- „Nie-boska komedia" Zygmunta Krasińskiego podzielona jest na 4 części, z czego pierwsze dwie odnoszą się do problemu poety i poezji oraz związanym z tym problemem rodzinnym Męża; następne dwie odnoszą się do walki miedzy obozami rewolucjonistów i arystokratów;

- Mąż jest zaprezentowany jako oderwany od rzeczywistości romantyczny poeta, który żyje we własnym, wewnętrznym świecie marzeń. Jego fascynacja poezją i romantycznymi jej założeniami jest na tyle duże, że trzy daje się zwieść szatanowi, który poddaje go trzykrotnej próbie; mimo trzykrotnych porad i przestróg Anioła Stróża, daje się on zwieść romantycznej miłości i dziewicy podstawionej przez szatana; to oczywiście powoduje odwrócenie się i zobojętnienie wobec żony, co powoduje u niej chorobę psychiczną ze śmiertelnym skutkiem; w miedzy czasie żona wyprasza od Boga, aby syn Orcio został poetą, bo wtedy pewnie mąż się od niego nie odwróci (Mąż znowu modlił się, aby Orcio nie został poetą i nie musiał cierpieć, tego co on wycierpiał); jednak ostatecznie syn staje się z tego pewnie powodu niewidomy;

- ostatecznie jednak orientuje się w sytuacji, ale jest już w tedy za późno i nie ma szans na naprawę szkód, które wyrządził (śmierć żony i ślepota syna);

- tak więc Mąż ponosi całkowitą klęskę we wszystkich aspektach życia: poezja oraz jego romantyczne wizje nie zrealizowały się, były tylko niewyraźnym szatańskim majakiem, a spowodowało to wielki dramat rodzinny Męża; tak więc jest to krytyka poezji romantycznej, która jest (jak zarzuca jej Krasiński) oderwana od życia i przynosi same nieszczęścia, ale nie tylko dla poety, ale także dla jego najbliższych; wiąże się z egoizmem poety, co też ma niebagatelny wpływ;

24. Wizja rewolucji w „Nie-boskiej komedii"

(wstęp taki jak w 23)

- celem drugiej części „Nie-boskiej komedii" było przedstawienie pewnych prawidłowości rządzących procesem rozwoju historii, a dokładniej procesem rewolucyjnym, do którego (co wynikało z pewnością z arystokratycznego wychowania) miał wysoce sceptyczny stosunek; tak więc znajdziemy na pewno tego odbicie w utworze; aha - uniwersalizm podkreślony jest przez brak określenia czasu oraz miejsca wydarzeń przedstawionych;

- dokładny opis wrogiego Mężowi-Henrykowi obozu znajduje się w scenie nocnej wędrówki z Przechrztą (nieco zakamuflowany, aby nikt go nie rozpoznał, jako dowódcę przeciwnego obozu); Przechrzta opowiada, że rewolucja opierając się na rzezi Panów dąży do przejęcia władzy przez uciskanych (Marks?); pokazani są przedstawiciele tegoż uciskanego narodu: tańcząca wokół szubienicy dziewczyna, która dość się już namyła talerzy, a teraz nadszedł czas, aby tańczyła; lokaje chwalą się zbiciem swoich panów; rzeźnicy mówią, że im wszystko jedno kogo mordują - zwierzęta, czy ludzi, oni mordują nie dla idei, ale z zawodu; są też chłopi ciągnący swego pana na śmierć, wynędzniali, strudzeni, głodni, których motorem działania jest zemsta; jest też rewolucyjna msza na gruzach kościoła, która ma wszelkie znamiona orgii i wiąże się absolutnym odwróceniem zasad (Idźcie bez trwogi i mordujcie bez wyrzutów);

- Mąż od razu orientuje się, że ludzie na poszczególnych szczeblach władzy chcą tylko ją poczuć, zdobyć i utrzymać; do tego wykorzystują oni niezadowolenie społeczne (ekonomiczne) i wszczynają rewolucję; jednak Pankracy (przywódca), jak zauważył Hrabia Henryk pogardza swoimi poddanymi;

- kolejnym problemem jest to, że chociaż zburzyli oni stary świat, to na tym kończy się ich inwencja i potrafią oni wykreować czegoś nowego, poza wiarą w nowego Boga, jakim jest Pankracy;

- natomiast tylko Pankracy, jako przywódca, zdaje sobie sprawę z tego, iż coś trzeba będzie nowego stworzyć, ale wie tylko, że to coś ma być lepsze, sprawiedliwsze, doskonalsze;

- jest to więc wszechstronna krytyka idei rewolucyjnej, którą można kojarzyć z powstaniem listopadowym;

25. Stosunek do rewolucji w literaturze romantycznej i współczesnej

- w romantyzmie nurt rewolucyjny wiąże się z Powstaniem Listopadowym i romantycznymi ideami niezgody na zastaną rzeczywistość (Polska pod zaborami); na ogół w literaturze polskiej pojawia się krytyka postawy rewolucyjnej, gdyż światli autorzy orientowali się w złu, jakie ona niesie, ale także miało związek z wykazaniem co było złe w powstaniu, że spowodowało jego upadek;

- najbardziej na rewolucji koncentruje się „Nie-boska komedia" Krasińskiego, gdzie jest pokazany bardzo krytyczny obraz rewolucji, która polega na ogromnym zniszczeniu, mordowaniu jednej grupy społecznej przez inną, odwróceniu zasad moralnych pod kątem rewolucji, kreacja nowej obrazoburczej wiary; (patrz punkt 24)

- podobnie Słowacki pokazuje w „Kordianie" bezsens działań szlachty, chcącej samodzielnie i bez odpowiedniej dozy przemyślenia doprowadzić do wyzwolenia; autor postawił sobie za cel pokazanie tego, że młode pokolenie nie dorosło do rewolucji, nie ma odpowiedniego szkieletu moralnego i kieruje się jedynie uczuciami, co nie wróży nigdy szczęśliwego zakończenia, jak np. było z głownym bohaterem utworu; (patrz punkt 22)

(jaka to jest współczesna i co w niej?)

26. Podróż i jej wersje w literaturze romantycznej

- motyw podróży był ważnym elementem w życiu każdego romantyka, a związane to było z sytuacją Polski; musieli oni albo emigrować z powodu problemów z zaborcami (zmuszeni zostali), albo problemy zdrowotne, albo po prostu chcieli;

- z tych podróży wynika fascynacja orientem, co mogłoby wydawać się dziwne w polskich warunkach;

- u Mickiewicza wiąże się ten motyw z podróżą w głąb Rosji po procesie Filomatów i Filaretów; podróżując po obcych mu stepowych krainach („Sonety Krymskie"), tęskni do ojczystej Litwy (cierpi), jest osamotniony, pozbawiony nadziei, wygnany, obojętny na los; przy tym jednocześnie przygląda się krajobrazowi i z niego wyciąga wnioski (niby obojętny, a przygląda się), szuka elementów, które przypomniałyby mu Litwę, jest melancholijny jak okręt dryfujący gnany przez wiatry w nieznanym kierunku;

- w „Dziadach" motyw podróży wiąże się z zesłaniem młodzieży na Syberię;

- „Kordian" pokazuje nam podróż, jako źródło wiedzy o świecie, a dokładniej jego złych stronach, np. gonitwą za pieniądzem, większą jego wartością ponad uczucia; potem pojawia się motyw cudownej podróży do kraju na chmurze z Mont Blanc; kluczowe znaczenie ma mini podróż Kordiana po pałacu do komnaty cara, którego ma zabić, w czasie której wychodzi na jaw jego niezdecydowanie;

- również w „Nie-boskiej komedii" Krasińskiego występuje podróż w celach poznawczych, kiedy to Hrabia Henryk oprowadzany przez Przechrztę poznaje obóz przeciwnika - rewolucyjny;

- Słowacki z pobytu w odległych krainach, wyciąga wiele ciekawych i nieraz naprawdę doniosłych wniosków i skojarzeń: „Grób Agamemnona" jest bolesnym rozrachunkiem z Polską i Polakami, wśród których nie ma ludzi, którzy jak ludzie w wąwozie Termopilskim gotowi byliby poświęcić się za ojczyznę; jest też pokazaniem wad, które doprowadziły do upadku Polski jako kraju;

- z literatury zachodniej: „Cierpienia młodego Wertera" Goethego: tu podróż ma oczyścić bohatera z miłości i dać mu zapomnienie, ale ostatecznie nic z tego nie wynika - uczucie jest silniejsze; „Giaur" Byrona pokazuje człowieka, który cały czas przed czymś ucieka, dąży do czegoś nieokreślonego; w tej podróży nieszczęśliwie zakochuje się; dopiero pod koniec życia osiada w klasztorze;

- podróż jest często występującym motywem, mającym dość duże, a czasem kluczowe dla utworu znaczenie: w podróżującym dokonuje się jakaś przemiana, zachodzi jakiś proces psychologiczny, dzięki któremu dostajemy nową, przeobrażoną postać;

27. Istota miłości romantycznej (posłuż się konkretnymi przykładami)

- romantyczna miłość jest jednym z kluczowych motywów romantycznych i występuje w każdym większym dziele tego okresu; ma kilka bardzo charakterystycznych cech, które są również typowe;

- miłość ta jest nieszczęśliwa i nie może być zrealizowana: w „Cierpieniach..." mamy zakochanego Wertera, którego miłość zostaje odrzucona przez przerażoną nadmiarem uczuć Lottę; podobnie odrzucona zostaje miłość Gustawa w IV cz. „Dziadów", który wzorował się Werterze; problem realizacji miłości jest także „Konradzie Wallenrodzie", który postanowił poświęcić swoje szczęście dla dobra ojczyzny;

- co częściowo już pokazałem, kolejną cechą uczucia jest czas jego trwania i jego siła: średni czas działania romantycy określają na wieczność, a siła jego jest tak wielka, że żywy kochanek może porozumiewać się z umarłym (Ballady i romanse: „Romantyczność"); powoduje ona również wielkie wahania stany psychicznego, do tego stopnia, że może prowadzić do zaburzeń zdrowego rozsądku i podejmowania nieprzemyślanych i pochopnych decyzji (morderstwo Hassana, które nie przyniosło żadnej ulgi, a tylko dodatkowe cierpienie);

- Werter określa miłość romantyczną jako ideał tegoż uczucia; jednak jej odrzucenie powoduje, że przeobraża się ona w wielkie cierpienie, gdyż jest ona jedyną treścią życia bohatera;

- uczucie dla większości bohaterów stanowi pełnię człowieczeństwa (i jest konieczne, aby dostać się do nieba - „Dziady" cz. II), jest wielką siłą, mogąca jednakże niszczyć; dla Wertera jest ono uczuciem-chorobą, od którego nie można się uwolnić, a kochankowie są sobie przeznaczeni, i nie mogą temuż przeznaczeniu umknąć;

- Mickiewicz ze swoim Gustawem wykreował na podstawie teorii Platona obraz miłości, w którym to Bóg stworzył dwie połączone dusze i wysyła je na ziemię, gdzie te próbują się odnaleźć; siła ich przyciąganie jest silniejsza nawet od śmierci, ale powodować może również cierpienie;

- Słowacki uważa miłość (podobnie jak późniejszy Mickiewicz) za jedynie wstęp do pełni życia, bo dopiero po próbie samobójczej z powodu miłości rozpoczyna się jego prawdziwe życie.

- tak więc miłość jest kluczową sprawą dla romantyków i odgrywa niebagatelną rolę w literaturze tej epoki;

28. Kult ludzi wielkich w poezji C. K. Norwida

- Cyprian Kamil Norwid interesował się wielkimi ludźmi naszych (jego) czasów i starał się określić ich znaczenie i wpływ na kulturę europejską (zachodnią) oraz opisywał zjawiska z nimi związane;

- najbardziej uogólniający i zarazem najdonioślejszy chyba jest „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie..."; jest to filozoficzna zaduma na temat relacji jednostka (wybitna)-społeczeństwo; pokazuje na konkretnych przykładach: (najważniejsze) Sokrates (otruty za opinie, potem uhonorowany pomnikiem), Dante (wygnanego z rodzinnej Florencji i chowanego w kilku miejscach), Kolumba (prochy wielokrotnie przenoszone); Kościuszko (ma dwa groby), Napoleon (zmarły na wygnaniu), wspomniany jest w końcu Mickiewicz (z okazji jego śmierci powstał wiersz); wspólną cechą tych osobistości jest to, że za życia nie były zrozumiane i docenione, a dopiero po śmierci zostały docenione i doczekały się sławy i uznania; ten scenariusz Norwid ekstrapoluje na Mickiewicza, ale nie kończy zdania; czyli Norwid twierdzi, że genialne jednostki, które wyprzedzają swój czas, mogą zostać zrozumiane dopiero przez potomnych; to twierdzenie możemy przenieść również na osobę samego Norwida, z którym była podobna sprawa;

- „Bema pamięci żałobny-rapsod" jest wizją pogrzebu tego sławnego bohatera powstania listopadowego i wiosny ludów; jest on bardzo uroczysty, ale w jednym aspekcie nierzeczywisty: przekracza on mianowicie miejsce grobu, granicę śmierci i staje się symbolem idei walki, która trwa wiecznie; postać Bema jest dowodem uznania i podaniem wzorca do naśladowania;

- „Do obywatela Johna Brown" jest poświęcony pamięci Amerykanina walczącego o prawa dla murzynów; Norwid wyraża swoją aprobatę dla jego czynów; ironicznie pokazuje, że został on powieszony w kraju takich bohaterów jak Waszyngton czy Kościuszko; ma nadzieję, że nie pójdzie to na marne, i że wywoła odzew innych;

- „Fortepian Szopena" dotyczy naszego sławnego kompozytora, a powstał pod wpływem informacji o zniszczeniu jego fortepianu; Norwid był zachwycony jego twórczością, gdyż była syntezą polskości; jak zwykle, w pełni doceniony zostanie dopiero po śmierci; jest też pokazanie bezczeszczenia polskiej sztuki, jako działania zaborcy: „Ideał sięgnął bruku": jako wyrzucenie fortepianu przez okno, jako zderzenie z brutalną rzeczywistością, jako zjednoczenie się ze zwyczajnością - popularyzacja;

- kult pokazany jest jako prezentacja jakiejś postaci i próba wykorzystania tego jako punkt wyjścia do dalszych rozważań; powtarza się motyw niedoceniania za życia;

29. Koncepcja artysty i sztuki w twórczości C. K. Norwida

(patrz punkt 28)

30. Sądy romantyków o polskim społeczeństwie

(patrz 33)

- większość ocen romantyków odnosi się do powstania listopadowego, a raczej przyczyn jego upadku; tak więc oceny te z założenia muszą, przynamniej częściowo, być krytyczne;

- tak jest w III cz. „Dziadów" (punkt 14), gdzie chociaż widzimy dobrą polską młodzież, to jednak ci rządzący, arystokraci, pokazani są jako źli i podlizujący się najeźdźcy;

- „Kordian" (punkt 22) ukazuje nam [problem niedorośnięcia młodego pokolenia do potrzeb rewolucji i brak odpowiedniego szkieletu moralnego, który umożliwiłby im skuteczną walkę; poza tym pokazana jest krytyka przywódców (mniej o społeczeństwie), oraz błędy w ideologii powstańców;

- „Pan Tadeusz", wracając do Mickiewicza, pokazuje z dużą realnością pokazuje obraz szlachty polskiej początku XIX wieku: jej przywary takie jak (patrz 21); mimo tego krytycznego spojrzenia, obraz jednak daje nadzieję na wyzwolenie spod jarzma zaborców;

31. Obraz powstania listopadowego w świetle literatury romantycznej

- w związku z upadkiem powstania listopadowego, wśród wielu ludzi rozgorzała dyskusja na temat przyczyn jego klęski; nie ominęła ona również największych dzieł romantycznych;

- (punkt 14) „Dziady" cz. III pokazują powstanie listopadowe z wielu stron - ocenia powstanie i społeczeństwo które brało udział, ale tez pokazuje złe jego strony (zsyłki, katowanie młodych itp.);

- (punkt 22 i krótko w 21) tu pokazane są przyczyny upadku powstania z punktu widzenia Słowackiego - głownie przyczynili się do tego przywódcy, którzy byli niezdecydowani i skierowani na współpracę z Rosją, ale i społeczeństwo, kierujące się złymi ideami i niedorosłe do powstań było;

- jakieś odniesienie można znaleźć w „Nie-boskiej komedii", gdzie jest pokazana rewolucja, a raczej wielka niechęć do wszelkiej rewolucji, autora;

- przegrana powstania spowodowała niechęć i szukanie przyczyn i wad, które spowodowały upadek;

32. Sposoby funkcjonowania motywów ludowych w poezji romantycznej

(omów na wybranych przykładach)

- (punkt 3 - w Balladach) motywy ludowe stanowiły ważny element literatury romantycznej, a wiązało się to romantycznym poszukiwaniem prawd żywych, wypływających z natury, która przecież rządzi życiem człowieka;

- najwięcej i jednocześnie najpiękniej korzysta z tematyki ludowej Mickiewicz w takich utworach jak Ballady i romanse, czy „Dziady" cz. II; z ludowości czerpie się bardzo wiele: motywy i wątki, same historyjki często są rzeczywiście opowiadanymi balladami lub podaniami, język jest stylizowany na gwarę, jest ludowa koncepcja świata: podział na realny i metafizyczny;

- w obu tych utworach, czy też zbiorach motyw ludowy został wykorzystany w celu prezentacji pewnych zasad moralnych i prawd życiowych, które rządzą życiem człowieka; prawdy te wypływają z ludu, który ma je głęboko zakorzenione i które są nadrzędnymi zasadami, którymi musi się on kierować;

- w balladach autor prezentuje pewne zdarzenia, które niezbicie udowadniają słuszność pewnych prostych i oczywistych zasad moralnych (nie ma winy bez kary w „Lilijach"); innym zastosowaniem ludowości jest prezentacja koncepcji romantycznej jako opartej na ludowej wierze w wieczną miłość, istnienie „drugiej strony" jak to nazywali Grecy i możliwość kontaktu z nią; to zastosował Mickiewicz w swoim manifeście romantycznym-balladzie „Romantyczność";

- w podobnych celach użył ten autor ludowości w „Dziadach" cz. II, gdzie pokazany jest stary, ludowy obrzęd wzywania duchów, którym uczestnicy starają się pomóc zmarłym, a ci w zamian przekazują im ważna wiedzę moralną, która na pewno może się przydać;

- jedną z ważniejszych romantycznych zasad moralnych jest konieczność doświadczenia pełni człowieczeństwa, tzn. doznania wszelkich uczuć, jakie są tylko dostępne człowiekowi; tylko w takim przypadku człowiek może po śmierci trafić do nieba;

33. Stosunek do przeszłości szlacheckiej w literaturze polskiego romantyzmu

(patrz 30)

- jako, że w początkowej fazie romantyzmu nastąpił odwrót od wszelkich przejawów oświecenia, tak więc odstąpiono również od krytyki szlachty; krytyki, bo właśnie ten wątek dominuje, jeżeli w ogóle się pojawia; potem jednak, w wyniku rozwoju wydarzeń historycznych, wrócono do tej idei, głównie w związku z upadkiem powstania listopadowego, które jak wiemy inicjalizowane było przez szlachtę; drugim wątkiem było wspominanie dawnych pięknych szlacheckich czasów skierowane do ludzi na emigracji, wg pozytywistycznego hasła „ku pokrzepieniu serc", ale ten wątek też wiązał się jakąś tam krytyką stanu szlacheckiego;

- mniej więcej chronologicznie idąc, mamy: III cz. „Dziadów", gdzie przedstawiony jest obraz społeczeństwa polskiego (patrz punkt 14), jest tu krytyka szlachty (a głownie arystokracji), która z powodów finansowych zaczęła przyjaźnić się z zaborcami; pokazana jest też szlachta pozytywna, która interesuje się losami polski, są patriotyczni i gotowi do walki; tu pokazane jest, że potrzebna jest zmiana poglądów z wizji Polski jako źródła dochodów, na coś, czemu trzeba pomóc, aby podniosło się z gruzów i mogło znowu służyć za schronienie swoim obywatelom; istnieje potrzeba skoncentrowania się waśnie na ratowaniu tego zniszczonego przez arystokrację, szlachtę i zaborcę kraju;

- następna jest gwałtowna krytyka szlachty i jej poglądów, zwłaszcza w młodym i niedoświadczonym pokoleniu w „Kordianie"; poza rozprawieniem się z przywódcami w „Przygotowaniu" (patrz 22), widzimy nietolerancję głupoty, jaką był brak koncepcji rozwiązania problemu uwłaszczenia i udziału chłopów w powstaniu, co mogłoby mieć niebagatelny wpływ na losy powstania, brak konkretnego planu działania i dość dziwne zachowanie, pokazujące większe zainteresowanie symbolami, niż walką;

- w „Panu Tadeuszu" (patrz 21) widzimy krytyczne nastawienie do starej, i nie sprzyjającej bezpieczeństwu wewnętrznemu, obyczajowości szlachty; Mickiewicz wskazuje wszystkie ważniejsze i pomniejsze wady społeczne jakimi wykazuje się szlachta; jednak, bez dwóch zdań, autor patrzy z rozrzewnieniem na te stare, dobre czasy;

- w „Nie-boskiej komedii" Krasińskiego pokazana jest krytyka arystokratów w ramach walki z obozem rewolucyjnym; po pierwsze jest tu krytyka ich moralności tego, że majątki zdobyli na drodze fałszerstw i machlojek, dorabiając się na rozpadającej się Polsce; pokazuje ich okrucieństwo, brak godności osobistej; do tego doszło tchórzostwo i niehonorowość, które dopełniają tego czarnego obrazu arystokracji (i szlachty na pewno też);

- wiersz „Grób Agamemnona" (patrz 34)

34. Interpretacja utworów J. Słowackiego „Grób Agamemnona" i „Testament mój"

- oba utwory mają charakter wyznania, refleksji, podsumowania;

- „Grób Agamemnona" jest wierszem wynikającym z przemyśleń autora podczas pobytu w Grecji, a bezpośrednio wykorzystał poeta motyw przebywania w rzekomym grobie herosa Agamemnona; dotyczą one jego własnej twórczości i oczywiście Polski i Polaków; jest również odwołaniem do wojny trojańskiej; pierwszą refleksją jest oczywiście ta o przemijalności i znikomości rzeczy ludzkich; po nich zostają najwyżej wspomnienia, oraz ślady w poezji (z tym związane jest „Jak mi smutno"); po wszystkich, nawet największych namiętnościach, walkach o sławę, pozostają tylko głazy grobowe, wśród których wzdycha wiatr i cykają czasem świerszcze; musi też coś powiedzieć o swojej twórczości: chce być polskim Homerem, aby na jego harfie (poezji) opiewać dzieje Polski; jednak w jego rękach struna poezji (struna światła w grobie) nie brzmi pięknie, albo raczej nie ma on posłuchu, bo któż by miał go słuchać; jest on wygnańcem wśród obcych, nikt go i jego poezji nie rozumie i nie docenia; także historia Polski nie jest taka sławna i pełna bohaterskich czynów jak Grecka; druga część wiersza polega właśnie na porównaniu dziejów tych krajów, aby wyciągnąć z tego wnioski i dokonać bolesnego rozrachunku z ojczyzną; tu właśnie pokazuje Słowacki, że nie ma w Polsce bohaterów takich jak Leonidas, ani mogił tak sławetnych, jak ta w Termopilach; jest tu też przeciwstawienie nagiego, ale jednocześnie „czystego i wolnego od wad" trupa Leonidasa i ubranego w kontusz, „Dejaniry palącą koszulę" i tym podobne przymioty trupa Polski; ten cały ubiór wad narodowych trzeba odrzucić, aby istniała nadzieja i szansa na odzyskanie niepodległości; rzuca nawet w twarz matce-ojczyźnie oskarżenie, że jest niewolnicą, papugą wręcz innych narodów, co nie świadczy o niej zbyt dobrze; technika Słowackiego polega na rozdrapywaniu starych ran i bolesne wskazywanie prawdy o wadach Polski, ale wszystko to płynie z wielkiej synowskiej miłości do matki-Polski;

- „Testament mój" jest zamkniętym w formę ostatniej woli umierającego podsumowaniem i refleksją o znaczeniu poezji i zadaniom, jakie przed nią i przed całym narodem postawił; zaczyna od podkreślenia, że żył z narodem i dla niego: „póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem na dno"; nie pozostawił jednak żadnego potomka, ani następcy poetyckiego, miał także niewielką grupę znajomych i zwolenników, ale mimo to, a może to wynikało z tego, że spełniał „twardą bożą służbę"; zostawia dość konkretne rozporządzenia: prosi o oddanie serca matce (dość makabryczne), o wspomnienie i o kontynuowanie jego dzieła oświecania narodu (pozytywizm?), budzenia nadziei i podtrzymywania ducha i woli walki; jest to podsumowanie całej ideologii poety: trzeba walczyć, bo innej drogi do zwycięstwa nie ma; podkreśla, że również po śmierci będzie służył społeczeństwu swoją poezją; jest to utwór należący do liryki bezpośredniej: zwraca się pod. lir. do sobie współczesnych - romantyków, no i oczywiście do potomnych; jest podkreślone przekonanie o przemijalności człowieka, oraz o subiektywnym odczuciu, że przeminęło życie bardzo szybko; z kazań Piotra Skargi zaczerpnął porównanie Polski do tonącego okrętu; jego poezja ma pozamieniać zwykłych ludzi w anioły - istoty lepsze, wyższe i uduchowione;

35. Odpowiedź na „Psalmy Przyszłości" J. Słowackiego i Z. Krasińskiego

(cechy wypowiedzi polemicznej)

- Krasiński napisał swój cykl „Psalmy Przyszłości" jako polemiczną odpowiedź na broszurę Henryka Kamieńskiego „O prawdach żywotnych narodu polskiego", wydaną pod pseudonimem Filareta Prawdowskiego; zawarte tu poglądy o walce narodowo wyzwoleńczej (ma mieć charakter rewolucji społecznej, z główną rolą ludu, a to, bo uciskanie, wyzyskiwanie i z tego powodu stawianie problemów na drodze rewolucji ludowej) Krasiński potraktował (podobnie jak resztę propagandy TDP) jako nawoływanie do rzezi szlachty; w psalmach swych, wydanych również pod pseudonimem, tu: Spirydion Prawdzicki, zaproponował w zamian: zajęcie się walką z piekłem (wrogiem i wadami), a nie szlachtą, doskonalenie przez cierpienie, sojusz szlachta-lud na zasadzie chrześcijańskiej miłości bliźniego, ale z duchową, przewodnią rola szlachty w dziele odrodzenia narodu (i walce o niepodległość); stanowisko to jest proste do wyjaśnienia: Krasiński jako przedstawiciel arystokracji (mimo, że orientuje się w jej wadach - „Nie-boska komedia"), wszelkie przemiany społeczne, a zwłaszcza rewolucje uważa za wielkie zagrożenie dla jego pozycji, tak finansowej, jak i ogólnej; ogólnie rzecz biorąc, jest to proces niszczący;

- na to Słowacki zareplikował „Odpowiedzią na...", wydaną bez jego zgody, ale anonimowo, w której zawarł apoteozę ludu i jego walki - krytykuje tu Krasińskiego za jego strach przed wyzwoleniem sił ludu i jego brak poczucia wspólnoty z ludem; prezentuje także swoją genezyjską ideę ducha wiecznego rewolucjonisty, który nieustannie burzy stary porządek społeczny też: uznaje przewrót społeczny, nieuchronnie wiążący się z bólem i cierpieniem za coś koniecznego i wiążącego się z postępem;

- łatwymi do zauważenie cechami wypowiedzi polemicznej są anonimowość, względnie ukrywanie się za pseudonimem; jeśli chodzi o adresata, to o ile Kamieński zaprezentował swoje poglądy w formie rozprawy filozoficznej, a Krasiński w poetyckiej formie skierowanej ogólnie do czytelnika, o tyle Słowacki zwraca się bezpośrednio do mówiącego w „Psalmach...";

36. Interpretacja utworów A. Mickiewicza - „Sonety krymskie"

(analiza wybranego utworu) oraz „Polały się łzy"

- jest cykl 18 utworów, których treść wiąże się z wrażeniami z wycieczki Mickiewicza na Krym w 1825; zostały opublikowane rok później w Moskwie; gatunkowo, sonety Mickiewicza oparte są na klasycznej kanwie, ale nowością jest połączenie sonetów w tematyczny cykl; także technika odbiega nieco od standardu: jest tu połączenie epickiego opisu, lirycznej, wewnętrznej narracji oraz dramatyzmu; język „Sonetów..." jest bogaty w środki artystyczne i wyróżnia się bogatym słownictwem, zahaczającym nawet o lokalny język; wszystkie prawie sonety łączy postać bohatera, który jest pod. lir. tych utworów; jest nim turysta, wędrowiec który wyróżnia się wielką wrażliwością na piękno natury; jest świetnym obserwatorem i potrafi wszystko co zobaczył przekazać czytelnikowi; ważna jest również jego świadomość: doświadczona przez ból, zaplątana w sieć pamiątek; bohater jest nieco byroniczny: samotny, w obcym dla siebie miejscu - wyobcowany; jest także pielgrzymem, wygnanym z miejsc rodzinnych, z tym wiąże się uczucie tęsknoty, które powoduje wiele skojarzeń z ojczyzną (daleką Litwą);

- najciekawszym z sonetów, pod względem siły przekazywanych uczuć, wg mojej oceny, jest „Burza"; autor postawił sobie właśnie za zadanie przekazanie poczucia grozy towarzyszącej burzy, podczas przebywania na statku na pełnym morzu; udaje mu się to przez opis ruchu, dynamiki i żywiołu; gromadzi czasowniki, równoważniki zdań aby stworzyć wrażenie tempa i chaotyczności zdarzeń; duże znaczenie mają dźwięki dobiegające z różnych stron, które ostrzegają przed niebezpieczeństwem; do pewnego momentu wszystko jest pozbawione barw, ale na końcu części opisowej pojawia się jedna taka: krwawy blask zachodzącego słońca, z którym odchodzą resztki nadziei na uratowanie statku (jest to pewna nieścisłość: albo widać krwawe słońce, albo jest burza!); w drugiej zwrotce zmienia się nieco sposób opisu na bardziej metaforyczny: rozbicie statku jest porównane do szturmu śmierci-żołnierza, na fortecę, która ma już rozbite mury; w części refleksyjnej narrator zmienia się w pod. lir. który stoi na boku i obserwuje reakcje i działania innych ludzi na statku: jedni umierają, inni są i załamują ręce, ktoś żegna się ze swoimi bliskimi w obliczu śmierci, jeszcze inni modlą się, aby ją odstraszyć; natomiast jest jeszcze ktoś, u kogo odezwały się tylko cierpiąca jaźń i przeszywająca samotność, które powodują, że burza wobec tego jest niczym; chociaż jest ta osoba opisywana w 3 osobie, to jednak wiemy iż jest to na pewno sam Mickiewicz oraz podmiot liryczny; widzimy, że osoba, która uważa za szczęśliwych ludzi, którzy słabną ze strachu, sama nie może znaleźć ukojenia w modlitwie i jest samotna musi być skrajnie nieszczęśliwa! Widzimy więc, że Mickiewicz zawarł w ostatnich linijkach kwintesencję postawy skłóconego ze światem romantyka; Jak ciekawostkę, możne tu przytoczyć fakt, iż rzeczywiście Mickiewicz odbył taka podróż statkiem podczas burzy i że istniało realne niebezpieczeństwo zatopienia tegoż; poeta był też jedyna osobą, która nie bojąc się burzy i nie cierpiąc na chorobę morską przypatrywała się tylko z fascynacją temu przedstawieniu natury; jedyną przypadłością, na jaką cierpiał podczas podróży morskiej był zdwojony apetyt, którego nie mógł jedynie zaspokoić, gdyż burza zalała kuchnię okrętową;

- „Polały się łzy..." jest najkrótszym z najdokładniej przebadanych wierszy Mickiewicza; pochodzi on z tomiku „Liryki Lozańskie", który praktycznie zamyka twórczość poety, a powstał on w czasie kryzysu twórczego poety, wynikającego z problemów emigracyjnych oraz rodzinnych; wiersz ten posiada bardzo wiele różnorakich interpretacji, dzięki swojej wielkiej pojemności znaczeniowej, którą Mickiewicz się tutaj popisał; cała struktura artystyczna jest zamknięta w klamrę tytułowego stwierdzenia; między nimi poeta zawarł krótkie, treściwe i jednocześnie głębokie znaczeniowo opisy trzech kolejnych etapów swojego życia: dzieciństwo było sielskie, spokojne, radosne, niewinne (anielskie), czyste; młodość, jak u wielu innych, była „górna i durna", czyli pełna marzeń o wielkich czynach, wzlotów, ale wszystko to było głupie i lekkomyślne; wiek dojrzały powinien być okresem zbierania owoców młodości, ale ostatecznie okazał się być klęską (widać to wyraźnie w życiu Mickiewicza i wielu innych wielkich ludzi, np. Einsteina, który po wielkich sukcesach naukowych w wieku 20-30, potem odżegnywał się od różnych nowości naukowych, nawet tych wypływających z jego własnych teorii); przyznanie się do własnej klęski życiowej powoduje właśnie ten płacz; przy środkach artystycznych, poza klamrową strukturą podkreślającą stan uczuciowy pod. lir., trzeba zwrócić uwagę na rymy wewnątrzwersowe, które podkreślają opis każdego okresu życia;

37. Omów symptomy „Choroby wieku" na którą cierpiał Werter

- „choroba wieku" jest sformułowanie, które zawiera w sobie wszystkie ważniejsze cechy bohatera romantycznego; idąc po kolei:

- Werter jest człowiekiem nieszczęśliwie zakochanym do tego stopnia, że swoim zachowaniem przestraszył swoja ukochaną i ta się od niego odsunęła;

- miłość ta powoduje u niego paraliż woli, ból (również istnienia), wyobcowanie ze świata, również od ukochanej wynikające z niezrozumienia jego dziwnego zachowania i stanu umysłowego;

- to wszystko prowadzi do rozkładu psychicznego bohatera i w konsekwencji do różnych dziwacznych prób odzyskania ukochanej, które powodują tylko jej przestraszenie, a w konsekwencji powoduje samobójczą śmierć bohatera;

38. Dlaczego Konrad buntuje się przeciw Bogu?

- bunt Konrada w III cz. „Dziadów" Mickiewicza odbywa się na trzech podstawowych płaszczyznach: pierwsza związana jest z definicją poezji romantycznej, druga chęć uzyskania od Boga prawa do uszczęśliwiania ludzi, a związana z tym trzecia płaszczyzna to problem wyzwolenia Polski;

- cały bunt przeciw Bogu, zawarty w Wielkiej Improwizacji zaczyna się od określenia znaczenia i funkcji poety i poezji romantycznej; Konrad określa się jako samotnego (nie potrzebującego ludzi), wyalienowanego, niezrozumianego; jego poezja nie potrzebuje jednak odbiorców z dwóch powodów: po pierwsze poezja jest tworem idealnym, istniejącym jednak niezależnie od woli artysty, a wszelkie próby ujęcia jej w słowa prowadzą jedynie do jej zniekształcenia; tak więc myśl poety jest ważniejsza od jej pisemnej realizacji; z tego wynika drugi powód: jedynymi godnymi odbiorcami tej poezji są Bóg i natura; ponieważ poezja daje poecie nieśmiertelność, poza tym wiąże się z aktem tworzenia, zbliża to poetę do Boga; dlatego też, aby wypróbować swoją moc, ściera się z Bogiem, co z góry wydaje się być skazane na niepowodzenie;

- podstawą do tego starcia staje się wielka miłość Konrada do ludzi ze szczególnym wskazaniem na naród Polski; pragnie on uwolnić ojczyznę nawet za cenę własnego życia, bo to on cierpi za cały naród; na tej podstawie domaga się rządu dusz, czyli despotycznej władzy nad nimi, aby uszczęśliwić wszystkich, nawet tych którzy tego nie chcą; każdego kogo by się zbuntował czekałyby męczarnie; wzywając Boga do walki na serca (miłość) posuwa się nawet do bluźnierstwa, jakim jest opisanie Boga jako nie ojca świata, ale jego cara;

- podsumowując: buntuje się aby sprawdzić swoją moc, którą porównuje z Boską; chce uwolnić Polskę spod zaborów kierując się miłością do ludzi i nie zgadza się na niesprawiedliwość Boga;

39. Czy obraz narodu i społeczeństwa polskiego w twórczości

J. Słowackiego jest pesymistyczny?

- na pewno pojawia się wiele sygnałów w twórczości Słowackiego, że społeczeństwo polskie posiada wiele wad narodowych, których powinno się pozbyć, aby odzyskać niepodległość; jednocześnie jednak Słowacki pokazuje, że istnieje realna szansa na poprawę i odzyskanie niepodległości;

(patrz 22,33 - „Kordian" i 34 - „Grób Agamemnona")

- dominuje jednak pesymistyczny obraz;

40. „Giaur" jako przykład powieści poetyckiej

- „Giaur" Byrona uchodzi w romantyzmie za najdoskonalszy wzór powieści poetyckiej, ale opartej na utworach twórcy tego gatunku: Waltera Scotta;

- najważniejszymi cechami były: mimo wierszowanej konstrukcji tekstu, dość typowa dla powieści epicka narracja; fragmentaryczność, czyli podzielenie utworu na szereg zdarzeń ustawionych w porządku niechronologicznym i nie powiązanym ciągiem przyczynowo-skutkowym; to ma służyć udramatyzowaniu akcji i zwiększeniu poczucia tajemniczości - z mroku niewiedzy wyłaniają się kolejne, ale nadal skąpe fakty, które układa sobie w całość dopiero czytelnik; nastrojowe opisy ujawniają nawet uczucia narratora i służą głownie przedłużeniu akcji;

- jest również zainteresowanie orientem - akcja rozgrywa się w Grecji, ale tłem jest muzułmańska kultura wschodnia; historyzm jest również - Gracja jest pod zaborami Tureckimi;

- ze zjawisk literackich jest tu ważna jedna sprawa - synkretyzm; są tutaj elementy liryki (spowiedź Giaura), epiki (narracja, opisy, opowiadania elementy), dramatu (rozmowa Giaura z Hassanem); są również odwołania do takich forma literackich jak ballada, pieśń oraz powieść;

Pozytywizm

1. „Lalka" Prusa wyrazem rozczarowania społeczeństwem polskim

(idealiści polscy na tle społecznego rozkładu)

- jest to obraz trzech pokoleń Polaków, romantycznych idealistów, pozytywistycznych realistów i pokolenia przejściowego, do którego zalicza się Wokulski; rozkład społeczeństwa, jego wady pokazane zostały nam oczami idealisty, jakim jest Rzecki (także Wokulski i Ochocki), wychowany w ideologii romantycznej, kulcie Napoleona, jako szansy na wyzwolenie; (tak określił tematykę utworu sam Prus)

- widzimy jak ideały wyznawane przez Rzeckiego dezaktualizują się, stają się anachroniczne wobec nowej kapitalistycznej rzeczywistości; rozkład społeczeństwa ma polegać na tym „że ludzie dobrzy marnują się lub uciekają, że upadają polskie przedsiębiorstwa, że człowieka czynu gnębią powszechna nieufność i podejrzenia" jak określił to sam autor;

- właśnie tak pojęty rozkład społeczny uniemożliwia Rzeckiemu-idealiście (oraz Wokulskiemu) realizację jego wzniosłych i wielkich celów; nie bierze on pod uwagę tego, że dzisiejszy świat nie rozumie ich, a ich idee nie mają szansy realizacji (pozytywizm zakłada powolne przygotowywanie społeczeczeństwa do przyszłego, ale odległego w czasie powstania; natomiast romantyzm promuje model walki wszelkim kosztem i jak najszybciej);

- biografia Rzeckiego odpowiada konwencji romantycznej: wychowany w ideałach epoki, wyruszył w czasie Wiosny Ludów na Węgry, aby walczyć przeciwko Austrii, „za naszą i waszą wolność"; jest gorącym patriotą, gdyż nie mógł zbyt długo wytrzymać poza krajem i mimo groźby uwięzienia powrócił do Polski; ze zgrozą obserwuje, jak jego świat się zapada: postępuje degradacja społeczeństwa i ideałów, mimo sumiennej pracy zostaje wyrzucony ze sklepu po jego sprzedaży, ta ostatnia sprawa powoduje załamanie psychiczne, poczucie braku sensu życia i ostatecznie śmierć;

- zobaczmy co takiego niedobrego widzi nasz idealista w społeczeństwie Polskim:

- arystokracja zachowała wszystkie swoje stare i anachroniczne cechy: próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i pracujących, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe, pycha ze swojego pochodzenia i poczucie wyższości, wystawne życie, obłuda miłosna wiążąca się z pieniędzmi, pogoń za rozrywką, rujnowanie się i całej Polski, to wszystko wiąże się z degeneracją moralną; dają także zły przykład innym warstwom społecznym, jest także martwota pod względem ekonomicznym i kulturalnym; w całej strukturze rodzinnej wyjątkami są: baronowa Zasławska która pozytywistycznie opiekuje się swoimi chłopami oraz Ochocki, który wyżej niż zabawę stawia naukę;

- podobnie zachowuje się szlachta która jednak bez chłopów, którzy zostali uwłaszczeni, nie potrafi gospodarować, ale nie przeszkadza jej to w kontynuowaniu hulaszczego życia; duża część przeprowadziła się do miast, ale nie przystosowana nie radzi sobie w nowych warunkach; dopiero kolejne pokolenie aklimatyzuje się (Stawska);

- jest także podzielone na trzy narodowości mieszczaństwo warszawskie; narodowość polska, w odróżnieniu od niemieckiej i żydowskiej - pracowitej, cierpliwej, nastawionej na zysk, jest pozbawiona inicjatywy i energii, wiary we własne siły, niechętna do pracy, niezapobiegliwa i nieoszczędna, skłócona, pozbawiona indywidualności, pozbawiona ambicji (Krzeszowska, intrygantka, złośliwa, skłócona z sąsiadami, nie ma innych, większych ambicji); jednostki niebanalne jak Wokulski nie znajdują u niego poparcia;

- jest też pokazany, choć tylko migawkowo, żyjący w straszliwej nędzy i zaniedbaniu lud miejski; mimo to jest to lud pracowity, uczciwy, skromny, wdzięczny;

- wszystko to, cały ten pesymistyczny obraz jest dodatkowo skontrastowany z idealizmem państw zachodnich (Francja, Paryż): ich organizacją i ciężką pracą;

- Prus pokazuje, że (podobnie jak dzisiaj) społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń; umiera przedwcześnie Rzeczki, znika Wokulski, wyjeżdża Ochocki; pozostają karierowicze, dorobkiewicze i ogólnie miernoty; Prus domaga się szacunku dla pracy i nauki;

2. Na czym polega nowatorstwo kompozycji „Lalki"?

- kompozycja „Lalki" jest mocno osadzona w rozwijającej się konwencji powieści realistycznej, mającej swoje źródła z oświeceniu; jednak Prus nie pozostaje całkiem wierny tym założeniom;

- realistyczne jest w tej powieści praktycznie wszystko: wydarzenia są jak najbardziej prawdopodobne, bohaterowie mają bardzo ludzkie charakterystyki i biografie prawdopodobne (dopasowane do ich epoki), język i styl wypowiedzi bohaterów jest zindywidualizowany; akcja odbywa się w realnym mieście - Warszawie, opisywane miejsca są jak najprawdziwsze (ukazane podczas pieszych wycieczek Wokulskiego);

- zwracając uwagę na narratora, widzimy już pierwszą nowość: jest ich dwóch; jeden to typowy realistyczny, obiektywny, epicki narrator wszechwiedzący; drugi pojawia się w pamiętnikach Rzeckiego-Subiekta; jest on narratorem subiektywnym, odzwierciedlającym myśli i poglądy autora zapisków; taki podwójny narrator daje szansę pokazania wydarzeń z wielu punktów widzenia, co może przyczynić się do uwiarygodnienia i lepszego wglądu w akcję przez czytelnika;

- mimo typowej dla realizmu chronologiczności wydarzeń, pojawiają się dość rozległe odwołania do historii, zwłaszcza w pamiętnikach Rzeckiego; w sumie jednak sposób uzyskiwania kolejnych informacji o bohaterach przypomina powieści poetyckie romantyzmu - pełny obraz wydarzeń mamy dopiero pod koniec powieści;

- również na konwencji powieści romantycznej oparta jest otwartość kompozycji utworu: nie jest on jednoznacznie zakończony daje czytelnikowi dość duże możliwości dopowiedzenia dalszego ciągu; duże znaczenia mają także liczne wątki wtrącone, które jednak nie mają większego znaczenia dla głównej akcji;

3. Czy „Nad Niemnem" jest powieścią tylko pozytywistyczną?

- poza niezbicie pozytywistyczną strukturą tej powieści Orzeszkowej, pojawia się tu wiele innych, głównie romantycznych cech;

- pozytywistyczne są tu oczywiście: typowa epicka i realistyczna narracja; obserwujący wszystkie wydarzenia nie jest dostrzegany przez otoczenie; jest wszech wiedzący i wszechobecny; dzięki narratorowi poznajemy wiele ważnych i ciekawych faktów i realiów życia ludzi opisywanego okresu; jak powiedziała sama Orzeszkowa, opisała ponad sto różnych osób;

- jednak narracja nie jest czysto epicka i obiektywna, pojawia się zróżnicowanie podejścia językowego w zależności od opisywanej rzeczy: opisy przyrody pojawiające w treści utworu opisane są językiem poetyckim, lirycznym; wszystkie fragmenty odnoszące się do chwalebnej przeszłości, język staje się wzniosły i patetyczny; czasem pojawia się ludowa poezja, jako dodatek do całości; różnie traktowane są przez autorkę różne postacie: Bohatyrowicze (nazwisko znaczące) są uważani za wzory godne naśladownictwa;

- ta poetyckość wypływa z tradycji romantycznych, ale jest jeszcze jedna rzecz: odwołanie do tajemniczości i symboliczności pewnych rzeczy: Niemen w utworze jest traktowany jako centrum akcji; jest to jakaś forma kultu: wszystko obraca się wokół niej; jest nawet cała mitologia z nią związana; innymi takimi miejscami są grób Jana i Cecylii oraz powstańców; z nich to Bohatyrowicze czerpią siłę do realizacji wszystkich ważnych zasad moralnych, które kierują ich życiem;

- są także wątki ludowe i fascynacja naturą, wiążące się bardzo ogólną wymową utworu;

4. Wokulski - romantyk czy pozytywista?

- Wokulski jest bohaterem reprezentującym pokolenie przejściowe, między romantykami a pozytywistami, z założenia więc wykazuje on cechy obydwu tych epok; widzimy to wyraźnie w jego zachowaniu i perypetiach (peregrynacjach uczuciowych);

- pierwszy etap jego życia, aż do spotkania Izabeli, wiąże się z ideałami pozytywistycznymi; mimo poglądów jego ojca, że nie są tak ważne wiedza i wartość człowieka, ile jego pochodzenie i majątek, najlepiej ziemski, postanawia uczyć się solidnie, docierając nawet do poziomu Szkoły Głównej; w dalszym rozwoju jednak przeszkadzają mu (chyba romantyczne) ideały walki narodowowyzwoleńczej, które powodują jego udział w powstaniu i zesłanie na Syberię, gdzie kontynuuje swoją naukę; potem, po powrocie zostaje subiektem w sklepie Mincla i ostatecznie przejmuje go po śmierci właściciela;

- tu pojawiają się pierwsze typowo romantyczne wątki: nieszczęśliwa miłość od pierwszego wejrzenia do Izabeli Łęckiej, od której dzieliły go nie tylko bariery finansowe, ale także należał on do innej warstwy społecznej; wszystkie następne działania, a trwają one przez większą część książki, podporządkowane są tej sprawie; najpierw postarał się (ciężką pracą) o majątek i zbliżenie do rodziny różnymi sposobami; w tym czasie dręczą go typowo romantyczne mieszane uczucia romantyczne: popada w przeciwne stany psychiczne, które mobilizują go jednak do pracy, ale nawet mogą spowodować ucieczkę: do Paryża; pocieszenia tam szuka w nauce i lekturze Mickiewicza; nie wiele to jednak pomaga i na pierwsze skinienie Izabeli wraca do kraju; kiedy ostatecznie Izabela zgadza się poślubić Wokulskiego, ten orientuje się, że jego nie miłość jest odwzajemniana i nawet jest przez ukochaną wyśmiewana; ona sama nie zamierza zmienić swoich przyzwyczajeń co do zabawy z innymi panami; wtedy następuje nagłe i definitywne rozstanie oraz próba samobójcza;

- z romantyzmu widzimy więc również bogactwo wewnętrznego życia bohatera; ostatecznie pozostaje on idealistą, który rozczarowany rzeczywistością opuszcza ją: dla domysłu czytelnika zostawiona jest decyzja czy samobójczo, czy też wyjeżdża gdzieś;

- pozytywistyczny jest jego kult dla nauki i wiedzy; uważa, że wyniki badań mają służyć jakimś realnym celom praktycznym (metal lżejszy od powietrza); kariera kupca i jego ostateczny majątek; jego ciągłe interesowanie się nauką (za młodu, na Syberii, potem Geist i prawdopodobna kontynuacja); mimo orientacji, że doraźna pomoc jednostkom nie może rozwiązać problemu społecznego, pomaga kilku osobom: Magdalenka-prostytutka, Wysocki, Węgiełek; pozytywistyczna jest także idea pracy dla dobra narodu przy wykorzystania własnej wiedzy i doświadczenia (Spółka do handlu ze wschodem);

- ostatecznie jednak na obu frontach ideowych przegrywa: miłość nie realizuje się, a wiele działań pozytywistycznych nie udaje się: spółka zostaje rozwiązana, sklep przechodzi w ręce żydów;

5. Trzy pokolenia w „Lalce" Bolesława Prusa

- Prus pokazuje nam trzy pokolenia w „Lalce": romantyków, pozytywistów i przedstawicieli epoki przejściowej, która ma najwięcej problemów w życiu w związku z tym;

- romantycy prezentujący odchodzące w przeszłość ideały walki z zaborcą i np. kult Napoleona, są z założenia skazani na śmierć i zapomnienie (tak jak Rzecki), jak to jest napisane w utworze; są wyśmiewani za swoje poglądy i archaiczny sposób ubierania;

- (patrz 4) najważniejszy w utworze jest przedstawiciel okresu przejściowego, w którego psychice dochodzą do głosu tak idee romantyczne, jak i pozytywistyczne, których przemieszanie doprowadza ostatecznie do katastrofy życiowej bohatera;

- mniejsze znaczenie mają przedstawiciele pozytywizmu: charakteryzują się oni kultem nauki i zapałem do pracy: arystokrata Ochocki, który swoją popularność poświęcił dla nauki (marzy o skonstruowaniu maszyny latającej, na co przeznacza pieniądze z testamentu Wokulskiego); tu także umieścimy studentów z kamienicy Łęckich; jest tu także socjalista Klejn, nieco tajemnicza osobistość, która uważa, że socjalizm jest przyszłością; Prus pokazuje jednak, że nie wszystkie założenia tego okresu mają sens, lub są realizowalne;

6. Hasła i tendencje epoki w publicystyce i nowelistyce okresu pozytywizmu

- W skrócie założenia filozoficzne epoki: Comte - filozofia ma sens praktyczny, opiera się na rzeczach poznawalnych rozumem; celem uzyskanie pewnej wiedzy; środkiem eksperyment i obserwacja; przedmiotem badań tylko fakty fizyczne, gdyż psychika zaprzecza pewności wiedzy; Mill - postulat utylitaryzmu wszelkiej literatury - ma przynosić pożytek społeczeństwu: nauczać, wykazywać, krzewić ideały moralne; tylko takie działanie uznaje za sensowne;

- W Polsce pojawiają się w związku z tym dodatkowe założenia programowe związane z ideologią pracy u podstaw (edukacja niższych warstw społecznych - największa część społeczeństwa, stanowiąca wielką potęgę, jeżeli wie o co walczy) i pracy organicznej (to samo, ale do ogółu społeczeństwa); są także promowane hasła emancypacji kobiet i asymilacji innych narodowości, zwłaszcza żydów

- to powoduje zwiększone zainteresowanie takimi formami jak nowela, powieść oraz publicystyka i jednoczesny odwrót od gatunków poetyckich i lirycznych;

- Publicystyka: następował intensywny rozwój prasy, rozpoczęty w oświeceniu; typowo pozytywistyczne czasopismo „Przegląd Tygodniowy" prezentowało najszerzej popularne hasła tego okresu; mistrzem polemiki był tu Aleksander Świętochowski; krytykuje on szlachecki tradycjonalizm i sposób życia, które przyczyniły się do upadku Polski, promował mieszczaństwo, jako sposób życia; dyskusja starzy-młodzi szybko wygasła w wyniku szybkiej degradacji wartości pozytywnych; poza tym ten znany publicysta interesuje się każdą nowo powstałą powieścią, lecz niektórych nie potrafi do końca zrozumieć („Lalka"); Podkreśla on również znaczenie asymilacji żydów i emancypacji kobiet jak i pracy jako takiej (nad sobą i innymi); Ciekawe są również Kroniki i felietony Prusa, które zajmują się wieloma aktualnymi problemami (np. problem zaśmiecenia Warszawy);

- Nowelistyka: Maria Konopnicka zajmuje się asymilacją żydów w „Mendlu Gdańskim" - pokazuje bezmyślność i okrucieństwo Polaków oraz po prostu tłumu wobec innych narodowości; ważną rolę odgrywają dzieci - ich edukacja, wykorzystanie możliwości i zdolności, jakie dała im natura - klęska Janko Muzykanta Sienkiewicza czy „Antek" Prusa; w „Miłosierdziu Gminy" Konopnickiej widzimy, że z pozytywistyczną pomocą nie można przesadzać, gdyż można doprowadzić to do absurdu; „Omyłka" Prusa to pokazanie, do czego może doprowadzić niezrozumienie i ogólna głupota społeczeństwa; Orzeszkowa zajmuje się problemami pracy u podstaw i problemami z tym związanymi (zagrożenie ze strony zaborców): „A...B...C..." oraz „Tadeusz" (nie pilnowane dziecko się utopiło);

7. Wyjaśnij przyczyny zróżnicowanych sądów krytyków i czytelników

o powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza

- Poza „Krzyżakami" o „Quo Vadis", największym dziełem historycznym pozytywizmu jest „Trylogia" Sienkiewicza stanowiła wielkie wyzwanie teoretyczno-kulturowo-artystyczne dla autora. Niezależnie jednak od sposobu podejścia do tematu oraz ostatecznego wykonania zawsze znajda się osoby, którym będzie się to podobało i takie, którym nie będzie to odpowiadać. Tak też było z tymi utworami.

- Napisane wg zasad epoki, zwłaszcza łatwej przyswajalności utworu dla szerokiego grona czytelników. Pojawia się tutaj przekazywanie pozytywnych postaw, moralności - ogólnie cele dydaktyczne. Obowiązują tutaj także zasady które potem stały się standardem hollywoodzkim (chociaż porównywanie tego nie jest zbytnio na miejscu); Poza epopejowym założeniem wydarzeń na ważnym tle dziejowym narodu (np. najazd szwedzki w „Potopie") mamy tu obowiązkowy wątek miłosny, absolutną konieczność zwycięstwa dobra nad złem, wątki sensacyjne, niesamowite sceny, nawet batalistyczne oraz cechy heroiczne u niektórych bohaterów; wszystko jeszcze ubarwione scenerią szlachecką tego okresu - wszystko po to, aby zaciekawić czytelnika;

- stąd muszą się tu pojawiać w utworze pewne uproszczenia (jaskrawość moralna - to jest dobre, a to złe, ten jest biały ten jest czarny, nie zwracanie uwagi na kryzys wewnętrzny Rzeczypospolitej itp.) które niektórym bardziej wysublimowanym czytelnikom mogą nie odpowiadać. Tak było w przypadku Stanisława Brzozowskiego, którym mówił o tej serii, jako o „symptomie naszego upadku umysłowego" co jest jednak pewną przesadą. Mocno krytykuje on fascynacje szlacheckością (która była przyczyną upadku RP) oraz właśnie prostotę utworu.

- poza tym jednak cała seria powieści historycznych Sienkiewicza została przyjęta przez krytykę i czytelników z entuzjazmem i zadowoleniem.

- Zawsze jednym będzie się podobać, innym nie. Bez sprzecznie jednak te dzieł Sienkiewicza są wielkim osiągnięciem Polskiej literatury pozytywistycznej.

8. „Potop" jako powieść „ku pokrzepieniu serc"

- Idea „Ku pokrzepieniu serc" jest myślą przewodnią i głównym celem powstania całej trylogii, co autor skrupulatnie podkreślił na końcu ostatniej części: „Pan Wołodyjowski";

- Całość powstawała w trudnym dla Polski okresie rozbiorów, co nie sprzyjało optymizmowi narodu jako takiego, zwłaszcza po klęsce dwóch kolejnych powstań. Głównym celem Sienkiewicza było właśnie poprawienie tego nastroju i pokazaniu, że to nie może być koniec.

- poprzez ramy historyczne trzech, dość krytycznych dla egzystencji Rzeczypospolitej wydarzeń, w naszym przypadku koncentrujemy się na najeździe szwedzkim XVII wieku, autor stara się osiągnąć kilka ważnych celów: dydaktyczny - o historii Polski; ukazanie dawnej wielkości i świetności kraju oraz jego znaczenia na arenie międzynarodowej; dzięki ukazaniu tego, że Polacy mogą się zjednoczyć i zwyciężyć nawet wtedy, gdy sytuacja wydaje się być beznadziejną - dodać otuchy na przyszłość i pokazać, że istnieje realna szansa na odrodzenie kraju; w ramach tej idei ukazać pozytywne wzorce osobowe godne do naśladowania nawet po tych kilku wiekach;

- Konkretnymi przejawami idei pokrzepienia serc są między innymi: koncepcja bohatera, który mimo popełnionych błędów ma szansę pełnej rehabilitacji i pełnej weryfikacji swojej przeszłości co daje nadzieję, we wszystkich znaczeniach tego słowa; walka ze Szwedami przypomina powstanie ogólnonarodowe (ważna są niższe stany wg autora); jest też to sprawiedliwy sąd nad społeczeństwem - mimo iż są zdrajcy to są jednak jednostki wybitnie patriotyczne; pokazana jest także zmiana nastawienia społecznego po powrocie króla - pokazana jest tu potrzeba posiadania przywódcy tak duchowego jak i ideowego; jest to również ważna postać, jako wzorzec wszelkich cnót, sprawiedliwości; wzorcami osobowymi mogą być także inne postacie: Wołodyjowski oraz starteg Czarniecki; pokazana jest też również jednocząca rola religii (obrona Jasnej Góry); optymistycznie działa także na czytelnika zakończenie: odkupienie win wskazuje, że wartość człowieka należy mierzyć również wg umiejętności to korygowania własnego postępowania;

- Podsumowując, powieść miała duże znaczenie nie tylko literacko, ale również dla narodu jako całości - podtrzymywała integralność narodową, poczucie własnej wartości i uczucie patriotyczne.

9. Uzasadnij bujny rozwój publicystyki, form epickich w czasach pozytywizmu

- Pozytywizm koncentrował się na przygotowywaniu narodu do wielkiego, ale odległego w czasie powstania; jego idami były praca organiczna, praca u podstaw koncentrujące się na podtrzymywaniu świadomości narodowej u wszystkich niższych i średnich warstwach społecznych. Jednak pozytywizm posiada jedną ważną cechę, która odróżnia go od innych epok: posiadał pełną świadomość własnego istnienia (co w szczątkowej formie widzieliśmy w przypadku dwóch poprzednich epok), która wiązała się ciągłą dyskusją nad kształtem idei epoki oraz sposobem ich realizacji.

- Stąd wynika bujny rozwój wszelkich form, które pozwalają zaprezentować własne idee oraz oceniać, krytykować idee innych ludzi. Idealną formą dyskusyjną jest wszelkiego rodzaju publicystyka. I tu można pokazać dwa podstawowe kierunki publicystyczne: prezentacja własnych idei i przemyśleń nad aktualnymi tematami społecznymi. Można by ją określić mianem publicystyki konstruktywnej. Do tego grona zaliczają się praktycznie wszyscy wielcy twórcy pozytywizmu: Eliza Orzeszkowa (problemy emancypacji kobiet, Żydach, patriotyzmie, literaturze pozytywistycznej), Sienkiewicz, Prus, Konopnicka. Drugim kierunkiem jest publicystyka destruktywna, jak ją nazwałem. Koncentrowała się ona na krytykowaniu innych twórców, często nawet przechodząc do osobistych antypatii. Takim krytykiem był Aleksander Świętochowski. Ciekawym, choć dość oczywistym zjawiskiem było koncentrowanie się publicystów o podobnych poglądach wokół konkretnych tytułów prasowych.

- Innym sposobem prezentacji własnych idei było wprowadzanie ich w życie w swoich dziełach literackich: np. w powieści tendencyjnej lub noweli. Tu wiele przykładów jest. (podać kilka: „A...B...C..." Orzeszkowej - problem edukacji i zakazów władz; „Tadeusz" - problem opieki nad dziećmi; „Katarynka" Prusa - opiekowanie się biednymi); powieści okresu bardzo ważne dla literatury polskiej (historyczne Sienkiewicza);

- popularność wynika z założeń epoki - edukacji społecznej i własnej samoświadomości;

10. Różnorodność tematów liryki A. Asnyka

- Adam Asnyk znajdował się w pozytywizmie w dość specyficznej sytuacji - była to epoka podporządkowująca wszelką literaturę konkretnym celom, takim jak edukacja społeczeństwa itp., a taki podejście do literatury raczej wykluczało poezję z kręgu lit. pozytywistycznej; jednak Asnyk wyrwał się z tego kręgu prozy; uważał się również za kontynuatora tradycji romantycznych, choć jego ideologia odbiega od założeń tej epoki, a mocno zbliża się do pozytywizmu, jednak nigdy nie zmienia się we wrogość przeciwko romantykom, przeciwnie: przychylał się do koncepcji pogodzenia tych dwóch odmiennych epok;

- Egzystowanie na skraju dwóch epok dawało Asnykowi wielką swobodę tworzenia, gdyż właściwie nie miał dużej konkurencji (poza Konopnicką); stąd też mamy tak wielką różnorodność tematyczną poezji Asnyka;

- zacznijmy od tego, co najbardziej przybliża Asnyka do pozytywizmu; wiersz „Do młodych" możemy przyrównać do „Ody do młodości" Mickiewicza - jest również swego rodzaju manifestem ideowym, choć założenia ideowe są co najmniej sprzeczne z tymi, które głosił wieszcz. Głosi wszystkie ważne idee epoki (np. te, które pochodzą od Comte'a): kult nauki, wiedzy i prawdy, wzywa do aktywnego udziału w tym nowym świecie; ważne jest jednak to, że nie całkowicie zrywać z przeszłością, chce, aby odnoszono się z szacunkiem do romantyzmu, gdyż jest to wielkie kulturowe dziedzictwo, którego nie wolno zaprzepaścić; ten wątek pogodzenia z romantyzmem pojawia się również w wielu innych wierszach („Daremne żale"), czasem przeradza się to nawet w wyrażanie niektórych idei romantycznych, takich jak kult jednostki wybitnej („Limba"); mimo swojego zainteresowania romantyzmem rozumie jednak konieczność zmian, ewolucji świata, co uzasadnia nadejście nowej epoki i odejście starej z mrok przeszłości (Sonet I z cyklu „Nad głębiami");

- poza wątkami egzystencjalnymi, Asnyk porusza także tematykę bardziej przyziemną: pisze wiele pięknych erotyków, w których do miłości podchodzi z wielu różnych stron: raz zauważa, że miłość romantyczna, która idealizuje kochanka jest bez sensu i że nie wierzy w miłość, gdy zorientował się, że zwykle jest to po prostu zwykła salonowa gra („Karmelkowy wiersz"); z drugiej strony jednak ze zdumieniem zauważa, że znowu zakochał się, i że znowu wierzy w miłość - ma ona dla niego wielkie znaczenia („Ja ciebie kocham"); Innym znowu razem pokazuje swój smutek i rozpacz z powodu rozstania z ukochaną („Ach, jak mi smutno"); Jest również ciekawy i dość popularny wiersz „Między nami nic nie było", który jest antytezą: mimo iż na początku nadmienia pod. lir., że nie miedzy nim i opisywaną kobieta nic nie było, to jednak podawane dalej przykłady absolutnie temu zaprzeczają;

- Mamy tu więc deklarację ideową epoki pozytywizmu, próbę pogodzenia romantyzmu z pozytywizmem, ogólne przemyślenia filozoficzne w cyklu „Nad głębiami" oraz ciekawą lirykę miłosną;

11. Liryka patriotyczna i społeczna Marii Konopnickiej

- Jest drugim, po Asnyku, autorem, który w czasach niepoetyckich tworzył poezję, w której podejmowane są tematy, które nawiązując czasem do romantyzmu odchodzą nieco od założeń pozytywistycznych, chociaż często z nich korzystają (zamącone, no nie?);

- podejmuje, podobnie jak Asnyk, bardzo wiele problemów, od ludowości, miłości aż po problemy społeczne i patriotyzm; na tych ostatnich dwóch mam się skoncentrować;

- problemy społeczne podejmowane są m.in. w wierszu „Wolny najmita"; autorka pokazuje skutki wprowadzenia carskiej ustawy uwłaszczeniowej, która mimo, że dała chłopom ziemię na własność, ale podział ziemi był przeprowadzony tak, aby chłopi otrzymali najgorszą ziemię; dodatkowo pokazywanemu chłopu pogodna zniszczyła większość minimalnych plonów; teraz stał się wolnym najmitą - najmuje się do jakiekolwiek pracy, aby wyżyć; pokazane jest, że wolność stała się utrapieniem w realizacji carskiej ustawy;

- w nurcie patriotycznym mamy dwa ważne wiersze: „Contra spem spero" - wierzę wbrew nadziei; jest wiersz wyrażający ciągłą i nieprzerwaną wiarę w to, że Polska odrodzi się wcześniej, czy później, ale na pewno; wszystko to mimo beznadziei po obu powstaniach, mimo ich klęsk; jest to przy okazji nawiązanie do romantycznej poezji, która miała krzepić serce narodu (tylko nie wiem, w jakich to było utworach?); „A jak poszedł król na wojnę" jest buntem przeciwko nierównemu traktowaniu życia chłopa i ludzi z wyższych stref; o ile życie króla jest wiele warte i przeżywa on wiele wojen, o tyle na tych wojnach najczęściej giną prości ludzie, chłopi; Najważniejszym jednak wierszem jest „Rota"; jest to wiersz, który potem był jednym z kandydatów na hymn narodowy; koncentruje się on na patriotyzmie narodowym, żąda od Polaków pełnego oddania ojczyźnie i zachowania jej kultury i co najważniejsze - języka; pojawia się tu także duma pochodzenia z rodu piastowskiego; ważna jest także wiara w możliwość odzyskania niepodległości; naród będzie czekał aż do momentu, aż przyjdzie odpowiedni czas na kolejne powstanie i ostateczne zwycięstwo;

- Konopnicka pisała wiersze o różnorodnej tematyce, ale właśnie wiersze patriotyczne i te, dotyczące problemów społecznych są dla nas najważniejsze; zwłaszcza „Rota" zachowała swoją aktualność - patriotyzm jest bardzo ważną cechą społeczną, nawet, jeżeli cała Europa ma się zjednoczyć u progu nowego tysiąclecia;

12. Etos pracy w „Nad Niemnem"

13. Rozwój powieści pozytywistycznej (od tendencyjności do realizmu krytycznego)

- w każdej epoce, niezależnie od wszystkiego następowały pewne ważne zmiany we wszystkich aspektach: tak filozofii jak i ideologii i literaturze, co wynikało z naturalnych cech jakimi były zmiany czasów i nadejście nowego pokolenia; podobnie było w pozytywizmie;

- powieść pozytywistyczna jest ugruntowaniem gatunku powieści realistycznej, ale pojawiają się pewne drobne jej przemiany: o ile wcześniej dominowała powieść behawiorystyczna (opis zdarzeń bez wnikania w psychikę bohatera) o tyle teraz pojawia się powieść psychologiczna, która koncentruje się na przeżyciach wewnętrznych bohatera/ów („Lord Jim" Conrada, „Ojciec Goriot" Balzaca);

- po kolei: powieść tendencyjna, podporządkowana przekazowi pewnej wiedzy lub postaw; rozdzielenie wzorców pozytywnych i negatywnych nie może nastręczać żadnych problemów, gdyż przeznaczona jest dla szerokiego ogółu społeczeństwa; akcja jest podporządkowana dydaktyzmowi i zwykle ograniczona do minimum, podobnie jak wykorzystane środki artystyczne; z tych powodów nie uważane są one za wielkie dzieła literackie; z ważniejszych tytułów wymienić można takie powieści Orzeszkowej jak „Marta" i „Meir Ezofowicz"

- Szybko jednak okazało się, że mała wartość artystyczna też ma swoje wady i na bazie tendencji wytworzył się nowy gatunek powieści realistycznej, który umieszczał bohatera w całej rozległej sieci wydarzeń i rzeczywistości, która miała motywować zachowanie bohatera i dawała lepszą możliwość zrozumienia całości obrazu; łatwiej było to uatrakcyjnić artystycznie; można było również poruszyć bardzo wiele problemów naraz („Lalka" Prusa idealnym przykładem); Wszystko to wiązało się równocześnie z powolnym upadkiem ideałów epoki, w czym orientowali się ci autorzy;

- osobnym działem literatury była oczywiście powieść historyczna (patrz punkt 7); poza chęcią promowania pewnych ponadczasowych postaw, autorzy starali się wiernie, wg własnej wiedzy zaprezentować ich wizję danej epoki;

- jest wielka różnorodność i wyraźnie widoczna ewolucja gatunku - wielotorowy rozwój;

14. Scharakteryzuj na dowolnie wybranym przykładzie felieton, recenzję i esej

- w pozytywizmie silny rozwój tych (wszystkich) kierunków publicystycznych - dydaktyka

- felieton: krótki artykuł w gazecie o luźnej kompozycji, swobodny tematycznie, nastawiony na bezpośredni kontakt z czytelnikiem i przekazywaniem mu pewnych treści i przemyśleń nad aktualnymi lub ponadczasowymi sprawami, wprost lub w sposób zawoalowany (z powodu cenzury); klasyczne są „Kroniki" Prusa, które pisane blisko przez lat 40 bawiły (opierały się na humorze i satyrze) czytelników najróżniejszymi tematami;

- recenzja jest informacją o utworze artystycznym: książki, stuki czy filmu; zwykle drukowane w prasie, ostatnio (50-60 lat) również w innych mediach; może być tylko suchą informacją, może być również omówieniem dzieła z wszechstronną krytyką; może być rzeczowym opisem wszystkich dobrych i złych stron dzieła, popartym wiedzą autora recenzji, a może być zwykłym wygwizdaniem dzieła, wynikającym z osobistych urazów lub niezrozumienia dzieła (Świętochowski ocenia „Potop");

- esej: bardziej złożona konstrukcja literacka; jest przemyślenie autora nad jakimś problemem, jednak ze zwróceniem szczególnej uwagi na formę literacką; autor może praktycznie zamieścić tutaj wszystko, co mu się spodoba - ciąg myślowy może daleko odbiegać od stereotypu, może nawet mieć na celu zaskoczenie czytelnika;

(skąd przykłady konkretne?)

15. Spory i dyskusje literackie doby pozytywizmu

- pozytywizm, jest drugą epoką, w której mocno rozwinął się nurt publicystyczny; publicystyka jako taka automatycznie kojarzy się również z dyskusją czy polemiką prowadzoną na łamach prasy; właśnie nurt polemiczny jako ten, który przyczyniał się do rozwoju epoki stał się bardzo popularny; jest wiele przykładów dyskusji w epoce;

- (patrz punkt 7) przykładem może być dyskusja wokół powieści historycznych Sienkiewicza, zwłaszcza „Potopu" z jego trylogii, którą uznawano za upadek literatury polskiej;

(jakie jeszcze?)

16. Charakterystyka społeczeństwa po powstaniu styczniowym

w literaturze pozytywistycznej

- klęska powstania styczniowego oznaczała drugie już przekreślenie szansy na wyzwolenie drogą zbrojnej walki; w tej sytuacji narodziły się hasła pracy organicznej mającej doprowadzić do pogłębienia samoświadomości narodowej i rozkwitu gospodarczego; jednak twórcy idei pozytywistycznych nie brali pod uwagę rzeczywistości, która nie była aż tak sielankowa - nurt tendencyjny przeobraził się więc w realizm krytyczny, który bardziej zgodnie z rzeczywistością prezentował świat;

- „Lalka" Prusa jest jednym z niewielu utworów epoki, który tak wszechstronnie analizuje społeczeństwo popowstaniowe; przedstawiony tu obraz jest jednak niezwykle krytyczny: większość arystokracji jest pozbawiona uczuć patriotycznych, niezdolna do działania, zdegenerowana, pełna poczucia wyższości wobec innych i własnej wartości; wyjątkami są baronowa Zasławska i Ochocki (naukowiec) którzy mają zdrowy pogląd na świat i orientują się co jest dobre, a co złe; podobnie jest w przypadku mieszczaństwa, które jest pasywne, biedne i chce mu się zmieniać własnej sytuacji; wyjątkiem jest tu główny bohater (Wokulski), który dzięki własnej obrotności i motywacji (uczucie do Izabeli) zdołał szybko się dorobić; w pewnym stopniu wszystko można by uzasadnić represjami carskimi - każdy musi pilnować własnego interesu, aby nie popaść w konflikt z caratem; jest również pokazany problem asymilacji narodowości żydowskiej, która jednak jest mocno skontrastowana z Polakami - są obrotni, starają się o własny majątek i są poza wszystkim hermetyczni i źle przyjmowani przez narodowość polską;

- „A...B...C..." i „Tadeusz" Orzeszkowej - podejmują dwa ważne problemy - edukację dzieci i młodzieży oraz opiekę nad nimi w czasie pracy rodziców; drugą sprawą są prześladowania carskie wobec ludzi próbujących uczyć wbrew zakazom prawnym; pokazuje to niemożliwość realizacji założeń pozytywistycznych;

- „Janko Muzykant" Sienkiewicza i „Antek" Prusa pokazują niemożliwość realizacji marzeń utalentowanych jednostek, jeżeli pochodzą one z niższych warstw - są skazane na niedouczenie i ciężką pracę aby przeżyć; ich talent może stać się ich zgubą; przy okazji jest pokazany stosunek wyższych warstw do niższych oraz ciemnota tych ostatnich;

- Tak więc obraz społeczeństwa w literaturze pozytywistycznej mamy dość pełny i jasny, chociaż rzadko obiektywny; dominuje krytyczny stosunek do realizacji idei pozytywistycznych i społeczeństwa tego okresu;

17. Kontynuacja epickich tradycji epopei w utworach pozytywizmu

(Młodej Polski) - „Nad Niemnem", „Potop", Chłopi"

- mimo iż „Pan Tadeusz" Mickiewicza jest uznawany za ostatnią wielką epopeję literatury polskiej czy wręcz światowej, to jednak w następnych epokach pojawiają się pozycje literackie, które kandydują do tego miana; nie mają one jednak zbyt dużego związku z epopeją w klasycznym tego słowa znaczeniu;

- przyglądając się powieści „Potop" Sienkiewicza zauważamy wiele cech epopei: akcja rozgrywa się w czasach mających duże znaczenie dla Polski; bohaterowie dokonują wielkich czynów itp. itd.; mamy jednak kilka ważnych nowości: utwór jest skonstruowany wg zasad powieści realistycznej i jest raczej pozbawiony typowych dla klasycznej epopei środków artystycznych; drugą sprawą są bohaterowie: główny bohater „Potopu" nie jest ideałem przez całą długość utworu: zmienia się od postaci bardzo negatywnej aż do pozytywnej; poza tym mamy tu też koncentrację na przeszłości historycznej - rolę dydaktyczną nie tylko jeżeli chodzi o sylwetki moralne;

- kolejną wielką epopeją są „Chłopi" Reymonta - jest to już kolejna epoka; jest to dokładny i drobiazgowy opis życia wsi i stosunków panujących; jest to epopeja polskiej wsi końca dziewiętnastego wieku; widzimy tu wszystko, co wiąże się z życiem wsi: nadrzędność pór roku nad wszystkimi wydarzeniami, problemy związane z ustawami carskimi (uwłaszczenie, serwituty);

18. Pamiętnik Rzeckiego jako przykład postawy romantycznej

- poza tym, że pamiętnik nie może być postawą, to widzimy w nim obraz jego autora - człowieka będącego na wskroś romantykiem;

- wychowywał się już w czasie zaborów, gdy dojrzewały idee romantyczne; wszyscy oczekiwali nadejścia Napoleona na odsiecz Polsce; jego nadzieję na odsiecz któregoś z Bonapartych nie zaburzają klęski dwóch kolejnych powstań; namawia nawet swojego przyjaciela - Stanisława Wokulskiego do udziału w powstaniu styczniowym;

- wcześniej ma miejsce wiosna ludów, w której objawia się kolejny romantycznych aspekt ideologii Rzeckiego - walka o naszą i waszą wolność - poświęcanie się za wolność innych uciskanych narodów;

- widzimy, że jest naiwny politycznie - stosuje romantyczne metody oceniania wszystkich i wszystkiego (uważa, że Wokulski robi to wszystko dla dobra kraju chociaż ten jest tylko zakochany);

- ostatecznie okazuje się, że ze swoimi ideami staje się anachroniczny i jest uznawany za relikt przeszłości; nie jest rozumiany i sam nie rozumie otoczenia - nowej ideologii; jest uznawany za dziwaka dzięki swojemu ubiorowi i zachowaniu - czuje się więc (romantycznie) samotny i wyobcowany; jego świat ogranicza się do subiektowania w sklepie Wokulskiego, jego psa i małego pokoiku w którym mieszka; gdy ten malutki świat zaczyna się zapadać w sobie (wyrzucony z pracy po sprzedaży sklepu) - on umiera wraz z nim;

19. Tendencje romantyczne w „Nad Niemnem" i „Lalce"

- w „Lalce" Prusa, poza romantycznością Rzeckiego (punkt 18) jest również postawa Wokulskiego: jego romantyczna (nieszczęśliwa, bez możliwości realizacji, z próbami samobójczymi itp.); drugim aspektem jego romantyczności jest jego odrzucenie przez społeczeństwo po powrocie z zesłania po, również romantycznym, powstaniu styczniowym; poza tym jest wielką indywidualnością w swojej dziedzinie (handel); poświęca się również dla własnych ideałów; w ramach romantycznej walki zbrojnej o „naszą i waszą wolność" mamy jeszcze przyjaciela Rzeckiego, który brał udział w Wiośnie ludów - Augusta Katza; Ogólnie Prus pokazuje, że pokolenie romantyków jest na wymarciu i praktycznie jest na to wymarcie skazane;

- „Nad Niemnem"?

20. Scharakteryzuj nowelę jako gatunek typowy dla literatury pozytywistycznej

(definicja, przykłady niżej)

- Największy rozwój noweli przypada właśnie na okres pozytywizmu - wynika to z charakterystyki tego gatunku, który idealnie nadawał się do realizacji założeń epoki;

- po pierwsze jest to krótki utwór pisany prozą (kilka do kilkudziesięciu stron max) - mała objętość sprzyja komunikatywności i koncentracji na jednym temacie oraz nie przeraża niektórych słabiej oczytanych ludzi swoją objętością; pisanie prozą pozbawioną zaawansowanych chwytów artystycznych upraszcza przekaz i jest jasny dla wszystkich; te cechy idealnie nadają się więc do przekazu dydaktycznego, który był podstawowym założeniem tej epoki;

- po drugie mamy tu jasno zarysowaną akcję, zwykle jednowątkową; akcja rozgrywa się w krótkim okresie, choć pojawić się mogą wstępy wprowadzające w historię podanych wydarzeń; akcja rozwija się jasno w kierunku punktu kulminacyjnego nie rozpraszając uwago czytelnika zbędnymi opisami i komentarzami autora; przekaz jest więc oczywisty i obiektywny;

- dzięki temu autorzy mogą poruszać wiele aktualnych problemów społecznych pokazując je na tle codziennego życia ludzi epoki;

- warto wspomnieć o czymś, co zwane jest teorią sokoła - potrzebą istnienia pewnego stałego motywu, który ciągnie się przez cały utwór (np. „Dym" Konopnickiej);

21. Problematyka nowelistyki pozytywistycznej

(tylko przykłady, definicja wyżej)

- problematyka jest więc bardzo szeroka i obejmuje ogół zagadnień związanych z pozytywizmem; wymienię i podam przykładny najważniejszych i najpopularniejszych z nich:

- Wieś: problem ciemnoty i zacofania, brak możliwości realizowania talentów ludzi z niższych sfer, problemy z edukacją; tu mamy takie nowelki jak „Janko Muzykant" (Sienkiewicz) gdzie pokazany mały chłopiec, który za próbę realizacji wielkiej chęci grania na prawdziwych skrzypcach zostaje za to zachłostany na śmierć oraz „Antek" (Prus), gdzie inny chłopak, który jest na tyle zdolny, że wszystko mu przychodzi z łatwością i posiada smykałkę do rzeźbienia musie udać się na poszukiwanie lepszego miejsca, gdyż jego ciemna wieś jest przeciwko niemu (nie chce marnować się na kowala ani na zwykłego chłopa - rola go nie interesuje); „Tadeusz" (Orzeszkowa) - problem opieki nad dziećmi podczas pracy rodziców;

- poruszane są również problemy patriotyzmu: „Latarnik" (Sienkiewicz); tu mamy postać tułacza, który znalazłszy wreszcie jakie miejsce spoczynku jako latarnik morski, zaczytuje się w „Panu Tadeuszu" i powoduje tym rozbicie się statków; to oczywiście dyskwalifikuje go jako latarnika i jego tułaczka rozpoczyna się na nowo; poza pokazanie siły i wartości uczuć patriotycznych, jest to także wskazanie na to, że romantyzm jest bardzo ważny, właśnie z powodu wielkiej wagi przykładanej do patriotyzmu;

- kwestia asymilacji innych narodowości, a zwłaszcza żydów - „Mendel Gdański" (Konopnicka); jest to historia pewnego starego żyda, który urodził się i żył w Gdańsku oraz zajść antyżydowskich, z powodu których przestaje się on czuć pełnowartościowym człowiekiem i przy okazji traci też swoje uczucie do miasta, które niegdyś kochał jak własne;

- problem szkolnictwa wobec zakazów carskich - „A...B...C..." (Orzeszkowa) (wiem o co biega tu);

- problem nierówności społecznej i stosunku do niższych warstw - „Katarynka" (Prus) oraz wspomniany „Janko Muzykant"

22. Rzecki i Wokulski. Scharakteryzuj postacie.

Jakie znaczenie dla idei utworu ma kreacja takiej pary bohaterów?

- początkowo utwór miał mieć tytuł „Trzy Pokolenia", ale ponieważ autorzy nie lubią podawać tematyki utworu wprost, więc przy pierwszej okazji zmienił tytuł; ten oryginalny tytuł miał odnosić się do pokazania trzech kolejnych pokoleń społeczeństwa polskiego: romantyków, pozytywistów i pokolenia przejściowego;

- Rzecki (patrz punkt 18) jest przedstawicielem najstarszego pokolenia - romantyków; przez całe życie czekał na jakiegoś Napoleona, który znowu starałby się uwolnić Polskę i mimo kolejnych klęsk (powstania, wiosna ludów) nie zmienił swojego poglądu na świat (dodatkowo pogląd o zbrojnej walce o niepodległość, staroświeckie poglądy na świat i innych ludzi - Wokulski); całe życie spędził jako pracownik, a potem subiekt w sklepie Mincla (Niemca); jego zachowanie i ubiór powoduje, że jest uważany za dziwaka i z tego powodu jest romantycznie osamotniony i wyobcowany; z przerażeniem obserwuje upadek wpajanych mu zasad moralnych i patriotycznych; całe jego życie ukazuje upadek wartości romantycznych; klęską kończy się ostatecznie życie Rzeckiego - traci pracę w sklepie, wobec braku sensu życia szybko umiera, poza tym nie pojawia się żaden Napoleon; Los obchodzi się z nim okrutnie;

- Wokulski jest przedstawicielem pokolenia przejściowego: mieszają się w nim uczucia romantyczne i idee pozytywistyczne; z romantyzmu mamy w nim: tragiczną (np. w skutkach) miłość do Izabeli Łęckiej; wiara w ideały zbrojnej walki o wolność (udział w powstaniu styczniowym); targają nim ciągle sprzeczne uczucia - to czyje nadzieję, że wreszcie się ożeni, to ucieka do Paryża; przyczyn swych miłosnych akcji szuka w tekstach Mickiewicza; z miłości jest w stanie popełnić samobójstwo; romantyczne jest również niejasne zakończenie zmagań z życiem Wokulskiego; idealizuje swoją kochankę; no i jego złożona psychika i życie wewnętrzne; wiele jednak widzimy cech pozytywistycznych: kult dla wiedzy i nauki - studiował, interesuje się odkryciami Ochckiego i Geista; widzimy też przejawy organicyzmu i filantropii (Wysocki, Wegiełek, Magdalenka); jest również aktywny gospodarczo - wspaniałe osiągnięcia spółki do handlu ze wschodem i jego sklepu; ostatecznie jednak Wokulski przegrywa swoje życie jako romantyk (tragiczna miłość) i jako pozytywista (spółka i sklep przechodzą w ręce żydów);

jaki cel?

23. Sąd pozytywistów na temat roli i miejsca w społeczeństwie inteligentów

24. Wyjaśnij pojęcie „literatura realistyczna" odwołując się do wybranych przykładów

- jest to nurt literatury pozytywistycznej, który rozwinął się w ramach powieści tendencyjnej i okresie następnym po niej; przekształcił się później w nurt literatury realizmu krytycznego; dotyczy on całej literatury prozatorskiej;

- opiera się ona na definicji nowożytnej powieści; polega ona na opisaniu prawdopodobnych, choć fikcyjnych wydarzeń w rzeczywistej, lub również prawdopodobnej scenerii; akcja musi być więc logicznie związana - związki skutkowo-przyczynowe muszą być dla czytelnika jasne i oczywiste; decyzje bohaterów muszą być więc prawdopodobne lub uzasadniane z punktu widzenia tej postaci; akcja może być wielowątkowa, ale wszystkie wątki powinny być ze sobą jakoś związane; ważną postacią w utworze jest narrator; jest postać która relacjonuje nam wydarzenia i podaje opisy scenerii; najczęściej w utworze mamy jednego, trzecioosobowego, bezstronnego, obiektywnego, wszech (lub prawie) wiedzącego; zwykle kompozycja utworu jest jasna i domknięta; jedna ważna uwaga - od wszystkich zasad zdarzają się wyjątki, które mogą świadczyć i wysokim poziomi autora;

- przyjrzyjmy się jednemu z ważniejszych utworów pozytywistycznego realizmu: „Lalce" Bolesława Prusa; (podać co odbiega, a co jest podobne);

- nowele pozytywistyczne też zaliczamy do nurtu realistycznego; tu przyjrzymy się „Antkowi" Prusa

- mimo iż istnieje jasna definicja tego co nazywa się literaturą realistyczną, to jednak każdy twórca większego formatu dodaje swoje trzy grosze to standardu (od zawsze)

25. Trzy sonety: A. Mickiewicz „Stepy Akermańskie", A. Asnyk „Morskie Oko"

J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży".

Dokonaj porównania (styl, sposób obrazowania, poetyka)

26. Przedstaw znane typy powieści historycznej

- w pozytywizmie następuje rozkwit wszelakiej literatury nadającej się do przekazywania pewnych wartości edukacyjnych; jednym z ważnych gatunków jest przeżywająca swój rozkwit powieść historyczna; ciężko wykazać istnienie jasnych i oczywistych podziałów w dziedzinie tego gatunku literackiego (zwłaszcza, że jest tylko dwóch głównych twórców tego gatunku - Sienkiewicz i Prus), jednak można zauważyć ewolucję pewną, jak następowała: najpierw powstała Trylogia zajmująca się po prostu przekazywaniem historii Polski i propagowaniem pewnych postaw, kilka lat później powstaje „Faraon", który ze względu na odległość czasową został wykorzystany jako materiał do przemyśleń nad istotą i uniwersalnymi zasadami funkcjonowania państwa, społeczeństwa i jednostek ludzkich;

- Trylogia koncentruje się na przekazie dziejów historycznych Polski, realiów życia tamtejszych ludzi, ich wadach i dobrych stronach; nad tym aspektem dzieła Sienkiewicz spędził bardzo dużo czasu nad wieloma różnymi źródłami, aby obraz ten był jak najbardziej zgodny z rzeczywistością; artystycznym zabiegiem (tylko) jest tu jednak stylizacja językowa; drugim w kolejności zabiegiem jest prezentacja pozytywnych postaw, które nie straciły wiele na wartości w czasie tych kilku wieków; no trzecią, równie ważną sprawą jest ogólny cel tego utworu - pisany jest (jak sam autor stwierdza na końcu serii) „ku pokrzepieniu serc";

- analogicznym strukturalnie jest „Quo Vadis"

- Wspomniany „Faraon" Prusa jest już bardziej zaawansowany ideologicznie: autor zajmuje się tu nie tylko próba odtworzenia realiów Starożytnego Egiptu, ale stara się przeanalizować i przekazać własne spostrzeżenia na kilka tematów czytelnikowi - problem władzy i walki o nią (faraon i kapłani), problem rządzenia i sposobów utrzymania w ryzach sporej w sumie społeczności; znaczenie nauki, religii, pieniądza, stosunki miedzy jednostką i jej interesami a społecznością i jej interesami;

27. „Ojciec Goriot" jako powieść realistyczna

- Balzak jest uznawany za twórcę powieści realistycznej

28. Tematyka i bohaterowie polskiej noweli pozytywistycznej

(patrz punkty 20,21)

29. Powstania narodowe i stosunek do nich literatury pozytywistycznej

30. Postawa narodu polskiego wobec najeźdźcy w „Potopie" H. Sienkiewicza

31. Bohater romantyczny i pozytywistyczny - próba porównania

Młoda Polska

1. Przemiany postaw i poetyki J. Kasprowicza (od modernizmu do franciszkanizmu)

2. „Wesele" jako symboliczny dramat narodowy

3. Motyw powstań narodowych w literaturze doby pozytywizmu i Młodej Polski

4. Co to jest dekadentyzm, impresjonizm, symbolizm?

Jak się przejawiały w znanych ci utworach pisarzy młodej Polski

5. Wieś w dowolnie wybranych utworach polskiego pozytywizmu i Młodej Polski

6. Charakterystyka i ocena społeczeństwa polskiego w „Weselu"

7. Tendencje naturalistyczne w prozie S. Żeromskiego i Wł. Reymonta. Omów na przykładach

8. Cechy powieści młodopolskiej („Chłopi", :Ludzie bezdomni").

Związek z głośnymi tendencjami i prądami epoki

9. Konrad, Kordian, Judym, Baryka - na czym polega nieprzypadkowość

tego zestawienia bohaterów literackich

10. Symbolizm i ekspresjonizm jako główne prądy okresu modernizmu

11. Podaj inne używane nazwy epoki Młodej Polski i wyjaśnij ich znaczenie

12. Problem walki o niepodległość w literaturze Młodej Polski

13. Jednostka a społeczeństwo - refleksje po lekturze „Lalki" i „Ludzi bezdomnych"

14. „Moralność pani Dulskiej" i „Wesele" - dwa typy dramatu modernistycznego

15. Motyw samotnej duszy i udręczonej jednostki w literaturze modernistycznej

16. Pytania o możliwość porozumienia narodowego w „Weselu"

17. Świat mieszczański w „Moralności pani Dulskiej"

18. Epicka koncepcja czasu w „Chłopach"

19. Jakie cechy epopei przechowała powieść W. S. Reymonta „Chłopi"

20. Koncepcja historii w opowiadaniach Żeromskiego

21. Interpretacja noweli „Rozdziobią nas kruki, wrony..."

22. Obraz wsi pouwłaszczeniowej

w nowelach i opowiadaniach pozytywizmu i Młodej Polski

23. Wyjaśnij sens tytułu „Ludzie bezdomni"

24. Na podstawie cyklu „Krzak dzikiej róży" scharakteryzuj symbolizm

25. Zło i szatan w znanych ci utworach Młodej Polski

26. Portrety indywidualne i portret zbiorowy inteligencji polskiej w „Weselu"

27. W podanym tekście wskaż środki artystyczne charakterystyczne dla stylu utworów

literatury Młodej Polski (fragment „Ludzi bezdomnych" - „Przyjdź")

28. Omów właściwości poezji Młodej Polski

na przykładzie wierszy K. Przerwy-Tetmajera

29. Omów charakterystyczne cechy poetyki (styl, obrazowanie, bohaterów, gatunki)

jednego spośród autorów: L. Staff, B. Leśmian, M. Pawlikowska-Jasnorzewska

30. Żeromski wobec tradycji romantycznej i pozytywistycznej.

Omów zagadnienia na podstawie wybranych jego utworów.

31. Mity i rzeczywistość w „Weselu" Wyspiańskiego

32. Nieromantyczna kreacja romantycznego bohatera w „Rozdziobią nas kruki, wrony"

33. Nowela i opowiadanie. Scharakteryzuj gatunki odwołując się

do znanych utworów Prusa i Żeromskiego

34. Analiza i interpretacja wiersza Staffa „Deszcz jesienny".

Omów fonetyczne środki stylistyczne

35. Alegoria - wyjaśnij pojęcie i omów funkcje w utworach epok

średniowiecza, oświecenia, Młodej Polski

36. Dwa oblicza klasycyzmu w poezji Staffa

37. Rok 1863 w biografiach wybranych bohaterów

utworów pozytywizmu i Młodej Polski

38. Pesymizm światopoglądowy Młodej Polski i próby jego przezwyciężenia

39. Co to jest stylizacja? Podaj przykłady różnych jej rodzajów w literaturze

40. Analiza i interpretacja wierszy (Staff „Kowal", Kasprowicz „W chałupie",Przerwa-Tetemajer „Widok ze świdnicy do doliny wierchlickiej" i Melodia mgieł nocnych")

41. Związki poezji Młodej Polski z literaturą romantyczną

42. Schopenhaueryzm i nietscheanizm w poezji Młodej Polski

XX-lecie międzywojenne

1. Leopold Staff jako poeta nie tylko jednego pokolenia

- Był poetą trzech pokoleń: Młodej Polski, XX-lecia oraz Wojny i niedługi czas po niej

- Nigdy nie przejmował wszystkiego z danej epoki: zawsze wprowadzał własne idee do swojej poezji, ale korzystał z filozofii i nastrojów wszystkich epok

- Młoda Polska: w wierszu „Kowal" (tomik „Sny o potędze") sprzeciwiał się dekadentyzmowi i, korzystając z filozofii nietzscheańskiej, namawiał do samodoskonalenia wewnętrznego, przygotowania się na wszelkie przeciwności losu, jeżeli wykształtowanie tego „Serca hartownego, mężnego, dumnego i silnego", to człowiek powinien umrzeć, bo życie z sercem słabym, jest bezwartościowe. Człowiek jest kowalem własnego losu, Kowal to symbol siły, mocy kształtującej charakter; młot to symbol kucia, doświadczeń życiowych które czynią człowieka odporniejszym; Drogocenne kruszce to dobre cechy ludzkie, z których powstanie wykute młotem serce; Zamiast pesymizmu - wola i zapał do pracy nad sobą;

- „Deszcz jesienny": tu, w przeciwieństwie do poprzedniego wiersza pojawiają się nastroje dekadenckie; tłem refleksji jest przyroda, która współgra z nastrojem pod. lir.; patrzymy oczami autora, przez zamazane deszczem szyby, wszystko jest więc szare, ponure, tak jak sam pod. lir., ponurość jest także wzmagana przez jednostajne dźwięki spadających kropli i monotonnym refrenem; trzy wizje: korowód zjaw, mar odchodzących w dal, to są marzenia i sny nigdy nie wykorzystane, zrealizowane, pod. lir. jest ponury, samotny, zagubiony nieszczęśliwy; dwa: obraz nieszczęść innych ludzi, jeszcze głębszy nastrój ponurości; trzy: obraz ogrodu, który zostaje zamieniony na pustelnię przez szatana - sprowadził nieszczęścia na ludzi, że aż sam się przeraził; ostatecznie deszcz dzwoniący o szyby budzi pod. lir. - to były tylko majaki; nastrój pogłębiony chwytami artystycznymi Młodej Polski: sylabotonizm (ponura rytmiczność - akcenty i ich stałe położenie), dźwiękonaśladowcze wyrazy, kolorystyczne określenia, wyrazy z głoskami szcz, pogłębiają jeszcze ponurość obrazu; przeładowanie wierszy artystycznymi chwytami, co udowadnia wartość warsztatu artystycznego autora;

- a więc mamy tu nietzscheanizm, dekadentyzm i jego anty; oraz franciszkanizm, który pojawia się później w „Życiu bez zdarzeń" i „Przedśpiewie"; tu mamy afirmację życia prostego, bez żadnych szczególnych wydarzeń, zrozumienia dla cierpienia i szczęścia (i ich celu); Staff przyjmuje tu i aprobuje życie zwykłego szarego człowieka; stoicki stosunek do wydarzeń też (zgoda na wszystko, co go spotyka w życiu)

- XX-lecie: następuje odejście od motywów poezji Młodej Polski, jak i języka; pojawia prosty, jasny ale dystyngowany język literacki; rozwijają się nurty franciszkańskie (fascynacja przyrodą) i klasyczne (klasyczne gatunki - sonet; filozofia - franciszkanizm, odwołania do Horacego, epikureizmu, stoicyzmu)

- „Wysokie drzewa": monumentalny, wzniosły i piękny obraz drzew o zachodzie słońca, oddziaływanie przyrody na człowieka - daje poczucie spokoju ducha i ciszy, wyzwala moce twórcze; franciszkańska fascynacja przyrodą; prosty język, ale dystyngowane wyrażenia i synestezja (przeniesienie wrażeń jednego zmysłu na inny) tu: zapach zielony, złoty itp.; ciekawym chwytem jest klamrowa budowa: „Cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa"; klasyczny 13-zgłoskowiec;

- „Kartoflisko": klasyczna forma, wzniosły język - tematyka banalna - zbieranie kartofli; bardzo realistyczny obraz, bogaty w szczegóły, oddziałuje na wyobraźnię; nastrój powagi, smutku (pora roku - jesień; kolorystyka, deszcz lekki, efekty dźwiękowe - krzyk wron, odgłos ziemniaków o kubły, epitety dobrane); prostymi środkami wyrazu oddaje hołd codzienności oraz jest to poetyckie pożegnanie jesieni;

- „Ars Poetica" - Staff określa tu zadania poezji oraz autora; utrwala przelotne chwile, myśli, doznania, zdarzenia (podobne do symbolizmu), jednak to wszystko nie ma zaskakiwać czytelnika, ale ma służyć nawiązaniu kontaktu z nim (sformułowania typu bracie); osiągnąć to można przez prostotę, jawność zamierzeń autora oraz szczerość wypowiedzi;

2. Nurty poetyckie w poezji Staffa

(patrz punkt 1)

- w Młodej Polsce - dekadentyzm (koniec epoki, przekonanie o nieuchronnej klęsce, katastrofie spowodowanej rozwojem cywilizacji, związanym z tym upadkiem wartości, poczuciem zagrożenia); Staff mówi o słabości i upadku człowieka, poczuciu bezsilności, znużenia, niepokoju i lęku przed życiem („Deszcz jesienny"); nietzscheanizm - filozofia sławiąca kult nadczłowieka, ideału fizycznego i psychicznego; wzywa do samodoskonalenia („Sny o potędze" - „Kowal"); franciszkanizm - afirmacja świata; pochwała natury i całego stworzenia; we wszystkich przejawach życia widzi piękno i doskonałość („Przedśpiew"); Formy wyrazy bogato korzystające z technik Młodej Polski: nasycenie kombinacjami artystycznymi, pejzaże wewnętrzne itp.

- w XX-leciu: klasycyzm - szerokie korzystanie z klasycznych form wyrazu (sonet); odwołania do filozofii klasycznej (franciszkanizm, Horacjanizm, stoicyzm, epikureizm); proste lecz kunsztowne środki wyrazu, jasne proste i zrozumiałe; opisuje zadania poety i poezji w swoich wierszach („Ars Poetica" i „Poeta")

3. Opowiedz o miłości w poezji XX-lecia (np. na podstawie Leśmiana)

- Ballada „Dziewczyna": opisuje miłość do kogoś idealnego, ale poznanego tylko z pośrednio, kto ostateczne okazuje się złudzeniem; ważne jest tutaj dążenie do tego kogoś, tylko na podstawie poszlak, tak usilne, że nie tyko sami bracia dążą do tego kogoś, ale potem nawet ich duchy i same narzędzia.

- seria erotyków z tomiku „Łąka": oddaje atmosferę zbliżenia intymnego dwóch kochanków na łonie natury; wszystkie zjawiska idealnie współgrają ze sobą; Leśmian pokazuje nam różne bodźce oddziałujące na kochanków: brzęczenie bąków, woń malin, dotyk spoconych ciał, upał; bardzo ważne jest tu współgranie natury z przedstawionym obrazem

4. „Dusiołek" Leśmiana - ballada z podtekstem filozoficznym

- w swojej kompozycji i stylistyce wzorowany na ludowej balladzie (podobnie jak romantyczne): narrator ludowym gawędziarzem opowiadającym zgromadzonym historyjkę o Bajdale; robi to ze swadą i humorem; język stylizowany na gwarę ludową (słuchajta); forma klasyczna, temat ukryty pod przykrywką prostej bajki;

- historia opowiada o wędrującym chłopie - Bajdale, który ze swoimi zwierzętami zatrzymał się na odpoczynek, gdy zasnął, z rowu wyszedł Dusiołek, maszkara, która zaczęła dusić i dręczyć we śnie chłopa; gdy się już obudził, z wyrzutem zwrócił się do swoich zwierząt, że nie pomogły mu pozbyć się tej zmory; także zwrócił się do Boga z pytaniem, po co stworzył takiego Dusiołka?

- filozoficzna pretensja do Boga o to, że stworzył świat, na którym poza pięknymi i dobrymi rzeczami, jest także zło, nieszczęście, na które człowiek jest stale narażony i z którymi musi stale walczyć;

5. Ballady Leśmiana, a tradycja romantyczna gatunku

- Ballada polska postała w romantyzmie (przyczynił się do tego Mickiewicz głównie)

- gatunek synkretyczny, łączy w sobie prozę, poezję i dramat; fabuła zwykle oparta na wydarzeniach fantastycznych, np. „Romantyczność" (rzadziej historycznych - „Lilie"), nasycona elementami tajemniczości i zagadkowości; zwykle przedstawia jedno, wyraźnie zarysowane wydarzenie; narrator subiektywny, świat pokazany jest przez pryzmat uczuć pod. lir.; występują dialogi;

- często pojawiają się motywy ludowe (typowe dla renesansu); pojawia się prosta i jasna etyka ludowa: nie ma zbrodni bez kary; zło zawsze musi być ukarane, a dobro wynagrodzone; nie można złamać danej przysięgi; Zwłaszcza Mickiewicz szeroko korzystał z podań, bajek i legend ludowych, które idealnie pasowały do aktualnej „mody" na tajemniczość romantyczną (nawet „Romantyczność" została okrzyczana manifestem programowym); podobnie język ballad jest często zapożyczany z gwary ludowej, ale tak, że nie utrudnia to ich zrozumienia; dla łatwości zapamiętywania - rymy i rytmiczność

- postacie ballad są silnie stypizowane: są określone przez jedną lub kilka cech; ich działania dowodzą, że życie człowieka jest podporządkowane pewnym niewzruszonym zasadom (moralnym); następuje często wymieszanie rzeczywistości z fantazją: duchy na jawie itp.

- Leśmian: weźmy „Dusiołka" na warsztat; wiele podobieństw: jest element ludowości (postać Dusiołka z podań ludowych, stylizacja językowa); tajemniczości (sama postać Dusiołka, pomieszanie się snu z jawą);

- jednak nie mają one celu dydaktycznego: „Dusiołek" jest retorycznym pytanie i oskarżeniem Boga o to; że stworzył zło - Ballada filozoficzna (tak można to określić)

- i jeszcze „Dziewczyna": też występuje ludowość, tajemniczość (praca ludzi, a potem duchów i ostatecznie młotów); ale to można określić jako Ballada symboliczna: jest to pokazanie życia człowieka, walczącego z przeciwnościami; podejmuje wysiłek, który ostatecznie może okazać się bezcelowy (pozory mylą); podobnie jak w romantyzmie: dydaktyzm, ale nie są to takie proste zasady; Leśmian pokazuje nam sprawy głębsze, bardziej filozoficzne

6. Skamandryci - hymn do codzienności (założenia, twórcy, przykłady)

(przykłady - punkty 7 i 8)

- ważna grupa artystów warszawskich głównie; Tuwim; Słonimski; Wierzyński; Lechoń; Iwaszkiewicz; Iłłakowiczówna; Pawlikowska-Jasnorzewska; Liebert;

- ogólnie uznali siebie za grupę bezprogramową, nie chcieli siebie ograniczać żadnymi założeniami twórczymi, ale można wyłonić kilka podstawowych cech, charakteryzujących twórczość skamandrytów: ogólnie poezja miała być związana z teraźniejszością, widać kult codzienności i konkretu, a co za tym idzie zerwanie z metafizyczną głębią, kult życia i witalizm („Wiosna" Tuwima), dążyli do doskonałości artystycznej i pozwalali sobie na absolutną dowolność tematyki i doboru środków artystycznych

- ich twórczość cechowała się komunikatywnością i jasnością wypowiedzi, między innymi dlatego, że wiele ich utworów sami prezentowali na wieczorkach poetyckich i przedstawieniach (m. in. w kawiarni „pod Pikadorem");

- Lechoń w „Herostratesie" odżegnuje się od silnie zakorzenionego w polskiej poezji wątku patriotycznego; ośmiesza go i uważa, że w nowej sytuacji jest on niepotrzebny i wręcz szkodliwy; znamienne i znane słowa mówią „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę";

- Słonimski podobnie mówi w „Czarnej Wiośnie": „Ojczyzna moja wolna, wolna.../Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada"

- Tuwim demonstruje swoje zainteresowanie „sprawami codziennymi", absolutnie nie związanymi z patriotyzmem, w swoim kontrowersyjnym wierszu „Wiosna"; witalistyczny, naturalistyczny obraz uczuć związanych z wiosną, radością i... miłością; swój zachwyt codziennością prezentuje nam w „Do krytyków": napawa się widokiem z tramwaju, tym co się dzieje dookoła niego;

7. Scharakteryzuj twórczość jednego ze Skamandrytów (oprócz Tuwima)

(założenia Skamandra - punkt 6)

- Słonimski: zalicza się go do nurtu parnasistowskiego, wiążącego się z romantyzmem; polegał o na zwracaniu szczególnej uwagi na doskonałość formy literackiej z jednoczesnym poszukiwaniem nowych, oryginalnych i oczywiście doskonałych rozwiązań wersyfikacyjnych (ogółu zasad rządzących wierszem) i rytmizacyjnych (np. wyszukane rymy); tematykę czerpali z antyku i Biblii (jako najbardziej klasycznych i pięknych); dążyli także do wypowiedzi pozbawionej emocji, czasem wręcz naukowego opisu; potem Słonimski zainteresował się ekspresjonizmem (przekazywaniem wrażeń, ulotnych i wartych zachowania tworzących się w umyśle twórcy, a nie istoty rzeczy) jednocześnie łącząc to z przeciwieństwem, jakim jest parnasizm; nawiązuje często do romantyzmu („Smutno mi, Boże") i późniejszych jego kontynuacji; w latach 30-tych następuje zwrócenie uwagi na kryzys sztuki i cywilizacji europejskiej oraz pojawia się katastrofizm („Kołysanka"); w swojej twórczości odżegnuje się od patriotyzmu w stylu Konrada („Czarna Wiosna")

- Lechoń: podobnie jak Słonimski szalenie dba o formę wypowiedzi i nawiązuje do klasycznych już wątków romantycznych; mimo wszystko jednak, również stara się oderwać od nurtu patriotycznego („Hesrostrates") i to dość nachalnie (nawołuje do zburzenia Łazienek); Jednak w wielu kolejnych wierszach nie może się oderwać od tradycyjnej formy i tematyki - nawiązuje do baroku, młodopolskiej nastrojowości i dekadencji, no i do tajemniczości romantycznej; ostatecznie jednak od 1924 roku objawiła się jego niemoc twórcza i nie wydał żadnego nowego tomiku, wynikało to między innymi wielkiej dbałości o formę, co niestety bardzo ogranicza twórcę;

8. Tuwim jako przedstawiciel Skamandrytów

- początkowo najpełniej wypełniał wszystkie niepisane zasady twórczości Skamandra: optymizm i obrazy codziennego życia („Do krytyków"), nawet stworzył nowy typ bohatera, mieszkańca miasta zajętego własnymi sprawami; wypowiedzi swoje maksymalnie uprościł i używał języka prostego i normalnej składni; poza tym pojawiają się erotyki: nastrojowe, czasem ekspresjonistyczne („Wiosna")

- z czasem zmienia się jego stosunek do świata, dorośleje, zauważa inne ważne sprawy, kształtuje się jego język poetycki (dynamiczny, ekspresywny, często potoczny i wulgarny, często rytmiczny; od czasu do czasu jednak kunsztowny, precyzyjny i klasyczny); pojawia się zainteresowanie znaczeniem poezji: przetwarzać ma ona świat za pomocą języka, nadawać imiona rzeczom, porządkować świat;

- Wiersz „Rzecz czarnoleska" jest odwołaniem się do poezji klasycznej, tradycyjnej w formie i środkach wyrazu; jak u Horacego (i Kochanowskiego) ma stanowić o znaczeniu życia ludzkiego, jest tym co po nim pozostanie; język staje się tu jasny, precyzyjny i piękny, znika ekspresjonizm;

- Nadal zajmując się codziennością, pokazuje zwykłego, szarego człowieka („Do prostego człowieka"), mówiąc mu, że walka za cudzą sprawę (zwykle tych rządzących) jest bezsensowna; krytykuje także mieszczaństwo, ich tryb życia, bezsensowny, schematyczny i nudny („Mieszkańcy"); Zawsze używa prostych środków wyrazu, czasem jest ich mało, a czasem bardzo wiele;

- cały czas pojawiały się jednak wątki polityczne: „Rewizja" - mistrzowsko pokazujący to zjawisko, wykorzystywane nadal przez władzę; „Bal w operze" - wydany dopiero po Wojnie, z powodu cenzury, pokazujący krytyczny obraz sanacji, bawiącej się paradnie, zamiast zająć się ważnymi sprawami państwa;

9. Przemiany postaw i poetyki Juliana Tuwima (od ekspresjonizmu do klasycyzmu)

(patrz punkt 8)

10. Futuryzm jako awangarda poetycka

(inspiracje zagraniczne, oddźwięk na terenie Polski)

- futuryzm stworzony został we Włoszech przez Marinettiego w 1909; ma być pochwałą energii, działania, życia, czyli aktywizm i witalizm, odrzucenia przeszłości na rzecz wpatrywania się w przyszłość, żądano nowej estetyki i nowych ideałów związanych z rozwijającą się cywilizacją i techniką;

- Polska: w Warszawie Anatol Stern i Aleksander Wat; w Krakowie Stanisław Młodożeniec, Bruno Jasieński, Tytus Czyżewski; Organizowali hałaśliwe i szokujące przedstawienia (w kawiarni „Pod Pikadorem"); wydawali pisma („Gga", „Nóż w bżuhu"); głosili więzy literatury z nowoczesnością i przemianami cywilizacyjnymi: pojawia się kult techniki; byli za aktywną postawą wobec życia, prostotą i radością; ostro potępiali przeszłość i tradycję literacką (tradycyjną wyobraźnię i logikę); utwór literacki powinien być krótki, zwięzły, ekonomiczny i jednocześnie pełny treści; ma być szokujący, zwracać uwagę; stosowali zapis fonetyczny (nie ortograficzny - są za prostotą), rozbijali zdania i wyrazy,

- pojawiają się ślady dadaizmu (programowy prymitywizm języka - od dziecięcego dada; wręcz całkowita nieraz niezrozumiałość; wiersze oparte tylko na skojarzeniach fonetycznych, lub wiersze obrazki)

- bawili się w demistyfikację tradycyjnych zachowań i tematyki (łamanie tabu); stąd też tematyka erotyczno-seksualna; kreowali też osobowość prymitywną, pozbawioną społecznych ograniczeń narzuconych z zewnątrz;

- bardzo krytykowani byli przez innych artystów i ruch ten szybko zaniknął

11. Katastrofizm w liryce lat 30-tych

(patrz punkt 38)

- pojawia się w wielu miejscach w literaturze XX-lecia; m.in.

- „Przedwiośnie" pokazuje nam katastroficzny obraz rewolucji i wojny jako będącej tragedią wielu tysięcy nieraz ludzi i wielu pokoleń w przód; oczywiście Żeromski jest im przeciwny; rewolucja nie tworzy, a tylko niszczy; w XX-leciu rewolucja stanowiła dla Polski poważne zagrożenie, twierdził;

- „Szewcy" Witkiewicza prezentują podobne poglądy innego autora - rewolucja tylko przyspiesza cywilizacyjny proces odindywidualizowania jednostki; poza tym przynosi okrucieństwo i mord; a poza tym zmienia tylko władcę, który z założenia musi być tyranem, jeżeli rewolucja dała mu władzę;

- „Mistrz i Małgorzata" prezentują katastroficzny wpływ totalitaryzmu rosyjskiego na ludzi, ich rozpad moralny, oraz rozpad społeczeństwa jako całości; Stalinizm jest tak zły, że to szatan czyni dobro, ale i tak nie zdoła przezwyciężyć tegoż;

- też ważna jest liryka, w której często pojawiają się motywy katastroficzne, zwłaszcza w twórczości grupy Żagary oraz Staffa;

12. Awangarda Krakowska (program, twórcy, przykłady)

- grupa skupiona wokół Tadeusza Peipera i pisma „Zwrotnica"; należeli do niej Julian Przyboś, Jan Parandowski, Adam Ważyk;

- głosili związek literatury z teraźniejszością, w odróżnieniu od futurystów, ale podobnie do futurystów

ma współbrzmieć z nowoczesnością, cywilizacją, techniką i rozwojem miast (hasło 3*M: „Miasto, Masa, Maszyna" Tadeusza Peipera); obserwowanie ludzi miast wtłoczonych w machinę codzienności, stąd należy brać źródło dla nowych ideałów; sztuka ta ma służyć ludziom żyjącym w miastach do czytania po pracy i ma dawać im siłę i zachętę do dalszych wysiłków;

- ostro przeciwstawiali się tradycjom romantycznym, zwłaszcza jej uczuciowości, opisywaniu stanu duszy; poezja ma za zadanie streszczać świat a nie pokazywać wnętrze poety; także odrzucali natchnienie, gdyż poezja miała być efektem świadomej pracy intelektualnej, rzemiosłem podległym rygorom i dyscyplinie; także zaproponowano nowy typ metafory, który nie miał ozdabiając oddawać rzeczywistość, tylko kreować rzeczywistość czysto poetycką; jest też rezygnacja z bliskich, regularnych rymów na rzecz bardziej oddalonych od siebie; dużą uwagę zwracano na układ typograficzny wiersza, który także miał wymowę artystyczną;

- podobnie jak futuryzm szybko ruch ten zamiera

- Przyboś wierny zasadom awangardy, często i gęsto z jej zasad korzysta, jest swoistym przełożeniem założeń Peipera na język poezji; Pierwsze jego wiersze charakteryzują się fascynacją świadomym wysiłkiem twórczym, przekształcaniem bezkształtnej masy na coś konkretnego; prezentuje nam głównie nadludzki często wysiłek robotników i rzemieślników nad materią (metaforyzacja ciężkiej pracy poety) - „Cieśle", którzy ciężko pracują nad formą idealną - kulą; Jest także zachwyt nad cywilizacją, myślą ludzką, która umożliwiła powstanie miast („Dachy"), chociaż odbywa się to w trudzie i znoju (powstaje jak człowiek);

- późniejsze jego wiersze, już dojrzałego artysty są pełnym odzwierciedleniem założeń awangardy: „Z Tatr" przekazuje nam poetycki obraz tragicznego wypadku taterniczki na tle pejzażu tatr; warsztat jest doskonały i spójny; metafory zawierają w sobie wiele znaczeń (ekonomiczność); nie ma tu patosu, tylko chłodne przekazanie uczuć spadającej taterniczki i samego pod. lir.; „Lipiec" - to wiersz opisujący początek wakacji i związane z tym uczucia uczniów; uczniowie czują się lekko odciążeni od obowiązków szkolnych, że aż wylatują na świadectwach; potem także pojawia się odwołanie do piękna natury (nawet do lipy Kochanowskiego);

13. Nowy program poezji XX-lecia

(prezentacja kierunków oraz haseł polskich i zagranicznych)

- Skamandryci (patrz punkty 6-7) prezentują nam swoją bezprogramowość, ale mimo to kierują się oni szeregiem zasad: aprobatą przeszłości, skierowanie uwagi jednak na teraźniejszość (atak na anachronizm romantyzmu i młodopolskości) jednak nie zrywali całkowicie z ich dorobkiem; pojawia się kult życia, witalizmu no i codzienności;

- Futuryści (patrz punkt 10) są skrajnymi przeciwnikami przeszłości, całą uwagę skierowują na przyszłość; krytykują wszystko co tradycyjne i logiczne, przełamują wszelkie zasady, które uważają za anachroniczne i ograniczające swobodę tworzenia; kult cywilizacji, techniki i nowoczesności; też nowoczesna estetyka, dadaizm (dziecko-naśladowcze dźwięki), są przeciw zasadom ortografii, przejście do literatury zatracającej zwykły sens, zostaje tylko graficzny układ wiersza, czasem zbitki fonetyczne

- Awangarda krakowska (patrz punkt 12); ścisły związek z rozwijającą się cywilizacją, czerpanie z niej nowych ideałów; stawiają na ekonomiczność wiersza i jego przesycenie treścią (metafory wieloznaczeniowe); zerwanie z przeszłością romantyczną, proste przekazywanie świata i uczuć, a nie pokazywanie struktur uczuciowych autora

- Żagary (Miłosz, Bujnicki, Putrament): głosili katastrofizm, przeczucie zagłady świata i kresu ludzkości, prezentują obrazy apokaliptyczne (także językowe nawiązanie do Biblii); powrót do romantyzmu i symbolizmu; poezja pokoleniowa: my a nie ja; człowiek skromnym elementem rzeczywistości;

- ekspresjonizm: polega na sile i gwałtowności wyrazu, deformacji obrazu rzeczywistości, dążeniu do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej; nawiązuje do niemieckich (Monachium) haseł artystycznych; Sztuka nie naśladuje rzeczywistość, a eksponuje przedmiot wypowiedzi, jego przeżycia i uczucia; utwory mają stanowić np. obraz osobowości podmiotu; dosadne słownictwo, szokujący język, silne zabarwienie emocjonalne, przejaskrawienie; język daleki od potocznego, wzniosły, retoryczny;

- formizm: (m. in. Witkiewicz); naczelną sprawą jest odpowiednia forma, która ma dominować nad treścią; proponowano nawet komponowanie tekstów z przypadkowych słów (futuryzm?) co dawałoby element zaskoczenia i niespodzianki

14. Żeromski i jego bohaterowie wobec rewolucji (na podstawie „Przedwiośnia")

- Żeromski był wielkim i zagorzałym przeciwnikiem rewolucji, co okazuje w swojej twórczości;

- klasycznym przykładem tego jest „Przedwiośnie", gdzie pokazana jest sama rewolucja, która w sposób okrutny obchodzi się ze swoimi zwolennikami i przeciwnikami, zbiera krwawe żniwo, prowadzi do ogólnego pogorszenia i tak złej sytuacji gospodarczej i życiowej; praktycznie nic nie daje, tylko niszczy, jedyną zmianą jest wyzwolenie się najczarniejszych instynktów z ludzi (jak wojna);

- to wszystko widział na własne oczy Cezary i dlatego, jak jego twórca jest przeciwnikiem rewolucji; ostatecznie jednak, pod wpływem depresji i braku lepszego sposobu na szybka zmianę sytuacji biedoty polskiej przyłącza się do kończącego książkę marszu rewolucjonistów komunistycznych; to ma być ostrzeżenie, że mimo wszystko, rewolucja ma szansę rozwinąć się i pochłonąć również Polskę, jeżeli nie przeprowadzi się szybszej i skuteczniejszej reformy w Polsce;

15. „Przedwiośnie" Żeromskiego - powieść pytań (powieść otwarta)

- prezentuje czytelnikowi problemy Polski XX-lecia i zastanawia się nad tym, jak można by je rozwiązać, prezentuje także, do czego może doprowadzić aktualna polityka i pogarszający się stan kraju; zadaje wiele pytań o przyszłość i teraźniejszość Polski: co zrobić aby polepszyć sytuację najbiedniejszych? Jak zlikwidować tak olbrzymie podział rozwarstwienie społeczeństwa? Czy rewolucja stanowi realne zagrożenie? Czy kontynuowanie aktualnej polityki doprowadzi do rozwiązania tych problemów?

- na wiele pytań odpowiada, część zostawia do przemyślenia dla czytelnika: pokazuje np., że rewolucja stanowi jednak olbrzymie zagrożenie dla Polski i może przyczynić się do jej dezintegracji; krytykuje także aktualny program powolnych reform, gdyż ten, nie dość, że jest mało odważny i powolny, to jeszcze praktycznie nie ma wpływu na problem rozdziałów w społeczeństwie; prezentuje nam wiele możliwych dróg i prezentuje je wielopłaszczyznowo, tak aby pokazać nam wszystkie za i przeciw każdej propozycji („Szklane domy" jako krytyka nierealnych romantycznych złudzeń; „gajowszczyzna" jako prezentacja aktualnych polityki władzy i komunistyczna wizja Lulka, czyli prezentacja rewolucji i przejęcie władzy przez robotników);

- powieścią otwartą jest „Przedwiośnie" na pewno, bowiem nie jest zaprezentowane ostateczne rozwiązanie (tego nawet autor nie zna), akcję można spokojnie kontynuować dalej (została przerwana w dość przełomowym momencie), oraz wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi;

16. C. Baryka i Z. Ziembiewicz - dwie postawy, dwie drogi życiowe

- Cezary i Zenon są postaciami zupełnie odmiennymi: inne są ich drogi życiowe, gdzie indziej i w innych warunkach się wychowywali, czym innym się kierowali z życiu, inaczej przedstawia się ich droga życiowa;

- Cezary jest dzieckiem Polaków: urzędnika koncernu naftowego w Baku, człowieka obrotnego i przedsiębiorczego oraz spokojnej, cichej kobiety tęskniącej za krajem i nie mającej na niego wielkiego wpływu; wychowuje się w Rosji, obraca się w tamtejszym środowisku, praktycznie nie czuje się związany zbytnio z Polską, lepiej mówi po rosyjsku niż polsku; kształci się lokalnych szkołach rosyjskich, ale gdy przychodzi rewolucja, z wielką radością opuszcza przybytek nauki, by zatopić się w anarchii rewolucyjnej; jako młoda i niewykształcona jeszcze osoba, łatwo ulega propagandzie rewolucjonistów; początkowo nie zauważa tego, czego dokonuje rewolucja z życiem jego i jego matki (ojciec wyjechał na wojnę), ale gdy orientuje się w sytuacji jest już właściwie za późno; ostatecznie gdy umiera matka, musi brać w udział w straszliwej wojnie i cierpieć z jej powodu; gdy po wojnie spotyka własnego ojca, razem udają się do Polski, tak wspaniale opisywanej przez ojca; ojciec umiera w drodze, a wizja szklanych domów okazuje się złudzeniem

- Zenon wychowuje się w tradycyjnej, zbiedniałej rodzinie szlacheckiej; w gimnazjum przeżywa idealną miłość bez wzajemności; widząc jednak wszystko co dzieje się w jego domu rodzinnym, czuje do tego wszystkiego odrazę i postanawia, że nigdy nie będzie taki, jak jego ojciec; w jego przyszłej żonie; potem studiuje w Paryżu; ma zdrowe poglądy na świat i własną indywidualność, z którymi jednak z czasem musi się rozstać, aby kontynuować swoją karierę życiową (pieniądze na studia)

- Cezary poznaje dawnego kochanka swojej matki - Gajowca, który zapewnia mu środki utrzymania na czas studiów; potem wstępuje do wojska, aby bronić Polski przed bolszewikami (bojąc się rewolucji, jaką widział w Rosji); cały czas poszukując swojego miejsca w swojej nowej ojczyźnie i w ogóle w życiu; obserwuje problemy i zagrożenia dla aktualnej Polski; trafia do Nawłoci (dzięki koledze z wojny), gdzie przeżywa burzliwy romans z zaręczoną już Laurą (z powodu majątku); ten kończy się oczywiście wielkim rozczarowaniem, co ostatecznie powoduje powrót do Warszawy i kontynuowanie studiów;

- Zenon również (w czasie wakacji) przeżywa krótki romans z córką kucharki swoich rodziców - Justyną; oczywiście ze względu na różnicę stanów, nie myśli o tym poważnie; potem wraca na studia i współpracuje z pismem Niwa, stając się coraz bardziej zależny od Czechlińskiego; po powrocie postanawia się ożenić z Elżbietą, jednak pojawia się Justyna, którą ukrywa Zenon, nadal nie myśląc o niej poważnie; w pewnym momencie, pod wpływem swej przyszłej żony, zrywa z nią i proponuje jej, aby usunęła ciążę; potem chcąc być w porządku, ułatwia jej zdobywanie kolejnych miejsc pracy, co i tak nie poprawia pogarszającego się stanu zdrowia psychicznego Justyny; w międzyczasie dostaje urząd prezydenta miasta i próbuje realizować swoje światłe i mądre decyzje, co jednak nie udaje mu się;

- Cezary dowiedziawszy się o definitywnym rozwiązaniu sprawy jego romansu z Laurą, popada w depresję i pod wpływem jeszcze wielu innych czynników przyłącza się do manifestacji komunistycznej, co kończy historię;

- Zenon staje się ofiarą strajków w związku z zamknięciem huty Hettnera, na niego zostaje zrzucona odpowiedzialność na wydanie rozkazu strzelania do manifestantów; atakuje do także psychicznie już chora Justyna; krótko potem popełnia samobójstwo

- Cezary jest symbolem poszukiwania miejsca w życiu i rozwiązań dla poprawy Polski

- Zenon jest symbolem upadku moralnego (zaparcia się własnej idei i niekonsekwencji w życiu - odwołanie nawet do MM) i uzależnienia od innych sfer dla poprawy własnej pozycji w społeczeństwie

17. Jak można zinterpretować ostatnią scenę „Przedwiośnia"?

- Ostatnia scena ukazuje manifestację robotniczą udającą się pod Belweder, aby protestować; do nich przyłącza się główny bohater - Cezary Baryka;

- teoretycznie można to uznać za zaakceptowanie programu komunistycznego; ale trzeba zauważyć, że następuje to w momencie krytycznym dla bohatera, najpewniej pod wpływem wstrząsu psychicznego po ostatecznym rozstaniu z Laurą i z rozpaczy jest gotów przyłączyć się do rewolucjonistów aby dostać konkurenta (Barwickiego) w swoje łapy i zemścić się; nie jest to pełna i świadoma decyzja bohatera, jak i również samego autora - Żeromski sam wstrzymuje się od ostatecznej oceny; poza tym przecież Baryka zauważa i wytyka wszystkie niejasności i bezsensowności w ideologii wykładanej mu przez Lulka, przyłączenie się niema jakby sensu logicznego;

- Baryka jest z tłumem, ale jakby obok (pokreślone jest to); buntuje się przeciw światu (romantyzm?), okazuje swoją bezsilność wobec zła i niesprawiedliwości; chociaż jest to koniec peregrynacji bohatera, to w planie książki jest to jakby powrót do początku (motyw rewolucji): ogólnie powieść o peregrynacji ideologicznej bohatera, dojrzewaniu jego świadomości;

18. Cezary Baryka - bohater który traci złudzenia

- odwołanie też jakby do historii Eugeniusza z „Ojca Goriot" Balzaca (bohater traci złudzenia co do osądu ludzi z wyższej sfery, ich moralności i dobrej woli, stwierdza że trzeba naruszać zasady moralne, aby się do tych sfer dostać);

- tu chodzi głównie o opowieści ojca Cezarego o Polsce, piękniej, wyidealizowanej oraz o utopijnej wizji szklanych domów, mających stabilizować gospodarkę (której praktycznie nie było) i stanowić tanie i wygodne miejsce do mieszkania; ojciec stara się zaszczepić w swoim synu patriotyzm do jego ojczyzny, co jednak nie udaje się w pełni;

- Jednak po przyjeździe do Polski i podczas wojny, przekuje się, że szklane domy są fikcją i nigdy nie zostały zrealizowane (poza tym, że opis przedstawiony z książce, z punktu widzenia technicznego praktycznie nie ma sensu)

- ponieważ Cezary urodził się i wychowywał w Baku, poza Polską, nie czuje się z na jakoś specjalnie związany; jego młodzieńcze kontakty z rewolucją i wojną nie przygotowały go do zwykłego życia z dnia na dzień, nie wie, co właściwie chciałby robić w życiu, usilnie więc poszukuje swojego celu; pociąga go życie na wsi, w miłej spokojnej atmosferze, oraz przygody miłosne; jednak zawód miłosny i związane z tym okoliczności wyrzucają go z powrotem do miasta; poza tym nie widzi, poza rozrywką, żadnego pożytku dla świata i siebie

- drugą wizję rozwoju przedstawia mu Szymon Gajowiec - drogę powolnego, organicznego rozwoju i reform, co ostatecznie doprowadzi do dobrobytu; to jednak, z powodu powolności procesu i jego nieskuteczności, rozczarowuje go; poza wszystkim przekonuje się o tym ze swoich obserwacji na Chłodku;

- przedstawicielem trzeciego nurtu jest Antoni Lulek, kolega ze studiów; prezentuje program komunistyczny, rewolucyjny, nagłego i skrajnego zwrotu w polityce Polskiej, ale w tym programie Cezary odkrywa wiele ważnych problemów, które, jego zdaniem, dyskwalifikują ten program; poza wszystkim sam na własnej skórze doświadczył, co to jest rewolucja;

- brak oparcia w jakiejś bliskiej osobie (Laura go opuściła), niepewność co do własnej przyszłości, brak stałych i pewnych środków do życia oraz rozczarowanie Polską jako całością powodują, że ostatecznie przyłącza się do komunistycznego marszu na Belweder;

- czyli: traci złudzenia co do utopijnej wizji ojca; swoich patriotycznych uczuć; przekonania, że aktualne rządy doprowadzą w sensownym czasie do dobrobytu ogółu; stosunku Laury do niego;

- całość jest ostrzeżeniem dla ludzi u steru, którzy uważali że wszystko jest w sumie o.k., że dobrobyt kiedyś sam przyjdzie, a ludzie buntują się, ale kiedyś przestaną; Jest to ostrzeżenie przed mogącą nastąpić rewolucją

19. Obraz rewolucji w literaturze międzywojennej (poezja, proza, dramat)

(patrz 11 i 38)

- rewolucja ma właśnie stanowić największe zagrożenie dla ludzkości

- rewolucja w prozie to: „Przedwiośnie"; w dramacie „Szewcy"; a w poezji?

20. Symboliczna wymowa tytułów powieści Żeromskiego

(„Ludzie bezdomni", „Przedwiośnie", „Wierna rzeka" i inne)

- „Ludzie Bezdomni" to powieść epoki Młodej Polski; Żeromski prezentuje nam bezdomność na wielu płaszczyznach: poza bezpośrednim znaczeniem nie posiadania domu (na którą decyduje się Judym), pojawia się bezdomność moralno-ideowa charakteryzująca Joasię i Judyma (poświęcenie własnego szczęścia dla idei społecznej); także bezdomność materialna (mieszkanie w ruderach nie nadających się do określenia jako domy) oraz polegająca na braku ojczyzny (los emigrantów, będących wszędzie obcymi)

- „Przedwiośnie" poza bezpośrednim pokazaniem ponurego kolorystycznie okresu roku, ma oczywiście wydźwięk symboliczny; jest to opisowe pokazanie sytuacji Polski, wyłaniającej się z mroków zimowej niewoli; mimo wielu problemów wewnętrznych, pora roku daje nadzieje na wiosenne odrodzenie;

- „Wierna rzeka" jest opowieścią o powstaniu styczniowym; tytułowej rzece Łośnej, przepływającej obok wioski, do której schronił się powstaniec zostaje powierzone zadanie połączenia wątku miłosnego z historycznym: po pierwsze ma ochronić dokumentu rządu narodowego, będącego czymś w rodzaju testamentu powstania dla następnych pokoleń oraz staje się powiernicą Salomei po rozstaniu z ukochanym

21. Jak rozumiesz tytuł powieści Nałkowskiej - „Granica"?

- Nałkowska prezentuje nam obraz społeczeństwa polskiego w okresie międzywojennym

- Pokazuje pozostałości feudalizmu: głębokie i mające duży wpływ na karierę podziały społeczne

- Także „zepsucie" ludzi z różnych stref (zwłaszcza wyższych) powodowane jest przez podziały i narastające uzależnienie ludzi od pieniędzy (Ziembiewicz)

- Te pozostałości feudalizmu i zepsucie moralne są pokazane jako granice i ich przekraczanie

- Jakie są to granice?

- społeczna: podziały społeczne związane z urodzeniem i przynależność do danej warstwy społecznej; powoduje to nierówne szanse w zdobyciu wykształcenia (pieniądze) i ogłady towarzyskiej; wiele rzeczy dzieli grupy społeczne: sytuacja materialna, możliwości dalszego rozwoju, prawa, obyczaje, poglądy, pozycja towarzyska: granice nie do przebycia; to praktycznie uniemożliwia ludziom z niższych warstw awans społeczny; także związane są z tym przeszkody dla ewentualnych związków miłosnych miedzy warstwami: traktowane są nadal jako mezalians (Zenon i Justyna); Symboliczną granicą społeczną są sufity w kamienicy Kolichowskiej - od pieniędzy mieszkańca (a więc i od statusu) zależy miejsce zamieszkania (dół - piwnice)

- moralne: zepsucie Zenona wiążące się z pogonią za wartościami doczesnymi (przyjemnością i pieniądzem, stanowiskami); przekracza on kolejne, teoretycznie nieprzekraczalne granice: odpowiedzialności za siebie i innych, granice sumienia, po ich przekroczeniu przestaje się być sobą (zdanie Elżbiety); 1. Wykorzystanie Justyny, skrzywdzenie jej i porzucenie, gdy zaszła w ciążę, nigdy nie myślał poważnie o związku z nią (granica społeczna); także w związku z tym Zenon oszukiwał Elżbietę; 2. Pośrednio przyczynił się do wydania rozkazu strzelania do robotników; będąc przy władzy starał się tylko utrzymać porządek, stawiając to ponad prawa robotników do życia (zostają przecież, po zwolnieniu, bez środków do życia); 3. Zaprzedaje się Czechlińskiemu (i bogatemu ziemiaństwu), porzucając swoje zasady podporządkowuje się im (jako redaktor „Niwy" i potem prezydent), cały czas ucisza swoje sumienie, ten proces następuje powoli, wręcz niezauważalnie dla Zenona;

- psychologiczna: między sądem jednostki a zbiorowości (zwana też filozoficzną); Nałkowska zastanawia się jak ta granica przebiega i jakie są granie ludzkiego poznania, ogarnięcia wszystkiego co się wokół niego dzieje; np. romans z Justyną: on uważał się ostatecznie, że jest w porządku wobec niej, ale inni (zwłaszcza Elżbieta) uważają to za niedopuszczalne (granica moralna); poza tym też wytrzymałość psychiczna: Justyna po porzuceniu jej przez Zenona i dokonaniu aborcji popada w chorobę psychiczną

- filozoficzna: Rozmowa Karola z ks. Czerlonem o problemie obiektywnego poznania świata: Karol mówi o ogromnych możliwościach ludzkiego rozumu, od Boga otrzymał chęć poszerzania swoich horyzontów i odsuwania granicy nie poznanego; Czerlon uważa, że granicą niepoznawalnego jest stała i dotyczy udziału Boga w stworzeniu świata - to pozostanie domeną Boga, podobnie jak zama postać Boga; Obaj podkreślają wyjątkowość człowieka, jego złożoność, pozwalającą m.in. prowadzić abstrakcyjne poznawanie świata.

22. Powieść psychologiczna w XX-leciu (np. na podstawie „Granicy")

- powieść psychologiczna (za „Literatura Polska - przewodnik encyklopedyczny") koncentruje się na świecie wewnętrznym postaci, stara się analizować bohatera, a nie tylko przekazywać ekspresje; jednym z osiągnięć twórców XX-lecia było nowych meto operowania czasem; zdarzenia są oparte na teoretycznym obrazie w wyobraźni bohatera, kształtowaniu się wydarzeń w w/w; jedyną przerabianą powieścią stricte psychologiczną jest „Granica" Nałkowskiej (choć elementy tejże można odnaleźć również w „Przediwiośniu" i innych)

- w obrębie tej tematyki, Nałkowska koncentruje się na: ocenie czynów i życia innego człowieka - o ile ostatecznie Zenon czuł, że jest w porządku wobec Justyny (poza tym uważa, że wszystko wyniknęło z pewnego układu wydarzeń, okoliczności), o tyle ona sama jak i inni, obcy ludzie na pewno tak by nie pomyśleli; w końcu po jego śmierci, jego własne przemyślenia i wnioski tracą znaczenie, pozostają same gołe fakty, zdarzenia i skutki, wnikliwie oceniane przez innych ludzi; Jak mówi sam Zenon: „Jest się takim, jak myślą ludzie, a nie jak myślimy o sobie sami"

- Nałkowska zauważa także zauważa problem zależności człowieka od schematów; jest ograniczany przez szereg zasad, konwencji, stereotypów obyczajowych; schematyczność myślenia i znaczenie schematów widać wyraźnie u głównego bohatera: pogardzając schematem życia swoich rodziców; ostatecznie doprowadza do ich powielenia w swoim domu (puszczanie się i zwierzanie się z tego żonie); sprzeciwiając się konserwatyzmowi ojca swoimi postępowymi i niezależnymi przemyśleniami, stopniowo rezygnuje z nich po wpływem Czechlińskiego, zdradza swoje ideały przyjmują kolejne wyróżnienia w postaci stanowisk; schematem jest także nie przejmowanie się losem biednych ludzi i twierdzenie, że nie da się temu i tak zaradzić; poza tym wg zasady „jest się takim, jak miejsce w którym się jest" nie zatrzymuje akcji rozpędzenia akcji protestacyjnej; czyli schematy wpływają na ludzi i nawet wbrew ich woli kształtują ich zachowania;

- poruszane są także inne tematy jak macierzyństwo: analizuje podejście matek do dziecka, jego wychowania i odpowiedzialności za nie; Bogutowa (matka Justyny) rodzi nieślubne dzieci absolutnie się tym nie przejmując, nie obawia się skandalu i zadowolona jest z samotnego wychowywania córki; Władziowa hałaśliwie demonstruje swoje uczucie do dziecka, które zobojętniałe na to, co wyrabia jego matka, jest to umieszczane w dobrych rękach i dobrych warunkach, to wyrywane z wrzaskiem matki od swoich dobroczyńców; Justyna nie decyduje się na urodzenie dziecka, ale aborcja wywołuje u niej chorobę psychiczną i jest pośrednią przyczyną zamachu na Zenona; Jasia Gołąbska nie potrafi zapewnić odpowiednich warunków życia swoim dzieciom, kocha je, ale w sumie cieszy się gdy wszystkie kolejno umierają, gdyż unikną cierpień istnienia; Niewieska (matka Elżbiety) ma słaby kontakt z dzieckiem, które starało się wydobyć z niej na wszelkie sposoby odpowiednią porcję miłości, czułości i kontaktu, ale ona za bardzo jest zajęta własnym życiem, w którym nie ma miejsca na dzieci;

- także widzimy wpływ starości na ludzi: Kolichowska boleśnie przeżywa starość uważają ją za stan chorobowy; to się wiąże także z nigdy nie zrealizowanymi zamierzeniami, zawsze odkładanymi na później, jednak starość ostatecznie rozwiewa złudzenia ich realizacji; ciężko przeżywa spotkania imieninowe, na których, jak sama to określa, zbiera się parada wiedźm; Ziembiewiczowa ma inny stosunek do starości, jest to naturalna kolej rzeczy, odnajduje własne miejsce u boku syna i jego rodziny, cieszy się ze szczęścia syna; jest zadowolona z życia; nie rozważa starości, tylko żyje dalej; Niewieska żyje dalej życiem beztroskim, młodej pięknej kobiety, podziwianej przez mężczyzn; nie przyznaje się do własnej córki;

23. Społeczny schemat a przekonanie o jednostkowości i niezwykłości własnego losu

(„Granica" Z. Nałkowskiej)

- W utworze tym Nałkowska prezentuje uzależnienie człowieka od schematów, które w rzeczywistości kreują i kierują zachowaniem ludzi: mimo iż Zenon stara się uwolnić od schematów wyniesionych z domu, ostatecznie praktycznie wszystko udaje się idealnie powielić we własnym domu (na przykład romanse na boku, w sumie bez sprzeciwów żony, zbawianie się poza domem i zapieranie się własnych idei)

- wszystko to, mimo początkowego przekonania o własnej indywidualności i niezależności od wszelkich schematów i idei z zewnątrz

24. „Granica" jako nowy typ powieści

- ogólnie rzecz biorąc, „Granica" jest powieścią tradycyjną, opartą na schematach znanych ze starszych powieści; stosuje jednak szereg zabiegów, mających na celu zwrócenie uwagi czytelnika na treść utworu, oraz na poruszaną tematykę;

- rzecz pierwsza: inwersja utworu; Nałkowska zaczęła opowieść od końca, właściwie zasygnalizowała zakończenie (koniec kariery Zenona Ziembiewicza i jego prawdopodobną śmierć), aby czytelnik zadał sobie pytanie: „dlaczego tak się stało?" i skupił całą swoją uwagę analizie wszystkich zdarzeń;

- stosuje wielowątkowość (prawie jak w Windows 95): prezentuje wiele ważnych aspektów sprawy; jednocześnie daje to możliwość zasygnalizowania bardzo wielu problemów, co skwapliwie wykorzystuje autorka; dowiadujemy się o nędzy i nastrojach biedoty, romansie głównego bohatera, jak i o historii psów (Fifka i Lulu); wszystkie motywy są kunsztownie połączone ze sobą i stanowią prezentacją skomplikowanej sieci wydarzeń, które prawie wszystkie mają wpływ na rozwój akcji; w sumie wymaga to niezwykłego skupienia ze strony czytelnika, gdyż inaczej traci się ważne elementy układanki i powieść staje się po prostu nudna;

- ciekawą sprawą jest narracja: prezentuje każdego bohatera z wielu punktów widzenia, oczami różnych bohaterów, daje także szeroki i pełny obraz ludzi, wydarzeń i zjawisk;

- ogólnie stanowi prezentację, zadumę i filozoficzne przemyślenie następujących problemów: kryteria oceny ludzkiego zachowania (Ziembiewicz), zależność człowieka od schematów, polityczno-społeczne aspekty rządów w Polsce międzywojennej i ich skutki, zjawiska występujące w różnych warswach społecznych oraz samo występowanie warstwowości;

25. „Proces" F. Kafki jako metafora ludzkiego losu

- „Proces" na pewno można interpretować jako pokazanie ludzkiego losu, jego uogólnienie, także w znaczeniu religijnym

- można uogólniać, gdyż obraz sprawiając wrażenie realnego, jest nie określony w czasie i przestrzeni, nie mamy szczegółów o głównym bohaterze, można go użyć do opisu dowolnej osoby, jest to jakby schemat, forma

- istotę życia w rzeczywistości ma stanowić wina, która podąża za nim: od samego początku jest skażony grzechem pierworodnym, z tego, a może równocześnie z założenia zostaje skazany na śmierć, nieodwołalny koniec; przy okazji człowiek nie ma żadnych szans na odwołanie się od wyroku

- drugą sprawą jest przystosowanie się do tej sytuacji, jeżeli by się to nie udało, jednostka ulegnie likwidacji - brak dostosowania się automatycznie eliminuje jednostkę ze społeczeństwa jako element przeszkadzający w jej rozwoju i zagrażający jej integralności;

- też jest tu poruszony problem władzy, która jest w praktyce niedostępna dla zwykłego śmiertelnika i poprzez biurokrację stara się go kontrolować i podporządkowywać go sobie;

- także problem poszukiwania sensu życia, jego celu i znaczenia, niepowodzenie automatycznie dyskryminuje jednostkę jako członka zdrowego społeczeństwa i powoduje jego moralny i psychiczny upadek;

26. „Proces" - o czym to książka

- „Proces" można próbować interpretować na różne sposoby

- po pierwsze bezpośrednio, jako opowieść o zmaganiach człowieka z procesem sądowym; chociaż jednak elementy absurdalne akcji (zakończenie), nieco utrudniają takie rozumienie;

- system sądowy przedstawiony tu przypomina tworzące się w tym czasie systemy totalitarne; system stara się bezwzględnie podporządkować (przy pomocy procesu) i kontrolować każdy ruch jednostki; tych którzy nie chcą lub nie dają się podporządkować - likwiduje się; proces odbywa się poprzez rozbudowany do niesamowitych rozmiarów system biurokratyczny (urzędy są na każdym strychu); oczywiście jednostka staje się w wyniku procesu wyobcowana, samotna i sama musi się zmagać z systemem, wobec którego i tak nie ma żadnych szans; jest całkowicie bezbronna; ogół ma dostęp tylko do urzędników niższej instancji, ci wyżsi są całkowicie niedostępni, decyzje ustalają sami, bez możliwości odwołania; człowiek nie czuje się wolny nawet w swoim mieszkaniu; nawet religia staje się sługą systemu; Choć może to być trochę daleko idąca interpretacja, wobec tego, czego życzyłby sobie tego autor, ale wobec późniejszych wydarzeń historycznych, niewątpliwie ciekawa;

- w pewnej mierze jest to na pewno opowieść o zniewoleniu człowieka, nie tylko przez system totalitarny, ale także przez prawo, tradycje, zwyczaje; pojawia się poczucie bezsilności wobec tego; odrzucenie norm wiąże się przecież z odrzuceniem, co nie jest zgodne z naturą człowieka; ostatecznie jednak nie poddanie się tym zasadom doprowadziło do katastrofy;

- ważnym aspektem interpretacji jest samotność bohatera; rodzina właściwie się nim nie przejmuje, wuj zajęty jest tylko wpływem życia Józefa na obraz rodziny; to wszystko powoduje bezbronność człowieka wobec systemu, prawa, innych ludzi; no i dyskomfort psychiczny z powodu braku oparcia;

- można także uważać to za parabolę-przypowieść (patrz punkt 27); no więc i metafora ludzkiego losu (punkt 25)

- czyli jest wielość sposobów interpretacji

27. „Proces" jako powieść parabola

- parabola (in. przypowieść) ma zaprezentować jakąś treść dydaktyczną, zwykle o charakterze moralistycznym, ale zwracają uwagę na same zdarzenia jako przykład uniwersalnych prawideł ludzkiego życia, a nie koncentrują się na tych konkretnych osobach, sytuacjach; opisane nie są osadzone w realiach, ubogo uszczegółowione, aby nie zwracać uwagi na sprawy nie mające większego znaczenia;

- rzeczywiście: nie ma wyraźnych cech wyróżniających go z tłumu: zwykły szary człowiek, który nie ma nawet nazwiska; prowadzi monotonne i schematyczne życie między bankiem a wynajętym pokojem; marzy o karierze zawodowej; mieszka w anonimowym mieście; to wszystko daje jednak wrażenie realności;

- nagle następuje gwałtowna zmiana w jego życiu - zostaje oskarżony, ale jakoś tak dziwnie - nie zostaje nawet uwięziony, nie poznaje przyczyny oskarżenia; nie może nic zrobić tylko czekać cierpliwie na rozwój wypadków; inni są albo bezsilni wobec prawa, albo pracują w sądach; ostatecznie wychodzi na to, że jedyną winą Józefa K. jest sama jego egzystencja; to wszystko nadaje „Procesowi" znaczenie uniwersalne;

- autor zastanawia się nad problemem winy bohatera, uważa, że jest on winny, ale nie określa przyczyny tego stanu; sam bohater czuje się niewinny, ale w końcu doszukuje się jakiś przesłanek i przekonanie o własnej winie samo do niego przychodzi; poza tym; Kafka uważa, że w tym świecie każdy jest winny - każdy ma do spełnienia jakieś zadania i nigdy nie udaje mu się wykonać ich w pełni i doskonale; zawsze ma jakąś winę, mniejszą czy większa, ale nie może jej uniknąć, zawsze może być sądzony i skazany; jedną z głównych win człowieka jest jego istnienie i próba zrozumienia świata

- poza tym każdy rodzi się z winą i każdy jest z góry skazany na śmierć

- oczywiście wiele innych możliwości interpretacji (punkty 25, 26)

28. „Ferdydurke" Gombrowicza jako rzecz o formie

- Gombrowicz w swojej twórczości, wiele razy zajmował się tematem formy, rozumianej jako wszelkie sposoby wyrażania siebie, gesty czyny, mówienie, decyzje, postawa, styl i sposób bycia; czyli jest to ogólna postawa wobec życia i kształt, jaki przyjmuje człowiek wobec reszty świata

- forma jest to sposób kontaktowania się z innymi ludźmi; forma jest wymagana, aby zaistnieć w niej w świadomości innych ludzi; tworzy się dopiero w kontakcie z innymi, jest nienaturalnym dla człowieka, bo jest narzucania z zewnątrz i fałszuje prawdziwą naturę danej osoby; jest maską, za którą kryje się prawdziwy człowiek; jest jednak niezbędna w kontaktach między ludzkich, bo trzeba przyjąć jakąś konkretną formę, która będzie dla innej osoby zrozumiała, będzie do niego docierać; ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest skazany na formę, nie może od niej uciec, bo ucieknie również od ludzi;

- to wiąże się z rozważaniem nad dojrzałością, bądź niedojrzałością człowieka; dziecko, niedojrzałe, nie przyjęło jeszcze konkretnej formy, jego przeżycia, uczucia i treść psychiczna nie skrystalizowały się jeszcze w jasno odbieralną formę; dopiero człowiek dojrzały przyjmuje konkretną formę, która umożliwia innym ludziom przekazanie własnego ja tak, że będą oni mogli ją zrozumieć

- teraz jak to wygląda w „Ferdydurke"; narrator (i główny bohater) wyraźnie pokazuje nam, że poszukuje formy, aby dostać się do świata dorosłych; wie, że jest ona konieczna, aby tam zaistnieć; natomiast uważa, że forma nie jest najlepszym sposobem pokazywania siebie, bo zakłamuje zawsze jakąś część natury człowieka; Także wyraźnie jest pokazane automatyczne przyjmowanie przez ludzi formy, jaka w danej chwili jest oczekiwana od danej osoby: np. gdy do pokoju Józia wchodzi jego były belfer Pimka, ten automatycznie zaczyna zachowywać się jak uczniak, chociaż ma już 30 lat; czyli forma narzuca ludziom sposób zachowania;

- poza tym występuje też sprawa narzucania własnej formy innym (walka na miny Miętus-Syfon), człowiek stara się przejąć nad kimś kontrolę przez narzucanie formy

- forma jest również źródłem cierpień, wynikających z ograniczenia przez drugiego człowieka, jego wyobrażeniu o nas, formy w jakiej nas widzi, która na kreuje w jego świadomości i jednocześnie właśnie ogranicza;

- oczywiście autor pokazuje, że przed formą nie ma ucieczki, i jej próba przez głównego bohatera oczywiście się nie udaje;

- nazwy dla formy są tu dwie: pupa dla formy zdziecinniałej i gęba dla wszystkich innych form: zachowań, stylów bycia, obyczajów;

29. „Ferdydurke" jako powieść awangardowa

- kompozycja nawiązuje do nowoczesnych kanonów XX-lecia;

- zrywa z kanonem powieści realistycznej i większością zasad w niej panujących: tytuł nie ma absolutnie żadnego znaczenia, sam w sobie ani w związku z powieścią; jest co prawda uporządkowanie chronologiczne i przyczynowo-skutkowe (powieść absurdu), ale same zdarzenia są nielogiczne, nieprawdopodobne i wręcz absurdalne (np. oparcie całości powieści na motywie porwanie dorosłego Józia i umieszczenie z powrotem w szkole z innymi uczniami); dla podkreślenia tego, zasugerowane jest na początku, że to wszystko może być snem;

- dziwne zakończenie zwrotem do czytelnika: „koniec i bomba / a kto czytał, ten trąba";

- nawiązanie do powieści dygresyjnej: pojawiają się dwie małe powiastki, między każdą z trzech części, które poza samymi historyjkami, zawierają poprzedzający je specyficzny i niezwykły w formie komentarz odautorski (zwroty do czytelnika itp.)

- świat ukazany jest w krzywym zwierciadle, postacie są przejaskrawione i wyeksponowane zostały pewne ich cechy (aż do komizmu): to wszystko składa się na groteskowy obraz świata przedstawionego;

- wszystkie te zabiegi mają na celu ukazanie dwóch spraw: uzależnienia człowieka od formy (teoria formy Gombrowicza), oraz skrytykowanie rzeczywistości Polski międzywojennej przez wyolbrzymienie pewnych (krytykowanych) cech;

30. Groteska jako sposób ujęcia rzeczywistości

(Gombrowicz, Witkacy, Bułhakow - do wyboru)

- groteska staje się dość popularną metodą pokazania rzeczywistości w XX-leciu

- powieści groteskowe, zachowując pewną dozę realizmu, zderzają ją z całkowitym bezsensem i nielogicznością, a także pokazywanie i wyolbrzymianie pewnych zdarzeń z użyciem kontrastu: realizm-fantastyka, tragizm-komizm, logika-bezsens (np. w „Mistrzu i Małgorzacie" taką sytuacją jest pojawienie się Iwana Bezdomnego w bieliźnie ze świecą w ręce i świętym obrazkiem w Massolicie skontrastowane ze tragiczną śmiercią Berlioza); najczęstszym celem groteski jest skrytykowanie pewnych faktów, zjawisk przez wyolbrzymienie, aż do śmieszności (MM - do krytyka totalitarnej rzeczywistości i zjawisk tam występujących, „Ferdydurke" krytykuje rzeczywistość XX-lecia w Polsce o raz zjawisko narzucania formy - wg teorii samego autora), „Szewcy" krytykują bezsens i zjawiska towarzyszące rewolucji)

- W MM pokazano współczesną autorowi Moskwę, w której kwitnie obłuda, podlizywanie się władzy, aby tylko uzyskać jak najwięcej dla siebie, najczęściej kosztem innych ludzi (rzeczywistość doprowadza autora do spalenia naprawdę dobrej książki, gdyż nie zgadza się on a z opinią innych, wpływowych twórców; świta Wolanda, stosując metody wykorzystywane przez system, wprowadza ogólny chaos i zamieszanie, paraliżujące wszelką działalność; demaskuje przy okazji całą obłudę i bezsensowność totalitaryzmu przez wyolbrzymienie jego skutków)

- Gombrowicz zajmuje się głównie problemem formy, która w sposób często absurdalny wpływa na zachowanie człowieka (patrz punkt 28, akapit 4); zajmuje się także problemami i zjawiskami Polski XX-lecia: skostniałą i staroświecką szkołę, przygotowującą człowieka nie do samodzielnego i indywidualnego myślenia, tylko do schematyczności tegoż (lekcja polskiego: „Słowacki wielkim poetą był"), zależności od innych (dominujących) osób; pokazuje nowoczesną inteligencką rodzinę wyzwoloną, co objawia się w fatalnym wychowaniu córki, wolnością seksualną itp., to wszystko demaskuje Józio przez realizację swojego groteskowego planu: skandal powoduje nagłą przemianę rodziców w tradycyjnych ludzi ich poglądy nie wytrzymują tak silnego ciosu; przeciwieństwem Młodziaków jest rodzina Hurlecckich, z pokolenia na pokolenie przekazująca stereotypy i hierarchię; to wszystko ulega poważnemu wstrząsowi pod wpływem działań Miętusa i buntu chłopów; trzymanie się kurczowe form, w których wszyscy zostali poumieszczani przez życie i nie trzymanie dystansu do nich jest poddane krytyce przez Gombrowicza;

- Witkacy w swoich „Szewcach" przedstawia świat związany na pewno wiąże się z rzeczywistością społeczno-polityczną, ale jest tak zniekształcony, że staje groteskowy; jest to główne zjawisko występujące na każdym kroku (kolejne osoby zostają zabite, ale nie umierają: Scurvy; potem zostaje on zamieniony w psa); wiele zjawisk i sytuacji zostaje przejaskrawionych, bohaterowie nie odpowiadają wzorcom warstw, z których pochodzą: szewcy są elokwentni, wykształceni, posługują się skomplikowanymi pojęciami, znają się na psychologii, filozofują; prezentowane są kolejne warstwy społeczne: arystokracja, która całkiem się już przeżyła i zdeformowała (zachowanie księżnej Iriny i jej lokaja); burżuazja i inteligencja - prokurator Scurvy, potem przedstawiciel władzy, ostatecznie zamieniony w psa; chłopi - zostają przepędzeni przez czeladników (pogardzani i nie przejmowanie się); groteskowe są nazwiska postaci (Scurvy, Zbereźnicka); taki jest również język postaci - dziwaczny, plątanina uczonej przemowy, prostego języka (gwarowego) oraz wielu neologizmów; całość spełnia jeden z ciekawszych postulatów Teorii Czystej Formy - jest to przekazanie wszystkiego, co tylko jest wstanie wyobrazić sobie jego autor;

31. „Szewcy" jako dramat o rewolucji

- są tu trzy kolejne rewolucje pokazane:

- wszystko zaczyna się od tradycyjnego ustroju kapitalistycznego umieszczonego w realiach międzywojennej Polski; pokazanie są tu podziały społeczne, antagonizmy między nimi; widzimy narzekających na swoje życie i egzystencję szewców i uzależnienie od takich ludzi jak Scurvy; marzą oni o rewolucji, która zmieniłaby ich sytuację; aby ubiec wybuch, jaki mogliby spowodować szewcy, Scurvy dokonuje zamachu przy pomocy organizacji Gnębona Puczymordy: Dziarskich Chłopców; zaprowadzone zostają rządy dyktatorskie; powstaje ustrój totalitarny, w którym gnębi się ludzi i zmusza się ich do ślepej wierności przywódcy; szewcy zostają skazani na przymusową bezczynność; Księżna także zostaje skazana z powodu chęci zaprowadzenia matriarchatu;

- szewcy ostatecznie nie wytrzymują presji bezczynności i przełamują barierę oddzielającą ich od warsztatu i zaczynają pracować; przy okazji dokonują kolejnego przewrotu i przejmują władzę; następuje odwrócenie ról - szewcy górują, a dotychczasowi władcy zostają obaleni i poniżeni (Scurvy); powstaje ustrój komunistyczny; szewcy zachowują się groteskowo (chodzą w kolorowych piżamach, co ma być oznaką władzy), ale nie czują się pewnie w roli władców, za odchylenia burżuazyjne mordują ich przywódcę (Sajetana), ale on i tak nie umiera; kwestię chłopską rozwiązują siłą (przepędzają chłopów)

- następuje kolejna rewolucja, wprowadzona przez Hiper-Robociarza, tym razem rewolucja technokratyczna; wszelkie konflikty ma rozwiązać rozwój naukowo-techniczny; władzę nad tym wszystkim zdobywają dwaj dziwni i nie określeni osobnicy (Towarzysz X i Tow. Abramowski);

- Witkacy pokazuje, że rewolucja nie ma żadnego sensu i ponad to jest szkodliwa dla społeczeństwa - wymierzona jest ostatecznie przeciwko jednostce, prowadzi do zagłady indywidualizmu (więc także kultury i sztuki); ostatecznie rewolucja niszczy wszystko, łącznie ze swoimi twórcami (przyjdzi przecież kolejna rewolucja i...); ostatecznie doprowadzi to do zagłady ludzkości...

32. Przedstaw cechy dramatu awangardowego na przykładzie „Szewców"

- w XX-leciu oryginalnością odznacza się rozwój dramatu jako gatunku literackiego, między innymi nurtu groteski i drwiny, zaliczającego się do ówczesnego nurtu awangardy; nurt ten oznaczał się współczesnym humorem, wyczuciem aktualnych problemów, nowoczesnością formy literackiej, śmiałością eksperymentatorską no i wybiegającą w przyszłość wyobraźnią;

- Witkiewicz dodatkowo starał się wprowadzić w życie swoją ideę Czystej Formy, która miała całkowicie zrewolucjonizować teatr współczesny; najważniejsze było zerwanie z tradycją teatru naturalistycznego; ma to być sztuka dla sztuki; może być odrealniona, autor może zgodnie ze swoim zamysłem dowolnie deformować rzeczywistość, tak aby pasowała do przemyślanej scenicznej konstrukcji całego przedstawienia; celem ma być wprowadzenie widza w wyjątkowy stan ducha, nie osiągalny innymi sposobami, który umożliwi mu poznawanie tajemnicy istnienia (słowa Witkiewicza); w tym celu często posługiwał się groteską, która idealnie pasowała do założeń jego teorii;

- W „Szewcach" odnajdujemy wiele cech teatru awangardowego XX-lecia; zaprezentowany świat jest nierealny; nie jest określony czas ani miejsce; przedstawione postacie są groteskowe, zaprezentowane są jako realizacja pewnych schematów, zachowanie ich również jest schematyczne; przedstawione są w absurdalnych sytuacjach; posługują się groteskowym językiem pełnym neologizmów; umowność jest podkreślona przez pojawiające się na scenie napisy („Nuda"); jest to odbicie rzeczywistości w krzywym zwierciadle

- oczywiście ma to jakiś cel: ogólnie jest to groteskowa wizja przyszłości; jest to przestroga przed odindywidualizowaniem jednostek w społeczeństwie, co może doprowadzić do destrukcji kultury i sztuki; pokazuje i przestrzega przed rewolucją i jej zgubnymi następstwami; krytykuje rzeczywistość Polski międzywojennej

33. Mit dzieciństwa w prozie Shultza i Gombrowicza

34. Prawo człowieka do kreowania własnego życia w „Sklepach cynamonowych"

35. Charakterystyczne cechy prozy B. Shultza

- poetyckość prozy poetyckiej wymaga od czytelnika skupienia i wielkiego zainteresowanie tego rodzaju twórczością;

- (na podstawie „Sklepów cynamonowych"); głównym bohaterem jest narrator, prezentowany w pierwszej osobie; ma on wiele cech autobiograficznych; bohater ujawnia swoją wrażliwość, pragnienia i nastroje; obraz nie jest oczywiście obiektywny, jest mocno zpsychizowany - prezentuje to, co rodzi się w psychice, stąd elementy nieprawdopodobne (trzynasty miesiąc roku); można uznać to za ekspresjonizm - przekazywanie uczuć wewnętrznych bohatera;

- zaliczane jest to do prozy, zbioru powiązanych ze sobą nowel, ale jest trudno zaliczyć do jakiegoś konkretnego gatunku, bo Schultz świadomie łamie konwencje epiki, traktuje ją bowiem jak poezję; proza zwykle pokazuje jakieś zdarzenia ze sobą powiązane reprezentujące jakąś, może nawet nieprawdopodobną, ale rzeczywistość; tu nie ma wyraźnej fabuły i związków przyczynowo-skutkowych, z których wynika coś konkretnego; wszystko sprawia wrażenie nierealności, marzenia sennego; język utworu jest poetycki, pełen metafor, abstrakcji i innych chwytów artystycznych stosowanych głównie z poezji; słownictwo jest bardzo bogate; mało jest dialogów, a te nieliczne przechodzą w monologi wewnętrzne; pojawiają się wirtuozerskie, poetyckie obrazy zjawisk przyrody; są wyraźnie widoczne dwa typy narracji: kreatywny (prezentujący wykreowaną przez autora rzeczywistość) oraz dyskursywny, odwołujący się do czytelnika;

36. Różnorodność form powieściowych w XX-leciu

(o narracji w punkcie 39)

- w XX-leciu pojawia się wiele odmian twórczości zaliczanej do epiki; jedne zbliżone były do klasycznej epiki, inne odchodziły od tradycji na rzecz nowatorstwa

- jedną z bardziej klasycznych jest „Przedwiośnie" Żeromskiego, którą to powieść można zaliczyć do nurtu realistycznego; mamy tu całkiem zwyczajnego bohatera, zwyczajnego trzecioosobowego narratora, prezentującego wydarzenia z odpowiednim dystansem nie starając się ich oceniać; po prostu przekazuje czytelnikowi zdarzenia; prezentuje pewne problemy Polski międzywojennej, ale niczego czytelnikowi nie sugeruje;

- „Proces" Kafki prezentuje podobny typ narracji, jednak konstrukcja powieści jest inna; brak szczegółów konkretyzujących miejsce i czas nadają jej charakter przypowieści, prezentującej uniwersalne treści (punkty 25-27)

- „Granica" prezentuje nam nowy typ narratora i narracji oraz konstrukcji samej powieści (wielopłaszczyznowe spojrzenie na sprawę); ciekawym chwytem jest inwersja czasowa, tzn. pokazanie na początku rozwiązania akcji, a potem dopiero prezentowania zdarzeń, które do niego doprowadziły; ważny jest także specyficzny typ narracji;

- absolutnie coś nowego zauważany w „Sklepach cynamonowych" Bruno Schultza; jest to powieść poetycka, konstrukcyjnie oparta właśnie na liryce: narrator pierwszoosobowy prezentujący własne przemyślenia na tle realnych przeżyć pod. lir.; trudna do interpretacji;

- podobnie jest z „Ziemią planetą ludzi" Exupery'ego; gdzie narrator pierszoosobowy prezentuje wiele realistycznych i ciekawych zdarzeń z jego życia (lotnictwo) i z tych wydarzeń wyciąga wiele ciekawych i pouczających wniosków i zasad: filozoficznych, egzystencjalnych i całkiem prostych, przydatnych w życiu codziennym;

- „Ferdydurke" jest powieścią groteskową z narracją pierwszoosobową; prezentującą zmagania człowieka z formą i prezentującą problemy Polski tego okresu; poza przekazaniem w miarę realistycznych wydarzeń, pojawiają się dwie powiastki dygresyjne poprzedzone filozoficznym komentarzem odautorskim;

37. Literatura XX-lecia wobec problemów ówczesnej rzeczywistości

- w XX-leciu w wielu utworach pojawia się tematyka poruszająca problemy świata tego okresu; oczywiście polska literatura zajmuje się głównie problemami lokalnymi; trudno znaleźć jakiś utwór powieściowy który w jakiś sposób nie sygnalizowałby pewnych problemów czy zagrożeń

- klasycznymi przykładami mogą być „Przedwiośnie" i „Granica", gdzie tematyka ta praktycznie wypełnia cały utwór; „Przedwiośnie" prezentuje kilka warstw społecznych oraz wytyka największe problemy ich dotyczące (arystokracja zastanawia się w czasie wojny z bolszewikami, jak to będzie jak wrócą Rosjanie; ziemiaństwo, chociaż to w ich rękach leży władza, prowadzi hulaszczy tryb życia, nie martwiąc się o problemy kraju; chłopi są nadal uciskani i nie mają nic do gadania); pokazuje także zagrożenia płynące z narastających rzesz bezrobotnej biedoty - np. rewolucja komunistyczna (ją też uważa za złą drogę) i uważa to za jedno z większych zagrożeń dla Polski; Nałkowska również porusza problemy rozwarstwienia społeczeństwa (kamienica Kolichowskiej), także prezentuje problemy moralności nowego pokolenia, wchodzenie w schematyczność, uzależnianie się od innych ludzi, aby podwyższyć swoją pozycję w hierarchii;

- „Ferdydurke" również pokazuje (jako drugi temat) problem przywar różnych sfer społecznych;

- „Proces" wskazuje na zagrożenia płynące z ustrojów totalitarnych, jakie w tym czasie powstają;

- „Szewcy" koncentrują się problemie rewolucji, która nie przynosząc żadnych konkretnych korzyści dla szarego człowieka; stanowi śmiertelne niebezpieczeństwo dla ludzkości (no i państwa) oraz destrukcyjny wpływ rozwoju technicznego i cywilizacyjnego na indywidualność;

- W liryce między innymi krytyka rządów sanacyjnych (Tuwim „Bal w operze");

38. Groza świata, zagrożenie dla człowieka w literaturze XX-lecia

- W niektórych utworach XX-lecia pojawia się opis przewidywanych sytuacji, które w przyszłości mogą stanowić zagrożenie dla jednostki, społeczeństwa lub całej ludzkości;

- idealnym przykładem jest tu „Proces" Kafki, który prezentuje wpływ systemu totalitarnego na jednostkę - jej postępującą degenerację, uzależnienie od systemu i w przypadku nie dostosowania się - likwidację; czyli totalitaryzm jest śmiertelnym zagrożeniem dla człowieka; „Mistrz i Małgorzata" zajmują się podobnym problemem, ale już na konkretnym przykładzie Rosji; Bułhakow krytykuje konkretne zjawiska wypływające ze specyfiki komunizmu; np. upadek moralny ludzi: następuje zerwanie więzi międzyludzkich, kwitnie donosicielstwo i zrzucanie winy na innych oraz poprawianie swojej reputacji kosztem innych ludzi;

- w „Przedwiośniu" i „Szewcach" pokazana została rewolucja: jej destrukcyjny charakter, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek cech dodatnich dla jednostki; wynikiem tego zjawiska są tysiące rannych i zabitych ludzi (Żeromski), prześladowania (Witkiewicz) i ogólne drastyczne obniżenie standardu życia ludzi znajdujących się na terenie objętym rewolucją; poza tym rewolucja jak i wiążąca się z tym zwykle wojna zostawia głębokie i nieusuwalne piętno na psychice ludzi biorących w tym udział;

- tu musimy zwrócić uwagę na lirykę XX-lecia, a szczególnie na grupę Żagary, która koncentrowała się na tym właśnie problemie; twierdzili mianowicie, iż kultura europejska znajduje się w głębokim kryzysie (między innymi z powodu rozwoju cywilizacyjnego), co może doprowadzić dziejowej katastrofy we wszystkich wymiarach ludzkich: jednostkowych, społecznych i nawet światowym (w czym w sumie nie minęli się z prawdą); ta literatura nazwana została poezją apokalipsy przewidywanej; Miłosz nawet w wierszu „Roki" prezentuje obraz postapokaliptyczny;

39. Różne formy narracji w literaturze międzywojennej (na wybranych przykładach)

- można zauważyć w prozie XX-lecia wiele rodzajów narracji, zależnych od intencji autora;

- mamy tradycyjnego narratora trzecioosobowego, teoretycznie wszechwiedzącego, prezentującego rzeczywistość z realistyczną szczegółowością w „Przedwiośniu"; prezentującym wszelkie ważne szczegóły dotyczące wydarzeń wokół głównego bohatera; koncentruje się wokół niego, pokazuje tylko wydarzenia bezpośrednio z nim związane; potrafi oczywiście zajrzeć do psychiki bohaterów; nie stara się oceniać ani wartościować wydarzeń;

- w „Granicy" sytuacja nieco się zmienia, bowiem, chociaż narrator jest nadal trzecioosobowy, to jednak nie koncentruje wokół jednej osoby, tylko prezentuje całą sieć wydarzeń, które się ze sobą łączą, dając czytelnikowi pełen obraz zdarzeń; ważna jest także inwersja czasowa, mająca zwrócić uwagę na przyczyny zdarzeń, a nie na samą prezentację; poza tym bohaterowie są prezentowani z różnych, często subiektywnych punktów widzenia, tak aby przekazać pełny ich obraz; poza tym jest on wnikliwym psychologicznym komentarzem, który ułatwia analizę wydarzeń i prezentuje własną i prawdopodobną ich interpretację;

- w „Ferdydurke" pojawia się narrator subiektywny, pierwszoosobowy, opisuje wydarzenia realistycznie, ale one same jako takie są nieprawdopodobne i często absurdalne; narrator na początku jednak ostrzega, że mogą to być tylko marzenia senne; poza tym pojawia się także w dwóch miejscach narrator komentujący, opisujący wnioski filozoficzne z dwóch powiastek wtrąconych w treść utworu; całość w wielu miejscach ma charakter filozoficznego traktatu, tak przesycona została wnioskami z przemyśleń filozoficznych nad formą

- w „Procesie" mamy jeszcze innego narratora, trzecioosobowego, prezentującego wydarzenia realistycznie, ale nie wszech wiedzącego; prezentuje nam ubogie opisy tak obrazów jak i samego bohatera; koncentruje się na wydarzeniach, prezentując je często z punktu widzenia bohatera; podobnie jak w przedwiośniu, koncentruje się na tym, co dzieje się wokół bohatera;

- „Mistrz i Małgorzata" prezentuje nam typowego narratora trzecioosobowego, relacjonującego przeszłe wydarzenia; ma on jednak tendencje do oceniania wydarzeń i sugerowania tego, co będzie dalej; jest jakby relacją z wydarzeń na podstawie zebranej dokumentacji, tak więc z góry wiemy, że narrator zna już całość wydarzeń; pojawiają się bezpośrednie zwroty do czytelnika maja za zadanie nawiązanie z nim kontaktu;

- „Sklepy cynamonowe" prezentują na bardzo nietypowy obraz narratora subiektywnego; główny bohater otwiera się przed nami, na papier spływają wszystkie jego myśli i wspomnienia, czasem fantastycznie przerobione przez wyobraźnię, podane poetyckim wysublimowanym językiem, ciężkim do strawienia przez zwykłego człowieka;

40. Funkcja motywu biblijnego w „Mistrzu i Małgorzacie" Bułhakowa

- motywy zaczerpnięte z Biblii nadały utworowi szersze znaczenie, bardziej uniwersalne (historia Jeszuy i Piłata)

- prezentowana jest walka dobra ze złem: dobrzy są Jeszua i Małgorzata, natomiast zło obejmuje wszystkich ludzi egzystujących w machinie totalitaryzmu; Szatan nie jest tu uosobieniem zła, raczej zajmuje się wykonywaniem wyroków na ludziach złych;

- pokazane jest więc nowe wcielenie szatana - Wolanda; on i jego świta nie czynią zła, lecz zajmują się nim; bawi się ludźmi złymi, obłudnymi; pomagają Małgorzacie; czyniąc zło na wybranych ludziach stają się siłą dobra;

- wplecenie w treść utworu opowieści o historii skazania Chrystusa na śmierć umożliwia pokazanie problemu moralnego Piłata - mimo że chciał uniewinnić Jeszuę, musiał zaprzeć się własnych przekonań i idei dla własnego przyszłego dobra, gdy poznał opinię sądzonego o władzy; ostatecznie Jeszua (w śnie Piłata) ujawnia czytelnikowi jedną prawdę: tchórzostwo nie jest jedną z najstraszliwszych ułomności, ono jest ułomnością najstraszliwszą (bo jest ono zdradą samego siebie, co samo w sobie jest rzeczą straszną, poza wszystkim człowiek musi kierować się wewnętrzną konsekwencją, wiarą w samego siebie oraz sumieniem; tchórzostwo czyni człowieka bezwolnym narzędziem w ręku innej osoby; to może zmienić każdego człowieka w największego złoczyńcę - donosicielstwo w Moskwie); ciekawym chwytem jest analiza psychiczna bohaterów tych scen, dająca pełny ich obraz wewnętrzny;

- ważną sprawą w oczach Bułhakowa jest także motyw wybaczania win na końcu utworu: ponieważ zło jest rezultatem słabości człowieka, powinna istnieć możliwość wybaczania; miłosierdzie zaczerpnął autor z chrześcijaństwa; jednak przebaczenie można uzyskać jedynie wtedy, gdy człowiek sam zrozumiał swoja winę, okazał skruchę i odkupił ją przez własne cierpienie - ale jest możliwe zawsze i wszędzie niezależnie od wszystkiego

41. „Mistrz i Małgorzata" jako wypowiedź w sprawie dobra i zła

(patrz punkt 41)

- w totalitarnej Moskwie system spowodował gwałtowne i bardzo szerokie rozprzestrzenienie się zła, stało się ono codziennością, wobec tego dobro (w utworze reprezentowane tylko przez Małgorzatę, no i Jeszuę oraz częściowo przez Mistrza) pozostaje w mniejszości; w takiej sytuacji pojawia się Woland i jego świta, aby wykazać nam i tamtejszym ludziom ich zło;

- prowadząc szereg, czasem zakrojonych na szeroką skalę działań (przedstawienie w teatrze) przyczyniają się powstania takiego chaosu, że cała Moskwa staje na głowie;

- jednak zło i złośliwości są czynione tylko ludziom złym i obłudnym, tak więc dobro na tym nie cierpi, poza tym szatan nie zajmuje się, jak w tradycji przystało się zakładać, kuszeniem i sprowadzaniem na złą drogę kolejnych dusz - przecież praktycznie wszyscy są już i tak wystarczająco źli; trzeba jednak zauważyć, że szatan nie jest wstanie unicestwić z gruntu złego systemu totalitarnego, potrafi jedynie nim wstrząsnąć

- ostatecznie okazuje się, że zło staje się narzędziem dobra (to nawet wynika z motta utworu zaczerpniętego z Goethego)

42. Stanisław Ignacy Witkiewicz - malarz, teoretyk sztuki, pisarz

Sylwetka twórcza niezwykłego człowieka

- był wybitną indywidualnością XX-lecia, zajmował się wieloma różnymi stukami: najpierw malował, ale nie będąc zadowolonym z rezultatów, zachłannie rzucił się na dramatopisarstwo, przy okazji tworząc Teorię Czystej Formy, która miała określać zadania nowej, awangardowej sztuki;

- nie uczył się w szkole publicznej, lecz był edukowany przez własnego ojca w domu, a potem douczał się już sam; brał udział w I Wojnie Światowej, z niewiadomych przesłanek jako ochotnik w armii austriackiej;

- krótki wykład jego teorii: zadanie sztuki nie ma być odzwierciedlanie rzeczywistości i przekazywanie jej odbiorcy, lecz wprowadzanie widza (chodziło głównie o sztuki) w specjalny stan metafizyczny; poza tym pokazywanie na scenie wydarzeń realistycznych jest zwykłym okłamywaniem widza, co jest przecież bez sensu; do tego Witkiewicz podaje wykład o sposobie tworzenia sztuki: najważniejsza ma być oprawa, forma i sposób pokazania (ta ma być idealna, kunsztowna, zaskakująca i ciekawa), a nie treść zawarta w tejże formie;

- przestrzegał przed rozwojem cywilizacji, gdyż ta doprowadzi w końcu do dezintegracji sztuki i indywidualizmu, koniecznego do rozwoju kultury; postępująca technicyzacja prowadzi do społeczeństwa identycznych ludzi, pozamykanych w swoich schematach myślenia i zachowania; jednostka stanie się bezdusznym automatem (byśmy powiedzieli teraz - komputerem)

- zauważał także problemy rewolucji (przestrzegał przed jej bezsensownością i zagrożeniom z niej płynącym) oraz związanym z tym rozwojem totalitaryzmu; także sytuacja europejska i też cywilizacja doprowadziły do tego, że pojawia się intensywnie eksploatowany motyw nieuniknionej katastrofy, wręcz zagłady ludzkości;

- dla pokazania wszystkich tych zagadnień intensywnie posługiwał się swoją (nigdy też do końca nie zrealizowaną) teorią; np. stosował groteskę jako sposób na wyśmianie pewnych zjawisk; realizacją tego wszystkiego jest na przykład dramat „Szewcy";

- trzeba też zauważyć, że był nie doceniany i niezrozumiany przez swoja epokę; często mówi się że ją wyprzedzał; dostrzeżono go dopiero po wojnie

43. Egzystencjalizm i motywy egzystencjalne w literaturze XX-lecia

Gdzie je odnajdujesz? (Kafka, Gombrowicz)

- pojawia się w wielu miejscach, jest uważany za dość ważny problem filozoficzny

- Kafka zastanawia się problemem winy i kary w życiu człowieka, oraz jego wpływie na zmianę jego osądu: człowiek właściwie okazuje się winny od samego początku (grzech pierworodny), także wina wypływa z samego faktu egzystencji na tym świecie; tak więc od samego początku skazany na śmierć, bo przecież życie kończy się tragicznie (i w ogóle zawsze się kończy); wszystko to praktycznie nie zależy od woli i działań człowieka, jest to narzucone z góry;

- podobnym problemem zajmuje się Bułhakow, jednak uznaje on, że wina nie jest związana ze śmiercią; i na dodatek wg zasady miłosierdzia zawsze jest (na pewnych warunkach) wybaczalna;

- Gombrowicz zajmuje się innym problemem egzystencji ludzkiej: formą, do której jest ograniczona istota ludzka (patrz punkt 28)

- również Witkacy zajmuje się problemami egzystencjalnymi - destrukcyjnym wpływem rozwoju cywilizacji na jednostkę

44. Czy jest możliwy powrót do czasów młodości? - „Panny z wilka" J. Iwaszkiewicza

45. Rola tytułu i motta w utworze literackim (omów na 2 dowolnych przykładach)

2

---