Ewa Nowak Tekst literacki a uczenie przez i dla wartości
W POSZUKIWANIU WARTOŚCI
Odbiór i rozumienie tekstu związane jest z różnymi czynnikami. Poszukiwanie wartości w dziele oraz wokół siebie jest, jak twierdzi Nowak, jednym z głównych zadań edukacji polonistycznej. Przytacza ona słowa Ericha Fromma, który stwierdził, że „życie jest sztuką - jej przedmiotem jest spełnienie życia, rozwinięcie tego, czym się jest potencjalnie. W sztuce życia człowiek jest zarazem artystą i przedmiotem swej sztuki”. W związku z tym każdy człowiek powinien doskonalić swe umiejętności, kreować samego siebie i szukać wartości.
„Wartość” ma w sobie wiele znaczeń, są wartości obiektywne i subiektywne, duchowe i materialne itp. Polonistę interesują wartości poznawcze, estetyczne oraz wychowawcze literatury. Dzieło jest wartościowe, gdy jest oryginalne, nowatorskie, lub też konsekwentnie przestrzega ustalonych reguł. Można najprościej powiedzieć, że wartościowe jest dla nas to, czym się zainteresujemy, co jest dla nas w jakimś stopniu istotne.
MIEĆ CZY BYĆ?
We współczesnym świecie wartości konsumpcyjne często wygrywają z tymi duchowymi, nastąpił swoisty chaos i upadek dotychczasowych autorytetów. „Mieć” stanowczo wygrywa z „być”. Utracono stałe punkty oparcia, artyzm zastąpił pseudoartyzm, papka treści oraz szokująca forma. Polonista powinien nakierować tok myślenia uczniów (poprzez różne techniki nauczania, o których pani Nowak milczy) na „BYĆ”. Powinien wpajać dzieciom i młodzieży wartości elementarne - piękno, dobro i prawdę, powinien postawić człowieka w centrum i uzmysłowić uczniom, że ważne jest to, co w nich i wokół nich.
EDUKACJA AKSJOLOGICZNA: ROZPOZNAĆ - ZROZUMIEĆ - RESPEKTOWAĆ
Wartości rozpoznajemy i przyswajamy przez całe życie. Rozpoczynamy już w domu rodzinnym , a kontynuujemy w różnorakich instytucjach społecznych, wśród których bardzo ważne jest kształcenie szkolne. Proces ten jest jednak złożony i zawsze powinniśmy przekazywać uczniom jakąś idee (edukacja aksjologiczna). Możemy tenże proces podzielić na trzy etapy, które przedstawiłam Wam podpunktach (za Ewą Nowak). Jest to droga do poszukiwania wartości w tekście literackim i późniejsze zastosowanie przyjętego systemu w życiu, podczas dokonywania wyborów:
Etap pierwszy - ROZPOZNANIE
poznać pojęcie nazywające wartość,
dostrzec ideę tekstu.
Wiedzę o wartościach zdobywa się poprzez kontakt z drugim człowiekiem, dialog, poprzez styczność z dorobkiem kulturowym, tradycją, historią.
Etap drugi - ZROZUMIEĆ
wypełnić treścią abstrakcję,
ocenić hipotetycznie,
dostrzec związki z innymi składnikami w świecie fikcji.
Wielość doświadczeń rozpoznania, towarzyszące mu emocje, porządkowanie faktów prowadzą do drugiego etapu będącego rozumieniem. Może się ono zrodzić ze zdziwienia , pytania prowokującego do szukania odpowiedzi.
Etap trzeci - RESPEKTOWAĆ
uznać wartość za własną,
wpisać ją w hierarchię wartości dotychczas akceptowanych,
kierować się nią we własnych wyborach, własnym życiu.
Powyższe etapy prowadzą do zespolenia tego, co dostrzeżone w tekście literackim, z tym co realne, osobiste.
WOBEC I WOKÓŁ WARTOŚCI NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO
Polonista wybiera różne drogi poznania i rozważania wartości. Najprostszą jest mówienie wprost, przekazywanie bezpośrednio. Pani Nowak potępia zbyt częste stosowanie tej metody. Mówi ,ze ucznia trzeba zainteresować już samym tematem, a co za tym idzie tokiem lekcji. Tematom lekcji typu „Piękno opisów przyrody w Panu Tadeuszu” stanowczo mówi NIE! Uczniowie często nie buntują się przeciwko samym wartościom, ale przeciw sposobom ich pojawiania się. Coś, co zostaje narzucone to indoktrynacja, która nie pozwala zająć indywidualnego stanowiska i dyskusji. W ten sposób powstała niedobra polonistyczna tradycja tak zwanych celów wychowawczych (Tak! Tak! A mnie na przykład kazano takie cele w konspektach uwzględniać). Takie cele istnieją, ale nie da się ich wyodrębnić i zamknąć w podpunktach, jest to po prostu niemożliwe.
Uczeń musi mieć możliwość obserwacji różnych stanowisk, dostrzeżenia wartości w zderzeniu racji. Wartości nie narzucone, proponowane pod rozwagę owocują indywidualnym przeżyciem. Uczeń powinien wykorzystywać bohatera literackiego jako ilustrację postaw pożądanych lub też nie, powinien rekonstruować skalę wartości prezentowanych przez bohatera, przenosić postawy i postaci z literatury do życia. Tekst literacki powinien być impulsem do poszukiwania własnej prawdy życiowej, stać się nośnikiem wartości.
My, jako nauczyciele, powinniśmy zgrabnie ukryć przekazywane wartości i pozwolić je uczniom poszukiwać. Ważny jest szacunek dla indywidualnej perspektywy ucznia, mobilizowanie go do wysiłku myślowego, stawiania pytań, tworzenie wspólnoty: autor, uczeń, nauczyciel. O wartościach powinniśmy mówić w sposób pośredni. Do nich to właśnie powinniśmy dostosować program nauczania, podręczniki, teksty kultury. Jak najczęściej powinniśmy doprowadzać do tego, żeby uczeń znajdował się w sytuacji poznawczej, a nie biernie przyswajał. Polonista musi zakładać, że interpretacja nie wyczerpuje oceny literackiego świata.
Wróćmy na chwilę do trzech etapów przyswajania wartości (rozpoznać - zrozumieć - respektować). Nauczyciel powinien tworzyć koncepcję lekcji na podstawie tych trzech etapów. Trzeba je oczywiście obudować odpowiednio dobranymi metodami, rzeczywistymi emocjami oraz odpowiednimi kontekstami (najczęściej filozoficznymi).
Nauczyciel powinien stać się racjonalnym autorytetem, to znaczy pozwolić uczniowi na własne sądy, wymagać myślenia stymulującego rozwój, doceniać wysiłki, wspierać w pracy. Musi zrezygnować z postawy irracjonalnego autorytetu, bo wtedy „wartość” pozostanie dla ucznia tylko słowem bez pokrycia.