Henryk Sienkiewicz “Pan Wołodyjowski”
Powieść drukowana w latach 1887-1888, wydanie osobne - 1888 r.
Akcja toczy się na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Michała Wiśniowieckiego
Kompozycja i fabuła
Początkowe rozdziały pełnią funkcję ekspozycyjną zarówno w stosunku do całości powieści jak i do jej części pierwszej:
Wstęp:
narrator relacjonuje losy Michała Wołodyjowskiego (pozostał kawalerem, ponieważ wpierw wyjechał do Wiednia, by uzyskać zgodę na ślub od opiekunki narzeczonej, księżnej Wiśniowieckiej, a następnie walczył na Ukrainie i posłował na Krym),
I rozdz.:
jesień 1668, Wodokty, Kmicicowie spodziewają się pierwszego dziecka. Przybyły z wizytą pan Charłamp opowiada o rozpaczy “małego rycerza” wywołanej niespodziewanym zgonem Anusi Borzobohatej Krasieńskiej i prosi o pomoc,
Oleńka wysyła męża za Skrzetuskimi i Zagłobą, którzy udali się w podróż w Kaliskie,
pan Andrzej odnajduje ich w Burzcu. Zagłoba postanawia ratować przyjaciela,
podróż przedłuża się, ponieważ cieszący się autorytetem szlachty Zagłoba raz po raz natrafia na rozpolitykowane grupy podążające na sejm konwokacyjny (5 listopada). W Mińsku dowiaduje się, że wybrany na posła Bogusław Radziwiłł ma zamiar ubiegać się o tron. Wstrząśnięty postanawia udaremnić jego plany,
w Warszawie spotyka Hasslinga-Ketlinga, który ofiarowuje mu gościnę w swym dworku na Mokotowie i przyrzeka pomoc w udaremnieniu planów Radziwiłła,
w czasie obrad sejmu Ketling zgłasza wątpliwość, co do prawomocności wyboru księcia na posła, a z galerii Zagłoba zarzuca Radziwiłłowi zdradę,
w obecności Jana Sobieskiego dochodzi do utarczki słownej pomiędzy Zagłobą a księciem. Dowcip pana Onufrego i jego nieprzejednanie wobec zdrajcy budzi sympatię hetmana, zaś przysłuchujący się dyskursowi kasztelan krakowski, pan Warszycki informuje Zagłobę, że Wołodyjowski zamierza wstąpić do klasztoru,
Zagłoba odwiedza w klasztorze brata Jerzego i sprytnie nakłania do wizyty u “śmiertelnie chorego” Ketlinga,
w dworku czekają już dawni przyjaciele i hetman Sobieski, który ostatecznie odwodzi rycerza od zamiaru złożenia ślubów zakonnych
Trzy kręgi fabularne związane z różnymi miejscami pobytu głównych postaci; każdy stanowi odrębną całość o spójnej i zamkniętej kompozycji oraz własnej tematyce:
Opowieść o miłości - 20 pierwszych rozdziałów, (dworek Ketlinga na Mokotowie) - środowisko średniozamożnej szlachty. Wydarzenia koncentrują się wokół perypetii miłosnych: Basi, Krzysi, Ketlinga, Wołodyjowskiego. W prowadzeniu intrygi niemałą rolę odgrywa Zagłoba.
w dworku zamieszkuje siostra Wołodyjowskiego, żona stolnika latyczkowskiego, pana Makowieckiego z dwu podopiecznymi, Krystyną Drohojewską i Barbarą Jeziorkowską,
pan Zagłoba, upodobawszy sobie pełnego werwy trzpiota, Basię, postanawia wyswatać ja z panem Michałem, ale Wołodyjowskiemu do serca przypada stateczna Krzysia,
hetman przysyła do Wołodyjowskiego Adama Nowowiejskiego z poleceniem, by rycerz objął na Ukrainie komendę po panu Ruszycu,
rychłe rozstanie zbliża młodych, podczas kuligu pan Michał i Krzysia składają sobie śluby wierności, oficjalnie jednak nie ogłaszają zaręczyn,
z Kurlandii powraca Ketling i od pierwszego wejrzenia zakochuje się w Krzysi. Zagłoba patronuje jego zamiarom. Panna odwzajemnia uczucie pięknego rycerza, ale dręczy się wcześniejszym przyrzeczeniem danym Wołodyjowskiemu,
podczas zwiedzania zamku królewskiego Ketling oświadcza się Drohojewskiej, ale ta oświadcza, że choć miłuje go z całej duszy, postanawiał wstąpić do klasztoru,
do Zagłoby przybywa ksiądz podkanclerzy Olszowski. Znakomity gość zyskuje przychylność pana Onufrego w planach osadzenia na tronie “Piasta” - Michała Korybuta Wiśniowieckiego,
do Warszawy powraca pan Wołodyjowski. Dowiaduje się o planach Krzysi, ale całą prawdę wyznaje mu Basia, rozżalona obojętnością “małego rycerza”, którego skrycie kocha. Pan Michał rusza, by zabić rywala. Szybko jednak okazuje się, że opanował gniew i usuwa się z drogi zakochanym. Impulsywna Basia oświadcza mu się, a wzruszony rycerz z wdzięcznością przyjmuje ofiarowaną sobie rękę
Opowieść o wojenno-awanturniczych przygodach (Dzikie Pola, stanica w Chreptiowie). Na tle życia i wojennych uwikłań mieszkańców szczególnie wyraźnie rysuje się wątek tajemniczego Tatara - Azji. Jest on siłą sprawczą i przyczyną ciągu wydarzeń mających sensacyjno-przygodowy przebieg.
młoda para osiadła nieopodal Kamieńca, a jedynym zmartwieniem szczęśliwych małżonków jest brak oczekiwanego od trzech lat potomka,
lato 1671 r., wieś Sokołów. Zagłoba przywozi Wołodyjowskiemu rozkaz objęcia komendy w Chreptowie. Rusza sam, ale obiecuje rychło przysłać po żonę.
po trzech tygodniach po Basię przybywa oddział dowodzony przez Tatara, Azję Mellechowicza. Podczas podróży młodzieńcowi zdarza się wypadek, a troskliwa opieka pani Wołodyjowskiej staje się początkiem afektu Azji do Basi,
obecność pana Wołodyjowskiego przywróciła spokój w okolicy, a Basia organizuje przyjęcia i zabawy przy muzyce,
podczas jednej z uczt pan Nienaszyc opowiada o wyprawie na Krym w poszukiwaniu uprowadzonej przez Tatarów siostry i porwaniu przezeń trzyletniego Azji Tuhaj-bejowicza. Dziecko odebrano panu Nienaszyńskiemu na terenie Rzeczypospolitej (uczynili to zbójcy, z którymi podjął wyprawę w tatarskie ziemie). Dalszy los małego Azji nie był znany,
żołnierze zatrzymują tatarskiego posła z listami do Mellechowicza. Okazuje się, że Tatar prowadzi potajemne pertraktacje z dowódcami oddziałów, którzy zbiegli na stronę turecką, w sprawie ich ewentualnego powrotu do służby. Ma na to zgodę hetmana (jest postacią tajemniczą, unika spotkania z Nowowiejskim, porusza go historia porwanego synka Tuhaj-beja),
Basia bierze udział w likwidacji bandy Azja-beja,
przybyły w odwiedziny do syna pan Nowowiejski rozpoznaje w Azji parobka przygarniętego jako bezdomne dziecko (umknął, kiedy szlachcic zorientował się, że romansuje z jego córka, Ewa). Dumny Tatar wyznaje, że to on jest zaginionym synem Tuhaj-beja i snuje plany pozostania tatarskim hetmanem na Ukrainie (pan Bogusz rusza oznajmić jego plany hetmanowi Sobieskiemu),
Basia planuje doprowadzić do związku pomiędzy Azją a Ewą,
młody Adam Nowowiejski zakochuje się w przebywającej z matką młodziutkiej Zosi Boskiej,
hetman odrzuca plany Azji. Zawiedziony Tatar postanawia przejść na stronę sułtana. Zwodzi Basię zgoda na ślub z Ewą i w czasie wyprawy do Raszowa porywa panią pułkownikową,
Basia ucieka, a okaleczony Azja morduje starego Nowowiejskiego, znęca się nad Ewa i Zosią Boską,
Basia długie tygodnie walczy o życie, a do Chrieptowa zjeżdżają Ketlingowie. Mąż Krzysi objął dowództwo nad artylerią Kamieńca (Sobieski przygotowuje twierdzę do obrony),
młody Nowowiejski podejmuje się misji zdobycia wieści o ruchach wojsk tureckich. Chwyta Azję i z pomocą okrutnego Luśni, mści się za doznane krzywdy, zadając Tuha-bejowiczowi straszliwą śmierć na palu,
Wołodyjowski, na rozkaz hetmana, zasila obronę Kamieńca.
Opowieść o oblężeniu i obronie Kamieńca. Obszernie wskazane tło wydarzeń oraz stosunki panujące w twierdzy, do której bohaterowie przenoszą się z woli Sobieskiego. Los bohaterów z części pierwszej splatają się ponownie, a wspólna śmierć Ketlinga i Wołodyjowskiego stanowi jakby klamrę spinająca wątki.
konflikt Wołodyjowskiego z generałem podolskim, Potockim (pan Michał sprzeciwia się narzucanej przez generała zasadzie zbiorowego dowództwa, “małego rycerza wspiera biskup Lanckroński),
punktem kulminacyjnym wątku jest scena złożenia przysięgi w kościele przez Wołodyjowskiego i Ketlinga (obiecują bronić twierdzy do ostatniej kropli krwi),
pobratymiec, Haberskuł (stary perkułap chocimski) za pośrednictwem sekretarza, radzi Wołodyjowskiemu opuścić Kamieniec, sugeruje, że miasto na pewno zostanie zdobyte,
walki o Żwaniec i zdobycie miasta przez Turków,
obfitość wojsk z jakim pod mury Kamieńca przybywa wezyr skłaniają starszyznę do poddania miasta,
Wołodyjowski postanawia bronić się w starym zamku, a w noc poprzedzającą ostatnią walkę żegna się z żona i Zagłoba,
miasto poddaje się, a Wołodyjowski i Ketling, wierni złożonej przysiędze, wysadzają się w zamku,
uroczysty pogrzeb bohaterów, na który przybywa hetman Sobieski, odbywa się w Stanisławowie.
Powieść kończy epilog. Narrator naświetla wydarzenia, które nastąpiły w rok po upadku Kamieńca (zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem).
Wątek romansowy a tło historyczne powieści
Watek romansowy stanowi podstawę powieści, jest więc znacznie obszerniejszy niż w poprzednich częściach Trylogii. Tłem dla niego są wydarzenia historyczne:
okres bezkrólewia po nagłej abdykacji Jana Kazimierza. Elekcja w wyniku której an tronie zasiada (1669) Michał Korybut Wiśniowiecki;
atak Tatarów i Turków (1672 r.), upadek Kamieńca
opis zwycięstwa pod Chocimiem i wzmianka o zwycięstwie pod Wiedniem (1683 r.) osłabiają wrażenie klęski kamieńskiej.
Bohaterowie
Michał Wołodyjowski ma swój historyczny pierwowzór w Jerzym Wołodyjowskim, pochodzącym z drobnej szlachty podolskiej, znakomity rycerz kresowy, mąż Krystyny Jeziorkowskiej, 40-letniej wdowy po trzech mężach. Odbywał służbę w stanicy w Chrieptowie i zginął w obronie Kamieńca Podolskiego, gdy z niewiadomych przyczyn nastąpił wybuch zgromadzonych w podziemiach zamkowych prochów. Pozostałe szczegóły z dziejów “małego rycerza” są fikcją literacką.
Prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odważny i karny, “pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej”. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezrównany szermierz i dowódca. Postać niekiedy zabawna (niski wzrost, poruszanie wąsikiem);
Typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do trudów wojennych.
Ma wrodzona łagodność i dobroć, która pomaga mu w zdobyciu przyjaciół;
Nie zna się na sprawach publicznych, potrafi natomiast wiernie wykonywać rozkazy. Służąc pod komendą Jeremiego Wiśniowieckiego, staje się zwolennikiem prowadzonej przez niego polityki;
“gospodarka, wojna i miłość” są trzema porządkami “jego żywota”;
Kocha się w wojnie, dysponuje dużym doświadczeniem, z jego porad wojskowych korzystają starsi ranga rycerze;
Broniąc Kamieńca woli wysadzić się wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddać zamku Turkom. Czyni to zgodnie ze złożonym ślubem. Indywidualne szczęście składa na ołtarzu ojczyzny;
Uroczysty pogrzeb zostaje uświetniony wkroczeniem do kościoła hetmana Sobieskiego, powitanego przez księdza okrzykiem “Salvator” (scena ta jest zapowiedzią zwycięskiej bitwy pod Chocimiem);
Sienkiewicz nazywa Michała “Hektorem Kamienieckim”, nawiązując do wojny trojańskiej (Hektor - najdzielniejszy obrońca Troi) i podnosząc w ten sposób rangę Wołodyjowskiego do wymiarów symbolicznych, czyniąc zeń reprezentantem każdej epoki i zapewniając mu uniwersalne trwanie.
Basia “hajduczek” to wymarzona kandydatka na żonę Wołodyjowskiego. Wychowana wśród stepów na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, ma żołnierską naturę (zabija Tatara, bierze udział w prawdziwej bitwie, dzielnie broni się przed Azją).
Szlachetna, dzielna, o żywym temperamencie, trzpiot, patrzy na świat z humorem i daje sobie radę w każdej opresji;
Ma w sobie wiele godności i delikatności (ukrywa swą miłość), kiedy jednak Krzysia zawodzi nadziejom Michała, sama się mu oświadcza i komunikuje o tym rodzinie;
Po wyjściu za mąż nie odstępuje rycerza świadoma niebezpieczeństw, które jej grożą.
Ketling, Szkot osiadły w Polsce.
Rycerz, żołnierz, namiętny i rzewny kochanek. Żyje miłością i dla niej, potrafi swoje uczucie ująć w słowa, czym zyskuje sobie przychylność płci niewieściej;
Służy wiernie nowej ojczyźnie i nie waha się złożyć życia w ofierze.
Krzysia w przeciwieństwie do Basi ma naturę bierną.
Delikatna, szlachetna i poważna.
Rozdarta pomiędzy nagłym uczuciem do pięknego Ketlinga, a obowiązkiem wobec Michała, któremu przyrzekła swą rękę, gotowa jest iść do klasztoru. Gdyby nie interwencja Basi nigdy nie zaznałaby krótkiego szczęścia w małżeństwie.
Azja, syn Tuhaj-beja, wychowany wśród Tatarów litewskich, przyjął nazwisko Melechowicza. Służy w chorągwi Lipków, zdobywa stopień oficerski, osiada na Ukrainie i marzy, by zostać hetmanem tatarskim.
Dziki, porywczy i mściwy zdolny jest do największych okrucieństw;
Pokochawszy Basię zapomina o względach etycznych i moralnych, gotowy jest siłą przymusić ją do odwzajemnienia uczuć;
Ponosi straszliwą karę na palu śmierci.
Zagłoba to typowy Sarmata, w “Panu Wołodyjowskim” jest już starcem (ma ok. 90 lat). Postać sympatyczna, choć prezentująca wiele cech negatywnych.
Urodzony żartowniś i łgarz, mistrz forteli, samochwałą i spryciarz (jego wybiegi często ratują z opresji bohaterów powieści, zaś dowcipy wprowadzają do akcji elementy komizmu).
Z natury tchórzliwy, potrafi zdobyć się na prawdziwe bohaterstwo.