Problemy przystosowania dziecka do życia w przedszkolu.
Przystosowanie, to mechanizm, z którego korzystamy przez całe życie. Dla jego sprawnego działania bardzo ważne są doznania i doświadczenia pierwszych kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym w dzieciństwie. Przedszkole jako intencjonalnie organizowane środowisko edukacyjne musi zadbać w pierwszej kolejności o dobre przystosowanie dzieci do życia w tej społeczności.
1. ROZŁĄKA Z MATKĄ JAKO PODSTAWOWY PROBLEM DZIECKA WSTĘPUJĄCEGO DO PRZEDSZKOLA.
Rodzina jest pierwszym i przez długi czas jedynym środowiskiem, gdzie wzrasta i rozwija się dziecko, w którym dokonuje się jego socjalizacja. Wszystkich członków rodziny łączą więzy pokrewieństwa i związki emocjonalne, które mają wpływ na prawidłowy przebieg procesu wychowawczego. Bardzo silne więzy emocjonalne istnieją zazwyczaj między dziećmi a rodzicami, zwłaszcza matką. Nowa sytuacja, jaką jest pobyt dziecka w przedszkolu, wiąże się z wielogodzinną rozłąką z najbliższymi a zwłaszcza z matką. Ma to niekorzystny wpływ na funkcjonowanie dziecka zaczynającego uczęszczać do przedszkola. (Sochaczewska, 1986, str. 36).
„Bowlby i inni badacze utrzymują, iż przywiązanie, które powstaje między niemowlęciem a jego matką, stanowi podstawę wszelkich relacji interpersonalnych dziecka w późniejszych latach życia. Bardziej współczesne badania podkreślają znaczenie przywiązania wobec innych osób, zwłaszcza wobec ojca.”(Birch, Malim, 2002,str. 18)
Lamba w swych badaniach wykrył niewiele różnic w przejawach przywiązania dziecka do obojga rodziców. Zwrócił jednak uwagę na sposób nawiązywania interakcji z dzieckiem między matką i ojcem. Podczas zabaw ojcowie bywają energiczni i nie przebywają z dzieckiem blisko (fizycznie) i używają „dorosłego” języka, zaś matki mają skłonność do bliskiego i delikatnego kontaktu z dzieckiem. Belsky (1979) twierdzi, że różne role matki i ojca w życiu dziecka wzajemnie się dopełniają. (za: Birch, Malim, 2002, str. 28)
Oderwanie od bliskich budzi w dziecku strach, że stanie się coś strasznego. Silnemu zagrożeniu ulega poczucie bezpieczeństwa, najważniejszej potrzeby psychicznej, lęk i zagubienie. Dramat rozstania z najbliższymi blokuje poznanie nowego otoczenia: dziecko jest tak skoncentrowane na swych emocjach, że nie zwraca uwagi na otoczenie. (Lubowiecka, 2000, str. 42).
Wg. Ruttera (1972) krótkotrwałe pozbawienie dziecka kontaktu z matką przebiega w fazach zwanych „syndromem rozpaczy”:
· Okres „protestu” - głębokie strapienie i płacz;
· Okres „rozpaczy” - cierpienie i apatia;
· Okres „zobojętnienia” (wg. Bowlby'ego) - dziecko przystosowuje się do sytuacji i sprawia wrażenie zadowolonego i niezainteresowanego rodzicami.
Wielu badaczy (Tizard i in.) szukało odpowiedzi na pytanie, czy polepszenie warunków środowiskowych w średnim i późnym dzieciństwie ma wpływ na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka. Wyniki tych badań wskazują, że właściwe warunki środowiskowe mają wpływ na zachowania społeczne i nawiązywanie społecznych relacji. (za: Birch, Malim, 2002, str 23-27)
Pierwsze dni w przedszkolu dla dziecka i rodziców są bardzo trudne. W przedszkolu wszystko dla dziecka jest nowe, jest to także pierwsze spotkanie z tak liczną grupą rówieśników. Dzieci w tej całkowicie nowej dla siebie sytuacji zachowują się bardzo różnie i ich reakcje, mogą być zaskakujące. Niektóre szybko przystosowują się do nowego otoczenia i już po kilku dniach rozstają się z matką i idą z ochotą do pani i dzieci. Inne płaczą żałośnie i kurczowo trzymają się mamy. Są również i takie, u których występujące reakcje nerwicowe zmuszają rodziców do zatrzymania w domu do momentu osiągnięcia koniecznego stopnia dojrzałości.
2 TRUDNOŚCI FUNKCJONOWANIA W PRZEDSZKOLU: OBJAWY I RADZENIE SOBIE Z NIMI.
Pierwsze dni dziecka w przedszkolu są źródłem wielu stresów zarówno dla dzieci jak i dla rodziców.
„System przedszkolny w dotychczasowym kształcie nie jest w stanie zapewnić dziecku, chociażby na pewien czas, opieki jednej osoby dorosłej w zastępstwie matki. Musi ono przystosować się do nowych warunków i uczyć się zaspakajania swoich potrzeb emocjonalnych w krótkich kontaktach z innymi osobami dorosłymi i znosić te ograniczenia. Jedne dzieci dają sobie radę z tymi nowymi warunkami emocjonalnymi, a inne nie.” (Lubowiecka, 2000, str.50)
U dzieci źle przystosowanych występują nieprawidłowości w zachowaniu i w reakcjach. Głównym objawem nieprzystosowania jest negatywny stosunek emocjonalny do przedszkola. Wiąże się to z zaburzeniami emocjonalnymi prowadzącymi do zakłóceń podstawowych funkcji biologicznych organizmu dziecka oraz do regresu w zakresie wcześniej opanowanych nawyków, a także w zakresie aktywności zabawowej i kontaktów społecznych. Prowadzi to do zakłóceń funkcjonowania dziecka w przedszkolu i w domu, obejmuje wszystkie aspekty rozwoju dziecka.
Dzieci przejawiające negatywny stosunek emocjonalny do przedszkola nie chcą uczęszczać do przedszkola, płaczą zawsze przy rozstaniu z rodzicami, a po ich odejściu przywołują i często wspominają najbliższych, podejmują nawet próby ucieczki z przedszkola. Dzieci te mają obniżony nastrój, są „osowiałe”, smutne, rozżalone, płaczliwe. Wykazują skłonności do reakcji lękowych wobec nowych osób, sytuacji, pomieszczeń. Poczucie bezpieczeństwa zapewnia im tylko bezpośredni kontakt z wychowawczynią.
Trudności w przystosowaniu się dzieci do nowych warunków mogą wiązać się też z zaburzeniami w kontaktach społecznych. Powoduje to u dzieci unikanie kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, zażenowanie, nieśmiałość a nawet lęk przed otoczeniem społecznym. Dzieci te preferują kontakt tylko z jedną wybraną osobą (najczęściej z nauczycielką), wymagają od niej stałej obecności, pomagania we wszystkich czynnościach dnia codziennego, uczestniczenia w zabawach. Bywa, że dziecko spędza wiele czasu na kolanach wybranej osoby lub trzyma się jej uporczywie. Kontakty mogą przybrać charakter negatywny, występują różne formy agresji wobec rówieśników, także nieposłuszeństwo wobec personelu.
Innym z problemów właściwej adaptacji do przedszkola jest obniżenie poziomu aktywności zabawowej. Dzieci o tych zaburzeniach wykazują małe zainteresowanie zabawkami znajdującymi się w przedszkolu, nie podejmują spontanicznie żadnych zabaw, odmawiają udziału w zabawach i zajęciach organizowanych przez nauczycielkę, zauważa się ubóstwo zabawy pod względem formy i treści.
Oczekuje się w przedszkolu, że dziecko 3-letnie będzie samodzielne w zakresie czynności dnia codziennego (jedzenie, mycie się, ubieranie i zdejmowanie części garderoby, załatwianie potrzeb fizjologicznych, czynności porządkowych). Zbyt mała samodzielność jest powodem zagubienia, całkowitej bezradności. Dziecko czuje się opuszczone, niezaradne, popełnia błędy uniemożliwiające wykonanie zadania, oczekuje pomocy ze strony personelu przedszkolnego.
Objawami złej adaptacji dziecka do przedszkola są zaburzenia podstawowych funkcji biologicznych. Najczęściej jest to brak apetytu, uporczywe wymioty, objawy zaburzenia snu (w czasie zasypiania, snu i budzenia się). Obserwuje się regres w rozwoju - najczęściej dotyczy nawyku czystości - moczenie u dziecka, które już wcześniej opanowało nawyk czystości. Regres obejmować może także czynności zabawowe (zubożenie pod względem formy i treści),kontakty społeczne (unikanie kontaktu z rówieśnikami, są przy nich zażenowane, okazują lęk przed nowymi osobami).(Sochaczewska, 1986, str. 46 - 50).
Jednym ze stałych punktów w rozkładzie dnia w przedszkolnego jest leżakowanie, które staje się głównym źródłem stresu przedszkolnego.
Leżakowanie kojarzy się dzieciom z koniecznością zasypiania, co powoduje u dzieci lęk. Sen jest stanem wyłączenia się z kontroli siebie i otoczenia, to pozbawienie się czuwania. Dlatego dziecko, które jest w stanie napięcia emocjonalnego i oczekiwania na matkę nie zgadza się na sen. Jest to symptom braku poczucia bezpieczeństwa u dziecka.
Dziecko protestuje przeciwko leżakowaniu demonstrując ostre zachowania, trudno jest się z nim porozumieć. Bywają dzieci, które na widok leżaka reagują płaczem, pytają o mamę, sprzeciwiają się, negocjują itp., ale równocześnie proszą o zabawkę, przyjmują częściowo wyjaśnienia i uspakajają się, gdy pozwala się im nie zasypiać na leżaku. (Lubowiecka,2000, str. 124).
Dziecko pozostawione w nieznanym środowisku, utraciło kontakt z bliską mu osobą, ma poczucie braku kontroli nad tym, co się będzie z działo w przedszkolu, co znacznie obniża poczucie bezpieczeństwa. Wpływa to niekorzystnie na procesy przystosowawcze do przedszkola.
Wiele problemów sprawia dzieciom zaspokajanie tzw. potrzeb dnia codziennego, czyli spożywanie posiłków, odpoczynek poobiedni, ubieranie i rozbieranie się, załatwianie potrzeb fizjologicznych itp. Bardzo ważny jest zakres i poziom posiadanych umiejętności samoobsługowych dzieci. Dziecko, które wcześniej nie opanowało podstawowych umiejętności samoobsługowych, czuje się bezradne, opuszczone, co niekorzystnie wpływa na jego samopoczucie i stosunek do nowego środowiska.
Dziecko sprawniejsze ma poczucie niezależności od otoczenia, co z pewnością ma znaczenie dla adaptacji dziecka do nowego środowiska, jakim jest przedszkole.