Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS), w wersji angielskiej International Court of Justice (ICJ), w wersji francuskiej Cour Internationale de Justice (CIJ), jest głównym organem sądowym ONZ. Został utworzony w 1945. Trybunał działa według swego Statutu, który opiera się na Statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i stanowi integralną część Karty Narodów Zjednoczonych. Wszyscy członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych są ipso facto stronami Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Państwo nie należące do Organizacji Narodów Zjednoczonych może przystąpić do Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na warunkach, które w każdym przypadku ustali Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.
Sędziowie
Trybunał składa się z 15 sędziów wybieranych na dziewięcioletnie kadencje. Co 3 lata wybierana jest jedna trzecia składu. Sędziowie mogą być wybrani ponownie (reelekcja). Kandydatów na sędziów zgłaszają grupy narodowe Stałego Trybunału Arbitrażowego w Hadze spośród osób mogących pełnić najwyższe stanowiska sędziowskie w swych państwach lub uznanych znawców prawa międzynarodowego. Następnie sędziowie są wybierani przez Zgromadzenie Ogólne ONZ oraz Radę Bezpieczeństwa i muszą uzyskać bezwzględną większość w każdym w tych organów. Każdy sędzia musi być obywatelem innego państwa. Przy wyborze należy zwracać uwagę na to, by w składzie były reprezentowane główne systemy prawne i formy cywilizacji. W przypadku wakatu wybiera się sędziego na resztę kadencji poprzednika.
Sędziowie nie mogą zajmować się inną działalnością zawodową (nie dotyczy to publikacji lub wygłaszania wykładów) ani polityczną. Nie są reprezentantami swych państw. Są niezawiśli, nie mogą przyjmować instrukcji od żadnej strony.
Sędzia nie podlega wyłączeniu, jeżeli MTS rozpatruje spór z udziałem państwa jego obywatelstwa. Jeżeli państwo toczące spór przed MTS nie ma swego obywatela w składzie sądu, może wyznaczyć sędziego ad hoc, który może (choć nie musi) być jego obywatelem. Jeżeli żadna ze stron w sporze nie ma swego obywatela w składzie, każda może wyznaczyć sędziego ad hoc.
Sędziowie wybierają spośród swego grona prezesa i wiceprezesa Trybunału na trzylenią kadencję (z prawem reelekcji).
MTS może orzekać w składzie plenarnym lub w izbach, jeżeli o to wniosą strony. Do tej pory tylko czterokrotnie orzekał w izbach.
Polskimi sędziami w Trybunale dotychczas byli Bohdan Winiarski (1946-1967, prezes 1961-1964) i Manfred Lachs (1967-1993 - zmarł w trakcie kadencji; prezes 1973-1976), a Krzysztof Skubiszewski zasiadał jako sędzia ad hoc.
Obecny skład Trybunału
Rosalyn Higgins (Wielka Brytania) - Prezes
Awn Shawkat Al-Khasawneh (Jordania) - Wiceprezes
6 lutego 2006 zakończyła się kadencja sędziów Buergenthala (wybrany ponownie), Nabila Elaraby, Francisco Rezka, Pietera Kooijmansa i Władlena Wereszczetina.
Podstawy orzekania
MTS orzeka zgodnie z prawem międzynarodowym. Podstawy orzekania są uregulowane w art. 38 Statutu MTS. Są to:
oraz pomocniczo
opinie doktryny.
Jeżeli strony się na to godzą, Trybunał może orzekać ex aequo et bono, czyli w oparciu o zasady słuszności, a nie normy prawne.
Spory międzypaństwowe
Trybunał wydaje wyroki w sporach międzypaństwowych oraz wydaje opinie doradcze.
MTS rozstrzyga spory wyłącznie między państwami. Oznacza to, że inne podmioty nie mogą być stronami przed Trybunałem. Pozwy wpływające od osób fizycznych (oraz innych nieuprawnionych podmiotów)nie są rejestrowane.
Członkostwo w ONZ nie oznacza automatycznej zgody państwa na jurysdykcję MTS. Potrzebne jest do tego odrębne wyrażenie woli poddania się właściwości Trybunału. Może być ono dokonane na kilka sposobów:
Państwa w sporze mogą zawrzeć odrębne porozumienie o przekazanie sprawy Trybunałowi do rozstrzygnięcia. Wówczas nie ma powoda ani pozwanego, a strony zgodnie występują o wydanie wyroku.
Zgoda na jurysdykcję MTS może wynikać z klauzuli sądowej zawartej w umowie międzynarodowej. Klauzula taka przewiduje, że wszelkie spory wynikające ze stosowania danej umowy będą rozpatrywane, na życzenie którejkolwiek strony, przez Trybunał.
Innym sposobem uznania właściwości Trybunału jest złożenie przez państwo specjalnego oświadczenia, że pozwala na pozywanie przez MTS przez inne państwa, które złożyły lub złożą takie samo oświadczenie. Jest to tzw. system jurysdykcji obowiązkowej MTS. Oświadczenia o uznaniu jurysdykcji obowiązkowej mogą być cofnięte. Często są obarczone zastrzeżeniami, które ograniczają podmiotowo lub przedmiotowo zakres zgody.
Postępowanie w sprawach spornych składa się z części pisemnej i ustnej. Często najpierw rozpatruje się spór co do kompetencji Trybunału do rozpoznania sprawy, a dopiero po wydaniu wyroku potwierdzającego taką kompetencję, spór merytoryczny. Postępowanie ustne jest jawne.
Sędziowie decydują o wyroku większością głosów. Sędziowie nie zgadzający się z sentencją wyroku lub jego uzasadnieniem mogą złożyć zdania odrębne.
Wyrok MTS bezwzględnie wiąże strony.
Opinie doradcze
MTS wydaje opinie doradcze na żądanie Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Rady Bezpieczeństwa oraz Rady Gospodarczej i Społecznej, a także upoważnionych organizacji wyspecjalizowanych.
Przedmiotem opinii doradczych może być każda kwestia prawna wyłaniająca się w toku działalności wnioskodawcy (to ograniczenie nie dotyczy Zgromadzenia Ogólnego ani Rady Bezpieczeństwa). Postępowanie o wydanie opinii nie powinno zastępować postępowania spornego, choć często kwestie przedstawione Trybunałowi do zaopiniowania dotyczą istniejących sporów.
W postępowaniu mogą brać udział także państwa członkowskie ONZ, poza organami ONZ i organizacjami wyspecjalizowanymi. Postępowanie nie ma charakteru spornego, uczestnicy przedstawiają swoje stanowiska, najpierw w formie pisemnej, a potem ustnej.
Opinia doradcza formalnie nie ma mocy wiążącej. Jest jednak autorytatywną wykładnią prawa międzynarodowego, co powoduje, że w praktyce jest traktowana jako ostateczne potwierdzenie legalności lub nielegalności zachowań będących jej przedmiotem. Sędziowie mogą zgłaszać zdania odrębne do opinii doradczych.
Publikacje
Wszystkie wyroki i opinie doradcze Trybunału (wraz ze zdaniami odrębnymi) są oficjalnie publikowane w językach angielskim i francuskim. Są też dostępne w internecie (Teksty orzeczeń po angielsku).
Wystąpienia stron lub uczestników publikowane są po wydaniu wyroku (opinii doradczej) w oficjalnym języku postępowania (angielskim albo francuskim). Nie są dostępne w internecie.
Siedziba
Siedzibą Trybunału jest Haga. Trybunał urzęduje w Pałacu Pokoju, w którym mieszczą się także Stały Trybunał Arbitrażowy, Haska Akademia Prawa Międzynarodowego oraz jedna z najbogatszych bibliotek prawa międzynarodowego.
Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (STSM, ang. Permanent Court of International Justice, fr. Cour permanente de Justice internationale) był pierwszym sądem międzynarodowym o zasięgu powszechnym. Został powołany na podstawie art. XIV Paktu Ligi Narodów, poprzez ratyfikację protokołu o przyjęciu Statutu STSM w 1921. Rozpoczął działalność 30 stycznia 1922, a formalnie zakończył 31 grudnia 1946, chociaż ostatnia sesja miała miejsce w lutym 1940.
Do 1936 składał się z jedenastu sędziów i czterech zastępców, a następnie z piętnastu sędziów. Zastępcy mieli zasiadać w składzie STSM tylko, jeżeli mniej niż 11 sędziów mogło orzekać. Każdy sędzia oraz zastępca musiał pochodzić z innego państwa. Byli wybierani przez Zgromadzenie oraz Radę Ligi Narodów na dziewięcioletnią kadencję. W przypadku śmierci lub rezygnacji sędziego przeprowadzano wybory uzupełniające. Polak Michał Rostworowski był sędzią od 1931 do śmierci w 1940.
STSM rozstrzygał spory między państwami, a także wydawał opinie doradcze. W sumie rozpoznał 66 spraw, wydał 32 wyroki oraz 27 opiniii doradczych.
Rainbow Warrior (ang. - "Tęczowy wojownik"), flagowy statek organizacji Greenpeace zatopiony 10 lipca 1985 r. w Auckland w Nowej Zelandii przez francuskie siły specjalne. W zamachu bombowym zginęła jedna osoba - fotograf Fernando Pereira. W ten sposób francuski rząd "rozwiązał" sprawę niewygodnych ekologów, którzy mieli protestować przeciwko francuskim testom atomowym na Pacyfiku.
Bezpośrednio przed zatopieniem statek uczestniczył w ewakuacji ludności z wyspy Rongelap, na którą po wybuchu w 1956 r. amerykańskiej bomby Bravo spadał radioaktywny opad powodując stałe napromieniowanie mieszkańców.
Po ewakuacji wyspiarzy na wyspę Mejato, statek zacumował w porcie Waitemata w największym mieście Nowej Zelandii - Auckland w celu uzupełnienia zapasów. Kolejnym punktem podróży miało być przedostanie się załogi do francuskiej strefy prób atomowych na atolu Mururoa na południowym Pacyfiku. Załoga Greenpeace miała za zadanie zrobić wszystko, co w jej mocy, by przeszkodzić w kontynuacji francuskiego programu atomowego.
Policja nowozelandzka aresztowała parę francuskich agentów specjalnych: 35-letniego majora Alaina Mafart i 36-letnią kapitan Dominique Prieur. Czwórce pozostałych agentów udało się uciec na jachcie Ouvea, który zatopiono zaraz po przerzuceniu ich na francuski okręt podwodny.
Francja początkowo zaprzeczała, że w akcji zatopienia okrętu brały udział jej służby specjalne. Jednakże pod wpływem nacisku opinii publicznej, 22 września 1985 r. premier Laurent Fabius przyznał, że to francuskie służby specjalne zleciły atak na Rainbow Warrior.
Greenpeace wytoczyła w Paryżu rządowi Francji proces, czego skutkiem była wypłata tej organizacji ośmiu milionów dolarów. Za pieniądze uzyskane z tytułu odszkodowania Greenpeace mógł kupić nowy większy i lepiej wyposażony Rainbow Warrior, który wielokrotnie pływał na Mururoa.