Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego
W praktyce gospodarczej oficjalna statystyka posługuje się następującymi kategoriami produktu i dochodu narodowego:
- produkt krajowy brutto - PKB
- produkt narodowy brutto - PNB
- produkt narodowy netto według cen rynkowych - PNN
- dochód narodowy według cen czynników wytwórczych - DNCW
- osobisty dochód ludności - ODL
- dyspozycyjny dochód ludności - DDL
Produkt krajowy brutto - PKB - jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.
Produkt narodowy brutto - PNB - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju powiększonych o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto są różnicą między dochodami otrzymanymi z tytułu własności za granicą a dochodami wypłaconymi z tytułu własności cudzoziemcom. Jeśli odpływ dochodów otrzymanych z tytułu usług czynników produkcji będących własnością kapitału zagranicznego jest większy niż przypływ dochodów z tytułu posiadanych czynników produkcji za granicą, wówczas PKB > PNB i odwrotnie. W przypadku gdy przypływ dochodów równa się odpływowi lub gdy dany kraj w ogóle nie wypłaca i nie otrzymuje dochodów z własności, wówczas PKB = PNB.
Produkt narodowy netto według cen rynkowych - PNN - jest mniejszy od PNB o wielkość amortyzacji Am. Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju zasobu kapitału trwałego w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia.
Wszystkie wymienione wielkości produktu narodowego brutto lub netto są wyrażone w cenach rynkowych. W cenach tych zawarty jest podatek pośredni, który jest wpłacany przez producentów we wszystkich fazach przetwórstwa do budżetu państwa. Podatki pośrednie płacone od wartości dodanej mają charakter cenotwórczy, tzn. wpływają na poziom cen sprzedawanych towarów i usług.
Dochód narodowy według cen czynników wytwórczych - DNCW - jest mniejszy od PNN o wielkość podatków pośrednich Tp. Suma podatków pośrednich stanowi korektę w stosunku do produktu narodowego netto wyrażonego w cenach rynkowych. Podatki pośrednie nie są bowiem częścią składową dochodu narodowego według cen czynników wytwórczych. Do dochodów czynników wytwórczych zalicza się: Wp - wynagrodzenie pracowników, R - renty z tytułu dzierżawy, czynsze z tytułu najmu, Z - zyski z kapitału, Dw - dochody z pracy na własny rachunek
Osobisty dochód ludności - ODL - jest tą częścią DNCW, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw Nz oraz po spłaceniu podatku od dochodów przedsiębiorstw do budżetu państwa Tbz. Jednocześnie osobisty dochód ludności jest powiększony o różnego rodzaju transfery z budżetu państwa na rzecz ludności Bt (emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, wydatki na opiekę socjalną ubogich, stypendia itp.).
Transferem nazywamy przekazanie określonej sumy dochodów na rzecz ludności bez bieżącego świadczenia usług.
Osobiste dochody ludności podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu Tb. Po uregulowaniu podatków pozostaje dyspozycyjny dochód ludności (DDL).
Dyspozycyjny dochód ludności - DDL - są to dochody gospodarstw domowych po potrąceniu podatków bezpośrednich Tb. Suma tych dochodów po potrąceniu podatków reprezentuje potencjalną siłę nabywczą społeczeństwa, czyli DDL = ODL - Tb.
Nagromadzone w ten sposób dochody w gospodarstwach domowych są kierowane na bieżące wydatki konsumpcyjne K, a pewna ich część jest oszczędzana Ol z myślą o przyszłych wydatkach.
Oszczędności w swej olbrzymiej wielkości są kierowane do banków komercyjnych i kas kredytowo - oszczędnościowych, które z kolei kierują te środki w formie kredytów na inwestycje. Budżet państwa, poza transferami na rzecz ludności Bt, kieruje znaczną część zgromadzonych środków pieniężnych na finansowanie inwestycji publicznych, a także na zakup różnych dóbr konsumpcyjnych.
W ten sposób nagromadzone dochody przedsiębiorstw, budżetu państwa oraz gospodarstw domowych przekształcają się w ciągu roku w wydatki konsumpcyjne K, inwestycyjne I, oraz rządowe G. Suma tych wydatków tworzy globalny popyt, który z kolei decyduje o wielkości wytwarzanego PNB. W ten sposób zamyka się ruch okrężny podstawowych strumieni dochodów i wydatków w gospodarce narodowej