Charakterystyka osoby fizycznej.
Prawo cywilne zajmuje się regulacją stosunków cywilnoprawnych pomiędzy podmiotami prawa prywatnego. Są nimi osoby fizyczne, osoby prawne, a także również jednostki organizacyjne, które nie są osobami fizycznymi ani osobami prawnymi, określanymi jako niepełne osoby prawne. W swoim referacie chciałabym scharakteryzować osobę fizyczną.
Osobą fizyczną możemy nazwać każdego człowieka od chwili narodzin aż do śmierci. Omawiając kategorię osoby fizycznej, będącej podmiotem stosunków cywilnoprawnych, niezbędne jest wprowadzenie pojęcia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
Zdolność prawna, zwana też podmiotowością prawną jest to zdolność do bycia podmiotem stosunków cywilnoprawnych czyli podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, należy ją wyraźnie odróżnić od zdolności do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych jest bowiem kwalifikacją wyższego stopnia, ponieważ jest zdolnością do nabywania praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego przez własne działania. Zdolność prawna wraz ze zdolnością do czynności prawnych składają się na szerszą sytuację prawną określaną jako status cywilnoprawny osoby.
Początkiem zdolności prawnej człowieka jest chwila jego narodzin, o czym mówi art. 8 k.c. Moment ten jest określony jako odłączenie płodu od ciała matki. Istnieje przy tym domniemanie, że dziecko urodziło się żywe (art. 9 k.c.). Z tą chwilą człowiek staje się podmiotem stosunków cywilnoprawnych. Należy zaznaczyć, że przepisy prawa cywilnego regulują skutki prawne zdarzeń, które odnoszą się do dziecka jeszcze nienarodzonego, czyli tzw. nasciturusa. Nasciturus posiada zdolność prawną pod tzw. warunkiem zawiązującym, którym jest urodzenie się dziecka żywego. Przykładowo z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem (art. 446 k.c.) Dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą lub zapisobiercą, jeśli urodzi się żywe (art. 927 § 2k.c.), dziecko już poczęte może być uznane przez ojca ( art. 75 k.r.o.). Z punktu widzenia zdolności prawnej sytuacja nasciturusa ma charakter warunkowy, ponieważ dziecko staje się bezwarunkowym podmiotem praw i obowiązków wtedy, gdy urodzi się żywe.
Zdolność prawna człowieka kończy się wraz z chwilą jego śmierci, fakt ten stwierdza się poprzez sporządzenie aktu zgonu, który jest sporządzany w sytuacjach typowych na podstawie karty zgonu wystawianej przez lekarza.
Istnieją sytuacje, w których sporządzenia aktu zgonu może poprzedzić specjalne postępowanie sądowe. Gdy śmierć osoby jest niewątpliwa, tzn. istnieją relacje świadków, jednak nie sporządzono aktu zgonu np. z powodu nieodnalezienia zwłok sąd wydaje postanowienie stwierdzające zgon, w którym oznacza chwilę śmierci stosowną do wyników postępowania lub najbardziej prawdopodobną. Innymi słowy sąd wydaje orzeczenie stwierdzające zgon wtedy gdy śmierć danej osoby jest niewątpliwa, ale brakuje aktu zgonu.
W przypadku osoby zaginionej, czyli takiej o której nie wiadomo, czy żyje, czy nie sąd orzeka o uznaniu za zmarłego. Osoba może być uznana za zmarłą dopiero po upływie określonego w ustawie czasu. Równocześnie muszą zajść dwie przesłanki by sąd mógł uznać zaginionego za zmarłego, mianowicie fakt zaginięcia osoby która ma być uznana za zmarłą oraz odpowiedni upływ czasu od chwili tego zaginięcia, różnego w zależności od okoliczności tego zdarzenia. W sytuacjach typowych osoba może być uznana za zmarłą po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego w którym jeszcze żyła według istniejących wiadomości, gdy zaginiony ukończył lat 70 wystarczy lat 5, uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego w którym zaginiony ukończyłby 23 lata, czyli 10 lat od ukończenia 13 roku życia, który jest górną granicą okresu niezdolności do czynności prawnych.
Znacznie krótsze terminy obowiązują przy sytuacjach szczególnych, czyli takich, które zwiększają prawdopodobieństwo śmierci (art. 30 k.c. ) Instytucja uznania za zmarłego jest ważna dlatego, że pozwala usunąć komplikacje w stosunkach cywilnoprawnych spowodowanych zaginięciem człowieka. W odróżnieniu od stwierdzenia zgonu, które potwierdza stan istniejący, uznanie za zmarłego tworzy nowy stan polegający na tym, że pewna osoba jest traktowana jak zmarła. [ Jak podaje A. Wolter instytucja stwierdzenia zgonu miała szczególne znaczenie w okresie po II wojnie światowej, kiedy to sprawy sądowe o stwierdzenie zgonu i uznanie za zaginionego miały charakter masowy, w okresie pokoju używane są raczej rzadko. ]
Definicje pojęcia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej została podana na wstępie. Inny istotny aspekt związany z omawianym zagadnieniem, to ograniczenia zdolności prawnej osoby fizycznej. Ograniczenia mogą wynikać z:
1) ograniczeń zdolności do czynności prawnej- pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnej są zarazem ograniczeniami zdolności prawnej np. osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może być podmiotem władzy rodzicielskiej, opiekunem, kuratorem, wykonawcą testamentu oraz nie może przysposobić dziecka. (Osoba taka pozostaje pod szczególną pieczą np. władzy rodzicielskiej, opieki lub kurateli.-to już elementy prawa rodzinnego)
2) wieku osoby fizycznej- istotne są tu pojęcia: pełnoletniość oraz małoletniość. Pełnoletnia to osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat, lub kobieta, która ukończyła lat 16 w przypadku gdy sąd wyrazi zgodę na zawarcie małżeństwa. Taka kobieta uzyskuje i już nie traci statusu pełnoletniej.
3) ubezwłasnowolnienia- jest to pojęcie którego głównym skutkiem jest ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Jednak występują również ograniczenia zdolności prawnej np. nie można zawrzeć małżeństwa, lub takiej osobie nie może przysługiwać władza rodzicielska.
4) choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego- są przyczyną ubezwłasnowolnienia a to również rodzi wymienione ograniczenia zdolności prawnej.
5) skazującego wyroku karnego- w przypadku gdy sąd orzecze karę dodatkową, jak utrata praw publicznych, praw rodzicielskich, lub praw opiekuńczych np. nie można wtedy być powołanym na opiekuna.
Bardziej rozbudowane są ograniczenia zdolności do czynności prawnych. Jest to zdolność do tego aby za pomocą własnych czynności prawnych nabywać i zaciągać zobowiązania. Według polskiego prawa cywilnego osoba fizyczna może:
- nie mieć zdolności do czynności prawnych
- mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych
- mieć pełną zdolność do czynności prawnych
O tym do którego z tych zakresów zdolności do czynności prawnych należy zaliczyć osobę fizyczną decyduje przede wszystkim jej wiek oraz
- ubezwłasnowolnienie,
- ustanowienie doradcy tymczasowego,
- zawarcie przez kobietę małoletnią małżeństwa.
Bardzo ważne jest, że żadne inne okoliczności nie mają wpływu na zdolność do czynności prawnych. Natomiast choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy i inne zakłócenia czynności psychicznych, które mogą powodować nieprawidłowości w funkcjonowaniu mechanizmu woli traktuje się jako wadę oświadczenia woli.
W prawie polskim wyróżnia się 2 rodzaje ubezwłasnowolnienia- całkowite i częściowe.
- Ubezwłasnowolnienie całkowite:
Aby zastosować w stosunku do osoby fizycznej ubezwłasnowolnienie całkowite musi ona mieć: ukończone 13 lat, nie może być w stanie kierować swym postępowaniem wskutek choroby psychicznej, pijaństwa, narkomanii, lub nałogu wywołanego przyjmowaniem leków zawierających narkotyk. Dodatkowo ubezwłasnowolnienie całkowite zastosować można w stosunku do osoby, na którą sąd nałożył obowiązek leczenia nałogu alkoholowego. Ubezwłasnowolnienie całkowite skutkuje utratą zdolności do czynności prawnych. Co za tym idzie wyznaczony zostaje opiekun, który będzie działał w imieniu osoby, oraz nałożony zostaje zakaz zawarcia małżeństwa.
- Ubezwłasnowolnienie częściowe:
Częściowo można ubezwłasnowolnić osobę pełnoletnią z tych samych powodów, które są podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego jednak stan tej osoby nie uzasadnia zastosowania ubezwłasnowolnienia całkowitego. Potrzebna jest jedynie pomoc do prowadzenia jej spraw. Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego polegają na: ograniczonej zdolności do czynności prawnych, oraz ustanowienia kuratora. W praktyce sprowadza się to do ubezwłasnowolnienia częściowego tylko gdy osoba ma majątek wymagający ochrony.
O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd wojewódzki. Można zależnie od sytuacji zmieniać ubezwłasnowolnienia na częściowe i całkowite i odwrotnie oraz całkowicie je uchylić.
Nie mają zdolności do czynności prawnych:
-małoletni, którzy nie ukończyli 13 lat oraz
-ubezwłasnowolnieni całkowicie
Zasadą jest iż czynność prawna dokonana przez osobę niezdolną do niej jest nieważna. W imieniu tej osoby może czynności dokonać przedstawiciel ustawowy (rodzice, opiekun itd.) Wyjątkiem są umowy powszechne zawierane w drobnych sprawach, chyba że pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają:
-małoletni, którzy ukończyli 13 lat, jeżeli nie uzyskali pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa.
-osoba ubezwłasnowolniona częściowo
-osoba dla której sąd ustanowił doradcę tymczasowego
Zasadą jest tu, że osoba z ograniczoną zdolnością dokonuje czynności prawnych sama, ale potrzebuje dla ich ważności zgody przedstawiciela. Jeżeli jednak dokona czynności prawnej bez zgody przedstawiciela powstaje czynność prawna niezupełna. Ważność takiej umowy może zostać potwierdzona przez przedstawiciela, lub zawierający zdobędzie zdolność do czynności prawnych i wtedy jest ważna od momentu jej zawarcia. Jeśli nie zostanie potwierdzona to jest nieważna. Nieważna stanie się jeśli druga strona umowy nie otrzyma w wyznaczonym terminie odpowiedzi przedstawiciela ustawowego, lub ten odmówi potwierdzenia.
Ograniczony w zdolności do czynności prawnych jest traktowany jakby posiadał pełną zdolność do czynności prawnych w następujących wypadkach: może samodzielnie dokonać czynności prawnych, które z jego strony nie są ani rozporządzeniem ani zobowiązaniem, może zawierać drobne powszechnie zawierane umowy, może nawiązać stosunek pracy, może samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem (alkoholik może zostać pozbawiony tego przywileju), oraz jeżeli przedstawiciel ustawowy odda osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku.
Pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje:
- osobom pełnoletnim jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione i nie ustanowiono dla nich doradcy tymczasowego. Osoba taka może dokonywać wszelkich czynności prawnych, oraz ma pełną zdolność procesową. Jako ciekawostkę warto dodać iż sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Przedstawicielem ustawowym upoważnionym z mocy ustawy do dokonywania czynności prawnych dla:
-osoby małoletniej są najczęściej: rodzice, rzadziej opiekunowie, wyjątkowo kuratorzy
-osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie: jest z reguły opiekun, wyjątkowo rodzice czasem kurator.
-osoby ubezwłasnowolnionej częściowo- kurator.
Aby osoba fizyczna mogła uczestniczyć w stosunkach cywilnoprawnych musi mieć określoną tożsamość; osoba fizyczna to człowiek ściśle oznaczony, zindywidualizowana jednostka ludzka, na którą składają się między innymi dane personalne takie jak imię i nazwisko. Imię i nazwisko składają się wraz z innymi czynnikami na stan cywilny człowieka, w którego w szerszym ujęciu wchodzą jeszcze wiek i płeć, stan zdrowia nazywane również stanem osobistym, a także imiona rodziców, miejsce urodzenia a także stan rodzinny, czyli pochodzenie człowieka na który składa się jego pochodzenie od rodziców i pozostawianie w związku małżeńskim. Według węższej koncepcji stan cywilny jest sytuacją prawną człowieka w rodzinie, składają się na niego więzy wynikające z najbliższego pokrewieństwa, między rodzicami a dziećmi oraz między małżonkami. Czasami konieczne jest również ustalenie pokrewieństwa w stosunku do innych osób, co wraz z innymi cechami ma znaczenie w ustalaniu pewnych powiązań osób fizycznych w stosunkach cywilnoprawnych ( np. zaliczanie do spadkobierców ustawowych, czy osób uprawnionych do alimentacji) lub nie dopuszczają do ukształtowania pewnych powiązań (np. zawarcie małżeństwa miedzy określonymi osobami.)
Miejsce zamieszkania ma znaczenie dla uczestnictwa os. fizycznej w stosunkach cywilnoprawnych, jest to miejscowość w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu ( art. 25 k.c. )
Cywilnoprawny status osoby fizycznej obejmuje także dobra osobiste, czyli wartości ściśle związane z osobą ludzką, zapewniające jej fizyczną i duchową integralność, to dobra związane ze światem wartości i stanem życia psychicznego człowieka, są to więc dobra niemajątkowe. Dobrom tym zapewniona jest szczególnie intensywna ochrona, ponieważ są to prawa osobiste, podmiotowe bezwzględne, niemajątkowe i niezbywalne. Prawa te są wymienione w art. 23 k.c. Zalicza się do nich między innymi zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko, pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość artystyczną, wynalazczą. Katalog ten ulega ciągłej ewolucji w wyniku działalności orzeczniczej sądów oraz przemian społecznych i politycznych. Katalog ten został przykładowo wzbogacony o kult osoby zmarłej, sferę życia prywatnego, tajemnicę przysposobienia, tradycję rodzinną, uczucia religijne, czy tajemnicę dochodów.
Ochrona cywilnoprawna dóbr osobistych przysługuje w związku z bezprawną ingerencją w te dobra. Ingerencja ta może mieć postać zagrożenia dobra osobistego - czyli działania stanowiącego niebezpieczeństwo naruszenia dobra mimo tego, że ono jeszcze nie nastąpiło, np. zbieranie informacji na temat czyjegoś życia prywatnego. Ingerencja może mieć również postać naruszenia dobra osobistego - czyli np. rozpowszechnianiu informacji na temat życia osobistego danej osoby. Jednocześnie muszą być to działania bezprawne, czyli zbieranie informacje przez urząd skarbowy w związku z prowadzoną sprawą nie jest tego rodzaju działaniem, ponieważ jest podejmowane na podstawie przepisów prawa.
Do środków ochrony dóbr osobistych zalicza się środki niemajątkowe i majątkowe. Do środków niemajątkowych należy wymuszenie zaniechania działania zagrażającego dobru lub naruszającego dobro np. zaprzestanie gromadzenia lub rozpowszechniania nieprawdziwych informacji odnoszących się do życia prywatnego osoby. Do środków tych należy także dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra, czyli złożenie oświadczenia w odpowiedniej formie i treści, np. w formie publicznych lub bezpośrednich przeprosin.
Do środków majątkowych, które mają dać osobie do nich uprawnionej bezpośrednią satysfakcję majątkową należy żądanie zadośćuczynienia pieniężnego oraz żądanie zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Przepisy nie ustalają wysokości zadośćuczynienia oraz zapłaty odpowiedniej sumy, ponieważ nie można ekonomicznie oszacować uszczerbku spowodowanego na dobrach osobistych, stosowne rozstrzygnięcia podejmuje sąd. Oprócz przepisów k.c. osoba uprawniona może korzystać z ochrony dóbr osobistych w prawie autorskim lub prawie własności przemysłowej.
Bibliografia :
Kodeks cywilny ze skorowidzem, Wydawnictwo Zakamycze 2003
Prawo cywilne : zarys części ogólnej., A. Wolter, J.Ignatowicz, K. Stefaniuk, Wydawnictwo
Prawnicze PWN, Warszawa 1999
Wprowadzenie do prawa dla ekonomistów, B. Ćwierz - Matysiak, Wydawnictwo Awe Wrocławiu, Wrocław