Insurekcja Kościuszkowska.
Sytuacja w jakiej doszło do insurekcji kościuszkowskiej.
Pozostawienie nawet mocno okrojonego państwa i nie w pełni suwerennego państwa w dalszym ciągu budziło niepokój w kręgach władzy w Petersburgu , a jednocześnie wpływowe siły na dworze petersburskim chciały kosztem następnego rozbioru zrealizować osobiste korzyści. Oficjalnie motywowano to w ten sposób , że utrzymywanie resztek Rz. P. nie ma sensu , że trzeba będzie bronić tego państwa przed Prusami bądź Austrią oraz , że nawet konieczność podzielenia się z Prusami nowymi nabytkami terytorialnymi nie będzie zagrożeniem dla rosyjskiej racji stanu, bo Austria i Prusy są zbyt skłócone by wspólnie zagrozić Rosji. Koteria Zubowa wręcz parła do tego , by sprowokować Polaków do jakiegoś wystąpienia zbrojnego , które z łatwością będzie można stłumić , zaś stłumienie uzasadni likwidację państwa , a przy okazji będzie można ujawnić struktury oporu , zaś przy likwidacji państwa będzie można obdzielić zasłużonych majątkami , gratyfikacjami , posypią się odznaczenia i awanse. (W tym czasie na dworze petersburskim ścierały się dwie orientacje: 1 związana z rosyjskim ministerstwem spraw zagranicznych, utrzymywała, że Polskę należy zachować jako państwo buforowe, albowiem kolejne rozbiory wzmocnią Austrię i Prusy . Zwolennicy Zubowa (II orientacja) twierdzili, że Rz. P. utrzymać się nie da, będzie to bezustannie źródło konfliktów podsycanych przez Prusy. Początkowo przewagę miała I orientacja reprezentowana przez Ambasadora Siewiersa, który twierdził, że jeśli Polacy będą należycie posłuszni i spełnią życzenia imperatorowej (legalizacja sejmu rozbiorów) to wówczas mogą liczyć na nienaruszalność dotychczasowych granic, a nawet na możliwość wciągnięcia do współpracy niektórych przedstawicieli obozu patriotycznego. W zasadzie misja Siewiersa skończyła się w grudniu 1793 r. a jego miejsce zajął ambasador Igelstrom). W miejsce Sieversa , który był zwolennikiem utrzymania resztek Rz. P. w grudniu przysłano nowego ambasadora - Otto Igelstrom.
Ambasador ten świetnie pasował do zamierzeń Zubowa. Brutalny , tępy , rabuś mienia Rz. P. wywoływał nastroje największej nienawiści. Jego rządom towarzyszyły aresztowania , gwałty , rabunki , jednocześnie rozbudował system policyjny , lekceważył króla , poniewierał dygnitarzami Rz. P. Jednocześnie w tym samym czasie Austria i Prusy z powodu klęsk poniesionych we Francji zaproponowały Rosji nowy rozbiór. Znajdująca się w Saksoni emigracja z H. Kołłątajem i Potockimi trafnie przewidywała , że celem polityki rosyjskiej jest likwidacja państwa. Jedynym sojusznikiem w sprawie Polski mogła być tylko rewolucyjna Francja. Do Francji został wysłany generał Tadeusz Kościuszko. Kościuszce owszem konwent ( fran. zgromadzenie ) nadał tytuł honorowego obywatela , ale w praktyce Kościuszko nie uzyskał najmniejszej obietnicy poparcia sprawy polskiej. Sytuacja Kościuszki w Paryżu była o tyle niezręczna , że Kościuszko miał raczej poparcie wśród Żyrondystów , a w tym czasie pełnię władzy mieli już Jakobini. W tym czasie również w kraju tworzyły się tajne sprzysiężenia. W Warszawie powstało Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji.
Motywacje i cele sił politycznych zaangażowanych w insurekcję.
Nadrzędnym celem Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji było odzyskanie pełnej niepodległości i odzyskanie przynajmniej niektórych utraconych terytoriów. Ale w ramach tego samego sprzysiężenia wyłoniły się 2 frakcje. Nazwijmy je umownie: lewica i prawica. Prawica opierała się na posiadaczach , byli to ludzie związani własnością , przywiązani do tradycji. Byli oni przerażeni tym , co działo się we Francji , nie chcieli rewolucji , chcieli się dogadać z Rosją, oferując koronę wnukowi carycy Katarzyny - księciu Konstantemu, planowali insurekcję wymierzoną w Prusy , chcieli utrzymać monarchię oraz przywrócić Konstytucję 3 maja. Na wodza przyszłego powstania przewidywali księcia Józefa Poniatowskiego. Elektorat tego typu to szlachta posesjonaci ( posiada ziemię ) , zamożniejsze mieszczaństwo. 2 frakcja - lewica była zapatrzona we wzorce rewolucji francuskiej. Chcieli rozprawić się z winnymi Targowicy , ze sprawcami II rozbioru z królem na czele , chcieli pozbawić bogatych połowy majątku z przeznaczeniem na cele publiczne , zreformować stosunki włościańskie , zmusić wszystkich do udziału w powstaniu , na przywódcę upatrywali H. Kołłątaja lub generała Józefa Zajączka. Ich elektorat to grupy budżetowe związane z państwem , a więc: urzędnicy , oficerowie , było tam trochę młodzieży no i pewna grupa wolnych zawodów ( adwokaci , literaci ). Chcieli oni powstania natychmiast i przeciw wszystkim zaborcom.
Przebieg insurekcji i jej uwarunkowania.
Jeszcze w grudniu 1793 r. Kościuszko przebywał na terenie woj. krakowskiego i stwierdził , że pod względem militarnym wszelkie wystąpienie jest bez szans. W samym sprzysiężeniu dochodziło do zatargu między obu frakcjami. Prawica chciała odczekać , lewica od zaraz. Na sprzysiężenie spadły tym czasem aresztowania , ale o dziwo dotknęły one bardziej przedstawicieli umiarkowania i ugody niż radykałów. Samo powstanie wybuchło właściwie w sposób nieplanowany. 12.III.1794 r. brygadier Madaliński zagrożony redukcją swojego oddziału rozpoczął marsz z Ostrołęki w kierunku na Kraków. To przyspieszyło wybuch insurekcji. Ze względu na to , że oddziały rosyjskie by powstrzymać Madalińskiego opuściły Kraków. 24.III.1794 r. przybył tam Kościuszko i ogłosił akt powstania obejmując jednocześnie najwyższą władzę dyktatorską jako naczelnik sił zbrojnych.
24.III.1794 r. Kościuszko złożył przysięgę na rynku i zapowiedział :
utworzenie Rady Najwyższej Narodowej jako rządu powstania , zapowiadał powołanie sądów kryminalnych dla sądzenia zdrajców , powoływał do broni wszystkich obywateli od 18 do 28 roku życia. Kościuszko odwoływał się do całego narodu rozumianego , jako wszystkie stany społeczne , a więc również i chłopów.Po raz pierwszy więc usiłowano walkę o niepodległość państwa połączyć z reformami dającymi chłopu poczucie obywatelstwa.
4.IV.1794 r. doszło do słynnej bitwy pod Racławicami. Ważna jest symbolika Racławic:naczelnika w krakowskiej sukmanie, chłopa, który "żywi i broni ojczyzny", symbolika kosynierów zdobywających armaty ,Bartosza Głowackiego. Hasłem insurekcji była : "wolność, całość, niepodległość." (insurekcja -cały naród - wszystkie stany). Bitwa militarnie rzecz biorąc była bez znaczenia , ale propagandowo i moralnie o kolosalnym wydźwięku propagandowym. Wszystko zależało od tego , jak zachowa się Warszawa. Na początku kwietnia przybył do Warszawy jeden z najzdolniejszych spiskowców - Tomasz Maruszewski, udało mu się odbudować organizację spiskową , która objęła znaczne grupy społeczne m.in. cechy mieszczańskie z Kilińskim i Sierakowskim. Organem naczelnym stała się Rada Cywilna. Spisek objął również oficerów polskich stacjonujących w garnizonie warszawskim. 17.IV. rozpoczęła się insurekcja w Warszawie. Walki trwały dwa dni , ale zakończyły się zwycięstwem powstańców. Co prawda spiskiem kierowali ludzie o poglądach lewicowych , jednak na prezydenta miasta Warszawy ( po zwycięstwie ) wysunięto Ignacego Wysogotę Zakrzewskiego - nie był to człowiek lewicy , ale cieszył się dużą popularnością. Tymczasem Zakrzewski zręcznie pozbył się lewicy , czyli związku rewolucyjnego. Zakrzewski zgłosił akces woj. mazowieckiego do powstania. Ludzie związani z Zakrzewskim weszli do prowizorycznego rządu - Rady Zastępczej Tymczasowej-organu władzy w Warszawie. Tymczasem powstanie rozszerzyło się na Litwę i Żmudź 22 - 23.IV. , przywódcą powstania w Wilnie został Jakub Jasiński-polski Jakobin. W Wilnie też surowo rozprawiano się ze zdrajcami ( Targowiczanami ).Tymczasem w Warszawie przedstawiciele lewicy utworzyli " Zgromadzenie Obywateli Łączących się ściśle do przedsięwzięcia T. Kościuszki ". Oni podburzyli tłum , który 8 - 9.V. demonstrował przed ratuszem domagając się kary śmierci dla zdrajców i Targowiczan. W przeddzień tych wypadków 7.V.1794 r. Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał :
- nadanie chłopom wolności osobistej
- zniesienie sądowej władzy panów nad chłopem ( chłop mógł odwoływać się do tzw. dozorców )
- zmniejszenie o 1/2 pańszczyzny
- zawieszenie pańszczyzny dla chłopów idących na wojnę
Kwestią chłopską posługiwali się również Rosjanie , a mianowicie : jak pan był w powstaniu to chłop mógł ograbić mu dwór.
28.V.1794 r. przybyli do stolicy Ignacy Potocki , H. Kołłątaj. Kościuszko mianował Radę Najwyższą Narodową.Stanowiska ministerialne obsadzał po równo ( 1/2 lewicy , 1/2 prawicy ) Radę Zastępczą rozwiązano , lewica domagała się rozwiązań radykalnych. Stosowano retorykę jakobińską ( król na ścięcie
). Pojawiło się też niezadowolenie społeczne : przednówek , kłopoty z aprowizacją, wzrost cen na żywność. Do tego dochdziły klęski militarne na polach bitew.
6.VI. - klęska wojsk polskich pod Szczekocinami
8.VI. - klęska wojsk polskich pod Chełmem
16.VI. - wojska pruskie zajęły Kraków ( w zagrożeniu znalazła się Warszawa )
W takiej sytuacji doszło do ogólnego wybuchu niezadowolenia. Uważano , że wszystko jest winą zdrajców i szpiegów.
27.VI.1794 r. - ustawiono szubienicę , tłum wtargnął do więzień i powiesił kilku Targowiczan. Kościuszko surowo zareagował na łamanie prawa. Podejrzewał zresztą pruskich agentów o prowokację. Lipiec to ciężki okres dla powstania.
21.VII utworzono sąd kryminalny -wojskowy. Miał on sądzić zdrajców i był opanowany przez lewicę
13.VII. - doszło do oblężenia stolicy i trwało ono do początków września , ale zmianie uległa sytuacja międzynarodowa , a mianowicie nastąpił przełom w wojnie między Rosją a Turcją i z frontu tureckiego na front polski spieszyła nowa armia rosyjska pod wodzą generała Suworowa. W tym samym czasie zostało zdobyte Wilno. Co prawda powstańcy odnieśli pewne sukcesy. A mianowicie Prusacy odstąpili od oblężenia stolicy , zaś gen. Jan Henryk Dąbrowski w pogoni za wojskami pruskimi dotarł w początku października aż do Bydgoszczy , ale ze wschodu nadciągała armia Suworowa , zaś w kraju operowała armia pod dowództwem Fersena. Kościuszko nie chcąc dopuścić do połączenia się obu armii pod miejscowością Maciejowice,10.X.1794 r. wydał Fersenowi bitwę , ale bitwa skończyła się klęską i to był przełom powstania. Kraj był zupełnie wyczerpany , naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki - człowiek poczciwy , ale bez autorytetu. Jakobini chcieli radykalizacji powstania. Natomiast król , który cały czas podczas powstania pozostawał w cieniu zaczął namawiać do pertraktacji z Rosjanami. Nastąpiło też załamanie się nastrojów. Zaś 9.XI. wojska Suworowa przeprowadziły szturm Pragi ( dzielnica Warszawy ). Suworow by zachęcić swoich żołnierzy do największego poświęcenia , zezwolił na to , aby na 48 godzin Praga znalazła się na łasce i niełasce żołnierzy ( robią co chcą ) - rzeź Pragi. Pozostali mieszkańcy miasta widząc co się dzieje pospieszyli z kapitulacją. Jeśli chodzi o armię polską to 16.XI. pod Radoszycami nastąpiło rozproszenie się armii , zaś w 1795 r. w wyniku kolejnych umów rozbiorowych nastąpił III i ostateczny rozbiór Polski.
Ostateczne rezultaty.
Zmobilizowano 50 tyś. regularnej armii i 55 tyś. pospolitego ruszenia. Brakowało kadry dowódczej, Kościuszko geniuszem militarnym nie był.Polityka powstańcza opierała się na nierealnych założeniach. Oferta w stosunku do chłopów nie przekonywująca, nieuwzględniająca chłopskiej świadomości. Wśród niektórych historyków panuje przekonanie, zresztą dość dobrze udokumentowane, że powstanie było zgodne z rosyjską racją stanu.Pozwalało na likwidację państwa polskiego, uzasadniało represje.
4