Opracowano na podstawie: Peter Blau, Teoria i rozwój biurokracji, [w:] Piotr Sztompka Socjologia - Lektury, Kraków 2005
I. Pojęcie biurokracji
Główne cechy idealnej struktury biurokratycznej wg. Maxa Webera
1. trwały podział obowiązków, co za tym idzie wysoka specjalizacja pracowników
2. hierarchiczna struktura urzędów
A. koordynacja pracy
3. ogólne standardy pracy, obowiązujące wszystkich pracowników aparatu, bez względu na zajmowane stanowisko
A. w praktyce: jest to system abstrakcyjnych reguł, skodyfikowany w Kodeksie postępowania administracyjnego
B. w praktyce: ogólny system metod postępowania i zachowania, nieskodyfikowany lub skodyfikowany (np. Europejski Kodeks Dobrej Administracji)
4. wykonywanie obowiązków przez pracowników aparatu w duchu formalnej bezstronności; równe traktowanie wszystkich petentów, co przyczynia się do wzrostu demokracji w administracji
5. zatrudnianie na podstawie posiadanych merytorycznych kwalifikacji; zabezpieczenie pracownika przed zwolnieniem z powodów pozamerytorycznych
Max Weber wskazuje, że organizacja zarządzająca typu biurokratycznego „zdolna jest do osiągnięcia najwyższego stopnia efektywności”.
Wyższa efektywność administracyjna organizacji biurokratycznej stanowi spodziewany rezultat kilku różnych zarysowanych przez Webera cech.
Weber dokonuje funkcjonalnej analizy biurokracji, tj. ukazuje, jak każdy element struktury przyczynia się do trwałości i skuteczności działań. W mniejszym zakresie zajmuje się dysfunkcjami, czyli procesami zaburzającymi prawidłowe działanie struktury.
II. Sprzeczne tendencje wynikające z założonych cech idealnego aparatu biurokratycznego
1. Bezstronność na zewnątrz aparatu musi skutkować bezstronnością skierowaną do wewnątrz, a to utrudnia bardzo powstanie ducha lojalizmu wobec organizacji i wykształcenie się lojalizmu grupowego jej pracowników
2. Duży poziom dyscypliny i jej egzekwowanie przyczyni się do ukrywania błędów pracowniczych przed zwierzchnikami, i tym samym przepływ informacji górę hierarchii jest zakłócony
3. Promowanie lojalizmu przez politykę awansów powoduje wzrost tendencji konformistycznych; pracowniczy zaczynają zachowywać się w sztywny, urzędowy sposób, rutynizują się i tracą zdolność do niezależnego osądu.
4. Awansowanie według kwalifikacji powoduje, że duży odsetek pracowników nie posunie się dalej w karierze, a awanse wg. metod mechanicznych („starszeństwa”) nie motywują do większych starań na rzecz organizacji.
Max Weber zdawał sobie sprawę z tych sprzeczności, jednakże jego głównym celem było opisanie aparatu idealnego, toteż dysfunkcjami zajmował się tylko pobocznie. Trzeba zauważyć, że ten sam czynnik, który przyczynia się do poprawy efektywności pod jednym względem, pod innym staje się dla niej zagrożeniem. Konsekwencje zastosowania czynnika mogą być zarówno funkcjonalne, jak i dysfunkcjonalne.
III. Typ idealny biurokracji
Typ idealny to nie uśrednienie cech, ale wywiedzenie wyabstrahowanych, najbardziej charakterystycznych, biurokratycznych aspektów wszystkich znanych organizacji. Doskonała biurokracja nigdy nie jest w pełni realizowana, żadna empiryczna organizacja nie odpowiada
Typ idealny:
- powstał jako wskazówka w działaniach empirycznych
- ukazuje czyste cechy biurokracji, by umożliwić zbadanie stopnia zbiurokratyzowania badanej organizacji
Założenie Webera:
- zajmujemy się tylko czystą, formalną organizacją biurokracji; wszystkie odchylenia mają charakter indywidualnej właściwości i nie mają znaczenia dla badania organizacji
Okazało się, że nie jest to słuszne; w organizacjach nieformalnych powstają organizacje i praktyki nieformalne, które nie powstają na zasadzie wyjątku, ale wręcz zasady. Zgodnie z założeniem Webera powinny one wpływać ujemnie na jakość pracy, a tym czasem bardzo często ją poprawiają. Jest to jednakże sprawdzalne tylko na gruncie badań, nie rozważań teoretycznych.
IV. Historyczne warunki powstania biurokracji
- zwiększająca się wielkość organizacji wymusza poszukiwanie i wdrażanie rozwiązań o charakterze biurokratycznym, np. starożytne Chiny
- pojawienie się szczególnych zadań administracyjnych,
* irygacja w starożytnym Egipcie
* zadanie obrony granic wymogło powstanie dużej armii; istnienie armii wymogło powołanie do życia biurokracji zarządzającej poborem , utrzymaniem i finansowaniem armii
- prawdziwy rozwój biurokracji wiąże się z rozwojem gospodarki pieniężnej, gdzie pracownik otrzymuje regularne płacę za swoją pracę; wcześniejszy układ, gdzie istniał niewynagradzany wolontariusz albo ściśle zależny niewolnik nie sprzyjał rozwojowi systemu biurokratycznego
- najmocniej rozwija się biurokracja w warunkach kapitalistycznych
* kapitalizm wymaga stabilnych, przewidywalnych rządów, a takie opierają się na biurokracji
* korporacje wymuszają na pracownikach organizowanie się w związki zawodowe
- religia a biurokracja
„Etyka protestancka i duch kapitalizmu” Maxa Webera
główne tezy:
- reformacja, a zwłaszcza kalwinizm miała konsekwencje społeczne
* nawoływała do ascezy, dyscypliny, poświęcenia ciężkiej pracy
* człowiek powinien zmieniać „ten grzeszny świat ku większej chwale bożej” poprzez regularną, metodyczną pracę
* doktryna predestynacji umacniała kalwińską skłonność do rygorystycznej dyscypliny i zatopienia się w pracy w celu uwolnienia się od niepokoju o zbawienie duszy.
- Weber dowodzi, że kapitalizm powstał dzięki ukierunkowaniu uwagi ludzkiej w czasie reformacji na nieustanne wysiłki i racjonalne zachowanie; nie powstała by też rozwinięta biurokracja, gdyż ona również opiera się na racjonalnej dyscyplinie
V. Strukturalne warunki powstania biurokracji
- warunki historyczne nie tłumaczą, dlaczego występują tak duże różnice w stopniu zbiurokratyzowania różnych organizacji w dzisiejszym świecie; różnice te stanowią problem stosunków wewnętrznych danej struktury
- na podstawie konkretnego przypadku wprowadzania metod biurokratycznych w fabryce gipsu można wywieść kilka wniosków:
* zasady biurokracji są wprowadzane zawsze przez strukturę władzy w organizacji; „doły” pracownicze dążą do ograniczenia kontroli i jakiegoś stopnia niezależności swojej pracy
* proces biurokratycznej formalizacji nie jest nieunikniony; zbiorowy opór może go udaremnić
* siła organizacji nieformalnej może być tak duża, że system sformalizowany okaże się niepotrzebny; próby jego wprowadzenia mogą nawet zostać skutecznie storpedowane przez aparat nieoficjalny, jeżeli czerpie on swoją siłę z wzajemnej lojalności grupy, z wewnątrz której pochodzi
* nieformalne praktyki i relacje mają często przemożny wpływ na oficjalne struktury biurokratyczne
VI. Powiązania
Robert K. Merton, w pracy Teoria socjologiczna i struktura społeczna wymienia różne dysfunkcje biurokracji, jak
- skrzywienie zawodowe
- psychoza zawodowa
Analizą dysfunkcji państwa związanych z rozrostem biurokracji zajmował się również Ludwig von Mises
„Biurokracja jest to system papierów kancelaryjnych, dla którego człowiek jest niczym” Feliks Koneczny
Prawo Cyryla Parkinsona - Wykonywanie zadań wydłuża się, wypełniając cały czas pracy.
Prawo to odnosi się do organizacji formalnych typu biurokratycznego. Oznacza ono, że jeżeli urzędnik ma określony czas na wykonanie danego zadania, zadanie to zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie.
Utworzony przez: Mateusz Zieliński Strona 3 z 3 2010-01-19