Kontakty z dzieckiem

Poniżej podano odpowiednie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzem pochodzącym z programu LEX.

Art. 113. § 1. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.

§ 2. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

2. [Uwagi ogólne]

Artykuł 113 reguluje problematykę wzajemnych kontaktów rodziców oraz innych osób bliskich z dzieckiem. Brzmienie tego przepisu zmienione nowelą z dnia 6 listopada 2008 r. wraz z nowo dodanymi przepisami art. 113¹-113⁶ k.r.o. uwzględnia dotychczasowe zapatrywania doktryny i orzecznictwa, a także międzynarodowe standardy prawne w tym zakresie. Dzięki temu prawo polskie wychodzi naprzeciw coraz częściej pojawiającym się problemom, wynikającym z sytuacji, w których osoba ubiegająca się o kontakty mieszka w innym kraju niż dziecko (kontakty takie można nazwać kontaktami transgranicznymi). Należy zauważyć, że zwiększona częstotliwość występowania takich sytuacji wynika z coraz większej mobilności obywateli korzystających z otwarcia granic i tzw. „swobody przepływu osób", która należy do podstawowych swobód gwarantowanych w Unii Europejskiej. Niestety pozytywnym aspektom wzrostu ruchu osobowego i poszerzającej się swobody wyboru miejsca pobytu towarzyszą często dramaty związane z rozpadem rodziny i fizycznym oddaleniem dziecka od rodzica, który nie sprawuje nad dzieckiem bezpośredniej pieczy (R. Zegadło, Kontakty z dzieckiem. Wewnętrzne i międzynarodowe przesłanki modernizacji regulacji prawnej, M. Praw. 2004, nr 4). Polski ustawodawca wprowadził kompleksową regulację kontaktów z dzieckiem, uelastyczniającą orzecznictwo sądowe, które kwestię kontaktów w przeważającej mierze ograniczało do weekendowych spotkań i odwiedzin. Regulacja ta spotkała się z aprobatą doktryny, aczkolwiek wskazuje się jednocześnie na niedoskonałości polegające na słabej efektywności wykonywania ustalonych kontaktów z dzieckiem (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 645). Należy bowiem zauważyć, że ustawodawca zupełnie pominął problem wykonywania i egzekwowania ustalonych kontaktów z dzieckiem. Należy zauważyć, że z jednej strony materia ta z trudem poddaje się ingerencji prawa, tak w zakresie postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucji, ponieważ wkraczamy w sferę prywatności - pełną emocji, szczególnie gdy rodzice pozostają w głębokim konflikcie. Dlatego nie istnieje i nie jest do osiągnięcia regulacja prawna, która zawsze gwarantowałaby realizację kontaktów z dzieckiem, choćby przy usilnych staraniach osoby uprawnionej i wykorzystaniu wszelkich dostępnych środków prawnych. Z drugiej jednak strony narasta potrzeba ingerencji prawa w tej dziedzinie. Z powodu niestabilności i dezintegracji rodzin, coraz więcej jest rodzin niepełnych lub „zrekonstruowanych" i tym samym coraz więcej dzieci jest pozbawionych naturalnego kontaktu z jednym z rodziców (uchwała SN z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 98/05, OSN 2006, nr 10, poz. 158; R. Zegadło, Kontakty z dzieckiem…, nr 4).

3. [Europejskie standardy prawne]

Regulacja kontaktów z dzieckiem wprowadzona nowelą z dnia 6 listopada 2008 r. uwzględnia europejskie standardy prawne określone przede wszystkim w europejskiej konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi (Dz. U. z 2009 r. Nr 68, poz. 576) oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanym na tle art. 8 europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). Ponadto warto zwrócić uwagę na zasadę 6 rekomendacji nr R (84) w sprawie władzy rodzicielskiej z dnia 28 lutego 1984 r. (przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy) zapewniającą rodzicowi niewychowującemu dziecka prawo do utrzymywania z nim kontaktów osobistych, z wyjątkiem sytuacji, w których kontakty te poważnie szkodzą interesom dziecka. Z kolei konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526) ujmuje prawo do utrzymywania kontaktów osobistych z rodzicami jako prawo samego dziecka. Zgodnie z art. 9 ust. 3 dziecko ma prawo do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka. Artykuł 10 konwencji stanowi natomiast, że dziecko, którego rodzice przebywają w różnych państwach, ma prawo do utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców. Przyjęta w dniu 3 maja 2002 r. w Wilnie przez Komitet Ministrów Rady Europy konwencja dotycząca kontaktów z dziećmi, podpisana przez Polskę dnia 24 września 2003 r., określa pojęcie kontaktów w szerokim ujęciu. Obejmuje ono nie tylko osobistą styczność - w tym poza miejscem zamieszkania dziecka - ale także kontakt telefoniczny oraz przez pocztę elektroniczną, co nie zastępuje, lecz uzupełnia kontakty bezpośrednie, a może je zastąpić jedynie w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach. W pojęciu tym mieści się również obowiązek informowania osoby uprawnionej o dziecku i dziecka o tej osobie. W konwencji przyjęto jako zasadę prawo do nienadzorowanego kontaktu, jednak gdyby leżało to w interesie dziecka, można ustanowić nadzór nad kontaktami lub inne formy niż kontakt bezpośredni. Konwencja proklamuje prawo do kontaktów dla innych osób niż rodzice dziecka, które mogą się ubiegać o ich ustalenie, jeżeli jest to uzasadnione rodzinnymi związkami z dzieckiem, wynikającymi z prawa albo z faktycznych relacji niezwiązanych z pokrewieństwem (M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, Warszawa 1995; W. Stojanowska, Komentarz do Rekomendacji Nr R(84)4 (w:) M. Safjan (red.), Standardy prawne..., s. 213 i n., J. Ignaczewski, Władza rodzicielska…, s. 193 i n.).

4. [Kontakty jako prawo i obowiązek] Artykuł 113

reguluje bezpośrednio kwestie prawa do kontaktów rodziców (oraz innych osób bliskich) z dzieckiem, zarówno jako prawa rodziców, jak i prawa dziecka. Przepis art. 113 § 1 w nowym brzmieniu stanowi ponadto, że także w odniesieniu do dziecka utrzymywanie kontaktów powinno być nie tylko jego prawem, ale i obowiązkiem (o charakterze wskazanym w art. 95 § 2 k.r.o.). Jak wskazano w uzasadnieniu projektu zmian, ujęcie tych kontaktów tylko w kategorii prawa dziecka (tak np. czyni prawo niemieckie) byłoby niezasadne z uwagi na to, że prawo rodziców nie miałoby swojego odpowiednika w postaci obowiązku dziecka. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do kontaktów ze starszym już dzieckiem.

5. [Kontakty z dzieckiem a władza rodzicielska]

W artykule 113 w brzmieniu po nowelizacji ustawodawca jednoznacznie rozstrzygnął kwestię relacji między prawem do kontaktów z dzieckiem a władzą rodzicielską. Kontakty z dzieckiem ujęto jako atrybut niezależny od władzy rodzicielskiej, ale należący do „praw rodzicielskich" wskazanych w art. 48 ust. 2 Konstytucji. Obecne uregulowanie kontaktów z dzieckiem, jako odrębnego od władzy rodzicielskiej prawa rodziców, istniejącego zarówno przed powstaniem, w trakcie trwania władzy rodzicielskiej, jak i po jej ustaniu, usunęło przyczynę poważnych problemów w praktyce stosowania prawa rodzinnego, dotyczących sytuacji, w których rodzice nie są pozbawieni władzy rodzicielskiej, a dobro dziecka uzasadnia ograniczenie bądź zakazanie im osobistej styczności z dzieckiem.

6. Należy zauważyć, że na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego w orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się jednolity pogląd, zapoczątkowany uchwałą pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66 (OSNCP 1968, nr 5, poz. 77), że prawo do utrzymywania kontaktu z dzieckiem nie należy do sprawowania władzy rodzicielskiej (w uchwale: „nie zależy od sprawowania władzy rodzicielskiej"), opierający się na argumencie, iż do zakazania styczności osobistej z dzieckiem rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej konieczne jest specjalne orzeczenie sądu. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 września 1983 r., III CZP 46/83 (OSNCP 1984, nr 4, poz. 49), w której stwierdził, że nieprzyznanie ojcu dziecka władzy rodzicielskiej w wyroku ustalającym ojcostwo nie wyłącza jego prawa do osobistej styczności z dzieckiem. Na uchwałę z dnia 18 marca 1968 r. powołał się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 czerwca 1988 r., III CZP 42/88 (OSNCP 1989, nr 10, poz. 156), podzielając pogląd, że sfera osobistej styczności z dzieckiem pozostaje poza władzą rodzicielską i nie wpływa w niczym na uszczuplenie jej zakresu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2005 r., III CZP 75/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 142 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 761/00, Przegląd Sądowy 2001, nr 9, s. 122 i z dnia 7 listopada 2000 r., CKN 1115/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 50). Odnotować też należy postanowienie z dnia 30 sierpnia 1977 r., III CRN 204/77 (Gazeta Prawnicza 1978, nr 5, s. 8), w którym Sąd Najwyższy, wskazując na związek pomiędzy władzą rodzicielską a kontaktami osobistymi rodziców z dzieckiem, stwierdził, że uniemożliwienie utrzymania właściwego kontaktu osobistego pomiędzy rodzicem a dzieckiem narusza w zasadzie interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 577 k.p.c.). Jednakże należy też wskazać na odmienny pogląd na charakter prawny kontaktów z dzieckiem, wyrażony przez SN w uchwale z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 98/05, OSN 2006, nr 10, poz. 158.

7. Tezę, że osobista styczność z dzieckiem nie wchodzi w skład władzy rodzicielskiej, a wyłącznym źródłem tego uprawnienia jest pokrewieństwo łączące rodziców i dzieci, podzielała większość doktryny (zob. B. Dobrzański (w:) B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.), Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, wyd. II, Warszawa 1975, s. 338 i n. oraz s. 692; J. Ignatowicz (w:) System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, red. S. Piątowski, Wrocław, s. 870 i n.; tenże (w:) J. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komenatrz, Warszawa 1993, s. 474; M. Korniłowicz, Glosa do postanowienia SN z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1115/00, OSP 2001, z. 7-8, poz. 114; A. Łapiński, Rozbite rodziny a kontakt z dziećmi, GP 1976, nr 19; Z. Krzemiński, Odpowiedź na pytanie dotyczące art. 113 k.r.o., Palestra 1967, z. 1, s. 124; E. Płonka, Uprawnienie rodziców do osobistej styczności z dzieckiem, Acta UWr 1981, nr 582, s. 35; T. Smyczyński, Prawo rodzinne…, s. 163; J. Gajda, Kodeks, 1999, s. 365; T. Sokołowski, Charakter prawny osobistej styczności rodziców z dzieckiem, KPP 2000, z. 2, s. 273-292; R. Zegadło, Kontakty z dzieckiem…, s. 173; S. Pałka, Ustalenie sposobu kontaktowania się z dzieckiem w toku postępowania o rozwód, PS 2006, nr 2, s. 80; A. Zieliński, Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975, s. 226).

8. [Formy kontaktów z dzieckiem] Artykuł 113 § 2

k.r.o. zawiera katalog elementów kontaktów z dzieckiem, który obejmuje nie tylko pobyt z dzieckiem, w którego zakres wchodzą odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, ale także bezpośrednie porozumiewanie się, jak również utrzymywanie korespondencji oraz korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Z realizacją prawa do porozumiewania się na odległość wiązać się będzie zobowiązanie tego z rodziców, u którego dziecko na stałe przebywa, do przekazywania dziecku korespondencji, udostępnienia komputera, telefonu, a także podania właściwego adresu poczty elektronicznej oraz numeru telefonu (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 650). Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, katalog elementów kontaktów z dzieckiem ma charakter otwarty, ale zawiera najważniejsze składniki kontaktów z dzieckiem i powinien ułatwić formułowanie rozstrzygnięcia sądowego, dotyczącego tej materii (Uzasadnienie projektu..., s. 39). W uzupełnieniu można wskazać na prawo osoby uprawnionej do informacji o drugiej osobie. Należy zauważyć, że nowe brzmienie przepisu dostosowane zostało do postanowień konwencji dotyczącej kontaktów z dziećmi z dnia 15 maja 2003 r., posługujących się pojęciem kontaktów w szerokim ujęciu (por. uchwałę SN z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 98/05, OSN 2006, Nr 10, poz. 158). Przepis art. 113 k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji posługiwał się pojęciem „osobistej styczności", mającym znacznie węższy zakres od pojęcia „kontaktów z dzieckiem". Dzięki zmianie przepis ten obejmuje swym zakresem różne postaci kontaktów, w tym i odmiany osobistej styczności. W obecnym stanie prawnym nie można określenia „osobista styczność" używać zamiennie z terminem „osobiste kontakty" lub „kontakty" (por. np. wyrok SN z dnia 30 września 1980 r., II CR 277/80, GP 1980, nr 7-8, LEX nr 8270).

9. [Problem wykonywania oraz egzekwowania ustalonych kontaktów z dzieckiem]

W celu zabezpieczenia i gwarancji wykonywania postanowień o kontaktach z dziećmi nowelą z dnia 6 listopada 2008 r. do kodeksu postępowania cywilnego dodano nowy przepis, zawierający przykładowy katalog zabezpieczeń. Zgodnie z art. 582¹ § 2 k.p.c. w celu zapewnienia wykonywania kontaktów sąd opiekuńczy może w szczególności: zobowiązać osobę uprawnioną do kontaktu z dzieckiem lub osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka lub także osoby towarzyszącej dziecku, w tym kosztów powrotu do miejsca stałego pobytu (pkt 1), zobowiązać osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do złożenia na rachunek depozytowy sądu odpowiedniej kwoty pieniężnej w celu pokrycia wydatków uprawnionego związanych z wykonywaniem kontaktu na wypadek niewykonania lub niewłaściwego wykonania przez osobę zobowiązaną obowiązków, wynikających z postanowienia o kontaktach; nie dotyczy to rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych (pkt 2), odebrać od osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem lub osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, przyrzeczenie określonego zachowania (pkt 3). Przepis ten uwzględnia postulowany w standardach międzynarodowych wymóg zapewnienia w prawie krajowym kilku (przynajmniej trzech) zabezpieczeń wykonywania kontaktów z dzieckiem (zob. art. 10 konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi, przyjętej przez państwa członkowskie Rady Europy w Strasburgu w dniu 15 maja 2003 r.) (Uzasadnienie ustawy - druk sejmowy nr 888 i 629). W literaturze wskazuje się, że przyjęte w kodeksie postępowania cywilnego zabezpieczenia nie gwarantują skutecznej realizacji wykonania postanowień o kontaktach z dziećmi. Poprawy w tym zakresie nie spowodowała także uchwała SN z dnia 28 sierpnia 2008 r. (III CZP 75/08, OSNC 2009, nr 1, poz. 12), w związku z czym postuluje się kolejne zmiany regulacji art. 582¹ § 2 k.p.c. (H. Ciepła, Nowelizacje Kodeksu..., s. 70). J. Ignaczewski wskazuje na możliwość stosowania art. 10 ust. 2 konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi w praktyce sądowej w interesie i na rzecz dobra dziecka przy zastosowaniu otwartej formuły art. 109 k.r.o. oraz ciągle niewykorzystanych możliwości, jakie stwarza instytucja mediacji, której efektem może być porozumienie rodziców, obejmujące nie tylko zgodne ustalenia co do wykonywania kontaktów, lecz także w zakresie zabezpieczenia realizacji ustalonych uprawnień (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 646). Dlatego warto mieć na uwadze postanowienia konwencji w tym zakresie. Na mocy art. 10 ust. 2 konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi, gdy wymagają tego okoliczności sprawy, organ sądowy może w każdym czasie zastrzec dla orzeczenia dotyczącego kontaktów zabezpieczenia i gwarancje tak w celu zapewnienia wykonania orzeczenia, jak i w celu spowodowania, że po upływie okresu kontaktu dziecko powróci do miejsca zwykłego pobytu czy też nie zostanie bezprawnie wywiezione. Zabezpieczenia i gwarancje wykonania orzeczenia mogą w szczególności zawierać:

- nadzór nad kontaktami;

- zobowiązanie osoby do pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka i - jeśli to uzasadnione - innej osoby towarzyszącej dziecku;

- kaucję składaną przez osobę, pod której pieczą dziecko stale pozostaje, dla zapewnienia, że nie przeszkodzi osobie ubiegającej się o kontakt z dzieckiem w realizacji tego kontaktu;

- nałożenie kary pieniężnej na osobę, pod której pieczą dziecko stale pozostaje, w sytuacji odmowy przez tę osobę zastosowania się do postanowień orzeczenia dotyczącego kontaktu.

Zabezpieczenia i gwarancje dla zapewnienia powrotu dziecka lub zapobieżenia jego bezprawnemu wywiezieniu mogą w szczególności obejmować:

- złożenie paszportów lub dokumentów tożsamości i - jeśli to właściwe - dokumentu wskazującego, że osoba ubiegająca się o kontakt powiadomiła właściwą władzę konsularną o takim przekazaniu w czasie kontaktu;

- gwarancje finansowe;

- zabezpieczenia na majątku;

- zobowiązania lub przyrzeczenia wobec sądu;

- zobowiązanie osoby realizującej kontakt z dzieckiem do regularnego zgłaszania się wraz z dzieckiem przed właściwy organ, taki jak urząd ds. młodzieży, posterunek policji - w miejscu, gdzie kontakt ma być realizowany;

- zobowiązanie osoby ubiegającej się o kontakty do przedstawienia dokumentu wydanego przez państwo, w którym kontakt ma być realizowany, poświadczającego uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczenia dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej lub kontaktów lub też obu tych orzeczeń, albo przed wydaniem orzeczenia dotyczącego kontaktu albo przed jego rozpoczęciem;

- nałożenie warunków w odniesieniu do miejsca kontaktu i - jeśli to właściwe - zgłoszenie zakazu opuszczania przez dziecko państwa, w którym kontakt ma być zrealizowany, do krajowego lub międzynarodowego systemu informacyjnego.

10. [Wykonywanie orzeczeń dotyczących prawa do osobistej styczności z dzieckiem w Unii Europejskiej] Kwestia wykonywania orzeczeń dotyczących prawa do osobistej styczności z dzieckiem w sprawach transgranicznych została uregulowana w rozporządzeniu Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz. Urz. UE L 338 z 23.12.2003, s. 1-29, Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 06, s. 243-271) w art. 40 i n. rozporządzenia (zob. R. Zegadło (w:) J. Ignaczewski, Władza rodzicielska..., s. 237 i n.). Artykuł 40 rozporządzenia nr 2201/2003 określa zasady wykonywania orzeczenia dotyczącego prawa do osobistej styczności z dzieckiem. Celem tego przepisu jest zapewnienie dziecku możliwości utrzymywania kontaktów ze wszystkimi osobami posiadającymi odpowiedzialność rodzicielską po rozwiązaniu węzła małżeńskiego, gdy osoby te mieszkają w innym państwie członkowskim. Artykuł 40 ust. 1 zapewnia bezpośrednią uznawalność i wykonalność w innym państwie członkowskim orzeczeń dotyczących praw do kontaktów z dzieckiem, pod warunkiem dołączenia stosownego zaświadczenia. Niewątpliwe ułatwienie w kontaktach z dzieckiem stanowi zniesienie wymogu uzyskania „exequatur" oraz brak możliwości sprzeciwienia się uznaniu orzeczenia. Należy wyjaśnić, że nowa procedura nie stanowi przeszkody dla osób posiadających odpowiedzialność rodzicielską we wnioskowaniu o uznanie i wykonanie orzeczenia zgodnie z procedurą exequatur na mocy sekcji 1 i 2 rozdziału III rozporządzenia (art. 40 ust. 2). Jak wskazuje Komisja w Praktycznym Przewodniku dotyczącego stosowania nowego II rozporządzenia brukselskiego, zasady uznawania i wykonywania mają zastosowanie wyłącznie do orzeczeń, które przyznają prawo do kontaktów z dzieckiem, natomiast decyzje o odrzuceniu wniosku o prawa do kontaktów z dzieckiem podlegają zasadom ogólnym dotyczącym uznawania (Przewodnik dostępny pod adresem: http://ec.europa.eu/civiljustice/publications/docs/guide_new_brussels_ii_pl.pdf). Prawo do kontaktów z dzieckiem obejmuje w szczególności prawo do zabrania dziecka w miejsce inne niż jego miejsce stałego pobytu na czas określony (art. 2 pkt 10 rozporządzenia). Zasady wykonywania orzeczenia określone w tym przepisie mają zastosowanie do wszelkich praw do kontaktów z dzieckiem, niezależnie od tego, komu przysługują. Zgodnie z prawem krajowym prawo do kontaktów z dzieckiem może być przyznane rodzicowi, z którym dziecko nie mieszka, lub innym członkom rodziny, takim jak dziadkowie lub osoby trzecie. Prawa do kontaktów z dzieckiem obejmują wszystkie formy kontaktów pomiędzy dzieckiem a inną osobą, w tym na przykład kontakty telefoniczne i poprzez pocztę elektroniczną.

11. [Zaświadczenie] Orzeczenie dotyczące prawa do kontaktów z dzieckiem jest bezpośrednio uznawane i wykonalne w innym państwie członkowskim pod warunkiem dołączenia zaświadczenia wydanego przez sąd w kraju pochodzenia, który wydał orzeczenie. Zaświadczenie to gwarantuje, że w państwie członkowskim pochodzenia były respektowane określone gwarancje proceduralne. Sąd w kraju pochodzenia wydaje świadectwo po sprawdzeniu, że respektowane były następujące zabezpieczenia proceduralne:

1) wszystkie zainteresowane strony zostały wysłuchane,

2) dziecko zostało wysłuchane, chyba że uznano to za niewłaściwe ze względu na jego wiek i stopień dojrzałości,

3) jeżeli orzeczenie zostało wydane zaocznie, a stronie, która się nie stawiła, doręczono pismo zawiadamiające o wszczęciu postępowania w czasie i w sposób umożliwiający jej przygotowanie obrony lub stronie doręczono taki dokument niezgodnie z wymienionymi warunkami, jednak ustalono, że uznała ona orzeczenie w sposób niebudzący wątpliwości.

Jeżeli powyższe warunki nie były respektowane, orzeczenie nie będzie korzystać z przymiotu bezpośredniej uznawalności i wykonalności w innych państwach członkowskich, co oznacza, że strony będą musiały w tym celu wnioskować o exequatur. Sąd w kraju pochodzenia orzeczenia wydaje zaświadczenie przy użyciu standardowego formularza, stanowiącego załącznik nr III do rozporządzenia. Formularz wypełnia się w języku, w którym sporządzono orzeczenie. Należy zauważyć, że zaświadczenie nie tylko potwierdza uczynienie zadość niezbędnym gwarancjom proceduralnym określonym w art. 41 ust. 2 rozporządzenia, ale również zawiera informacje praktyczne, które mają ułatwić wykonanie orzeczenia (np. imiona, nazwiska i adresy osób posiadających odpowiedzialność rodzicielską i dzieci, których dotyczy sprawa, uzgodnienia praktyczne dotyczące wykonywania praw do kontaktów z dzieckiem, szczególne obowiązki osoby posiadającej prawo do kontaktów z dzieckiem lub drugiego rodzica oraz ewentualne ograniczenia, jakie mogą być związane z wykonywaniem prawa do kontaktów z dzieckiem). Wszelkie zobowiązania wymienione w świadectwie, dotyczące praw do kontaktów z dzieckiem, są z zasady bezpośrednio wykonalne na podstawie tego przepisu.

Na mocy art. 41 ust. 3 rozporządzenia sąd w kraju pochodzenia ma obowiązek wydać zaświadczenie z urzędu, jeżeli w chwili ogłoszenia orzeczenia prawo do osobistej styczności z dzieckiem dotyczy sytuacji o charakterze transgranicznym, np. ponieważ jeden z rodziców zamieszkuje w innym państwie członkowskim lub planuje przemieszczenie się do innego państwa członkowskiego. Zaświadczenie wydane może zostać w chwili, gdy orzeczenie staje się wykonalne, nawet jedynie tymczasowo.

Art. 113¹. § 1. Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia; w braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy.

§ 2. Przepisy § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, a pieczę nad nim sprawuje opiekun lub gdy zostało umieszczone w pieczy zastępczej.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(1) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. [Uwagi ogólne]

Przepis ten ustanawia zasady ustalania sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem, stanowiących bardzo ważny element życia rodzinnego, nawet gdy związek między rodzicami został zerwany. Artykuł 113¹ § 1 k.r.o. dotyczy najczęstszego, typowego przypadku, w którym dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, natomiast paragraf 2 tego przepisu dotyczy kontaktów z dzieckiem, nad którym pieczę sprawuje opiekun lub które zostało umieszczone w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczo-wychowawczej.

2. [Zasady utrzymywania kontaktów z dzieckiem]

Zgodnie z art. 113¹ § 1 k.r.o., jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia. W braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy. Przepis ten określa trzy zasady regulowania sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem: zasadę prymatu woli rodziców przed rozstrzygnięciem sądu opiekuńczego, zasadę dobra dziecka oraz zasadę uwzględniania rozsądnych życzeń dziecka. (J. Ignaczewski, Władza rodzicielska..., s. 205). Regulacja ta jest zgodna z art. 48 ust. 1 Konstytucji RP, nakazującym rodzicom między innymi uwzględnianie stopnia dojrzałości dziecka.

3. [Zasada prymatu woli rodziców]

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, w praktyce społecznej wielu rodziców z powodzeniem i bez udziału sądu reguluje utrzymywanie kontaktów i taka sytuacja powinna stanowić regułę. Dlatego w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przyjęto jako regułę, że rodzice określają wspólnie sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem, a dopiero gdy zainteresowani nie mogliby osiągnąć porozumienia, sprawę powinien rozstrzygać sąd opiekuńczy (Uzasadnienie projektu..., s. 39). Zasada ta wynika także z równouprawnienia rodziców istniejącego także w zakresie prawa do kontaktów. Treść przepisu jest skorelowana ze znowelizowanym art. 58 § 1 k.r.o., dotyczącym obligatoryjnych elementów wyroku rozwodowego. Przepis ten nakazuje sądowi, który orzekając rozwód, rozstrzyga o kontaktach rodziców z dzieckiem, uwzględnianie porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 października 2005 r. (III CZP 75/05, Biul. SN 2005, nr 10, poz. 8) wskazał, że mimo zawieszenia z urzędu postępowania o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców będących małżonkami z ich małoletnim dzieckiem: „Dopuszczalne jest zawarcie ugody w sprawie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców z ich małoletnim dzieckiem". Należy także przytoczyć stanowisko J. Ignaczewskiego głoszące, że zasada prymatu woli rodziców nie powinna mieć zastosowania jedynie w stosunkach przedsądowych, ale także w postępowaniu sądowym, w którym wola sądu opiekuńczego zawsze powinna stanowić rolę posiłkową, w tym znaczeniu, że zawsze zgodna wola rodziców, będąca w zgodzie z dobrem dziecka, powinna zapobiegać interwencji władzy opiekuńczej (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 651). Jeżeli natomiast rodzice nie potrafią dojść do porozumienia w sprawie kontaktów z dzieckiem, każde z nich może złożyć wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem przez sąd opiekuńczy. Istnieje także podstawa do wszczęcia postępowania przez sąd opiekuńczy z urzędu (art. 570 k.p.c.).

4. [Dobro dziecka]

Przy podejmowaniu decyzji o kontaktach z dzieckiem sąd powinien kierować się przede wszystkim dobrem dziecka, a nie interesem jednego lub obojga rodziców (por. wyrok SN z dnia 25 sierpnia 1981 r., III CRN 155/81, niepubl; postanowienie SN z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 765/00, LEX nr 51981.). Pojęcie „dobro dziecka" należy interpretować zgodnie z odpowiadającym mu pojęciem „nadrzędnego interesu dziecka", rekonstruowanym na podstawie przepisów konwencji o prawach dziecka (konwencja ONZ z dnia 20 listopada 1989 r. - Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526). Zgodnie z założeniami konwencji dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia oraz powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności (zob. Preambuła). Artykuł 5 konwencji nakazuje kierowanie dzieckiem w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w konwencji.

5. [Rozsądne życzenia dziecka]

Nakaz uwzględniania rozsądnych życzeń dziecka wiąże się z art. 72 ust. 3 Konstytucji, nakazującym osobom odpowiedzialnym za dziecko wysłuchanie go w toku ustalania jego praw. Dyspozycja ta jest także skorelowana z art. 95 § 4 k.r.o., nakładającym na rodziców obowiązek wysłuchania dziecka w ważnych sprawach dotyczących jego osoby i majątku, oraz z art. 87 k.r.o., na mocy którego rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Ponadto ustawodawca zadbał, aby tę jakościowo odmienną i pożądaną materialną podstawę relacji między rodzicami a dziećmi odzwierciedlić w odpowiednich przepisach proceduralnych. Przepisy art. 216¹ i 576 § 2 k.p.c. nakładają na sąd obowiązek wysłuchania dziecka poza salą posiedzeń sądowych, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Uwzględnienie zdania i rozsądnego życzenia dziecka jest dyrektywą adresowaną zarówno do rodziców, jak i sądu (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 653; H. Ciepła (w:) K. Piasecki, Kodeks rodzinny..., s. 835).

6. [Odpowiednie stosowanie] Artykuł 113¹ § 2

k.r.o. nakazuje odpowiednie stosowanie zasad określonych w § 1 w celu uregulowania kontaktów z dzieckiem, nad którym pieczę sprawuje opiekun lub które zostało umieszczone w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczo-wychowawczej. Porozumienie dotyczące zasad realizowania kontaktów następuje wówczas pomiędzy opiekunem dziecka a jego rodzicami, dopiero w braku takiego porozumienia zasady kontaktów określa sąd. Dyspozycja art. 113¹ § 2 k.r.o. stanowi konsekwencję regulacji art. 113 § 1 k.r.o., na mocy której kontakty z dzieckiem nie stanowią elementu władzy rodzicielskiej, wobec czego także rodzice pozbawieni tej władzy mają obowiązek, a zarazem uprawnienie utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Nowelizacja stanowi ustawowe uregulowanie zasady wypracowanej w orzecznictwie (zob. uchwała SN z 26 września 1983 r., III CZP 46/83, OSNC 1984, nr 4, poz. 4). W uzasadnieniu projektu zmian wskazano, że nowa regulacja pozwoli w szczególności na ingerencję sądu w sferę kontaktów z dzieckiem, jeżeli rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej będą zaniedbywać utrzymywanie kontaktów z dzieckiem, nie chcąc lub nie potrafiąc wspólnie rozwiązać spraw związanych z utrzymywaniem kontaktów. (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 653; H. Ciepła (w:) K. Piasecki, Kodeks rodzinny..., s. 835).

7. [Orzecznictwo ETPC]

Sprawy dotyczące kontaktów z dzieckiem są badane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w kontekście ewentualnego naruszenia artykułu 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, na mocy którego każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego. Zasadniczym celem artykułu 8 konwencji jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem władzy publicznej. Z jednej strony na państwie, w ujęciu negatywnym, spoczywa obowiązek niepodejmowania działań, które utrudniają wykonywanie przez członków rodziny ich praw, z drugiej strony wskazuje się na pozytywne zobowiązanie państwa do skutecznego zapewnienia „poszanowania życia rodzinnego". Zatem każde państwo, które ratyfikowało konwencję, przyjęło na siebie obowiązek zastosowania środków mających na celu zabezpieczenie poszanowania życia rodzinnego, nawet w sferze relacji między jednostkami, włączając w to zarówno ramy regulacyjne systemu sądzenia i egzekucji chroniące prawa jednostek, jak również implementację, gdy jest to właściwe, szczególnych środków (wyrok ETPC z dnia 26 marca 1985 r. w sprawie X i Y v. Holandia, skarga nr 8978/80). Rola ETPC ogranicza się do oceny zgodności z wymogami konwencji działań władz krajowych, podejmowanych w związku z umożliwieniem kontaktów skarżących z dzieckiem. Dokonując tej oceny sprawdza, czy środki podejmowane przez władze krajowe w celu zagwarantowania skarżącym korzystania z przysługujących ich praw były odpowiednie i wystarczające. Trybunał podkreśla, że obowiązek władz krajowych podejmowania środków umożliwiających kontakt rodzica z dzieckiem po rozwodzie nie jest absolutny i zależy od okoliczności konkretnej sprawy. Ponadto dokonując oceny, czy niewyegzekwowanie postanowień o kontaktach z dzieckiem stanowiło naruszenie prawa do życia rodzinnego, należy sprawdzić, czy prawidłowo wyważone zostały interesy wszystkich stron: dziecka, matki dziecka i skarżącego. Zachowanie równowagi pomiędzy interesami osób zaangażowanych w konflikt (dobro dzieci oraz każdej ze stron) a interesem ogółu, który z reguły polega na zapewnieniu poszanowania rządów prawa wymagane jest zarówno w kontekście negatywnym, jak i pozytywnym (decyzja ETPC z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie D v. Polska, skarga nr 82115/02).

8. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału organy władzy mają pozytywne zobowiązania wynikające z art. 8 konwencji, polegające na zapewnieniu każdemu pomocy, która umożliwiłaby mu skuteczne wykonywanie jego praw rodzicielskich, niezależnie od tego, że spór toczy się między jednostkami, a nie jednostką i władzą (wyrok ETPC w sprawie Zawadka v. Polska, skarga nr 48542/99). Sprawa braku kontaktu z dzieckiem stała się przedmiotem skargi pana Kalety, który zarzucił Polsce, iż nie udzielono mu wystarczającej pomocy w realizacji jego prawa do kontaktu z córką. Jednak Trybunał uznał, że władze podjęły odpowiednie działania, aby mógł realizować kontakty ze swoim dzieckiem, a sam skarżący, który przez rok nie kontaktował się z córką, nie respektując tym samym postanowienia sądu (choć dziecko z matką przyjeżdżało w wyznaczonym przez sąd terminie), nie podjął starań, aby wzmocnić swoją więź z dzieckiem, które w wieku 16 lat oświadczyło przed sądem, iż nie chce kontaktować się ze swoim ojcem. W sprawie tej ETPC wziął pod uwagę przede wszystkim brak wystarczających starań ze strony ojca oraz dojrzały wiek dziecka. W świetle obowiązujących standardów, jeżeli dziecko ma rozeznanie w swojej sprawie i jest odpowiednio dojrzałe, należy jego opinie wziąć pod uwagę (wyrok ETPC w sprawie Kaleta v. Polska, skarga nr 11375/02).

9. W sprawie Nowak v. Polska trudności w kontaktach skarżącego z dzieckiem wynikały z konfliktu między rodzicami dziecka i strachu samego dziecka przed wymuszanymi kontaktami z ojcem, co potwierdzały ekspertyzy biegłych, a nie z bierności władz krajowych. Trybunał zauważył, że władze państwowe, zapewniając 12 interwencji Policji w celu umożliwienia kontaktu skarżącego z dzieckiem, wywiązały się prawidłowo z ciążących na nich pozytywnych obowiązków w zakresie egzekwowania kontaktów skarżącego z dzieckiem. Trybunał postępowania te oceniał, odnotowując, że sądy krajowe brały pod uwagę opinię dziecka oraz opinie biegłych na temat stanu psychicznego i emocjonalnego dziecka. Trybunał orzekł, iż w sprawie nie doszło do naruszenia prawa skarżącego do poszanowania jego życia rodzinnego, oceniając pozytywnie działania władz krajowych podjęte w ramach postępowania o wyegzekwowanie kontaktów skarżącego z dzieckiem, interwencje Policji w celu zapewnienia kontaktów ojca z dzieckiem oraz prawidłowość wyważenia interesów stron z uwagi na sposób prowadzenia postępowań o przyznanie i ograniczenie władzy rodzicielskiej czy o ustalenie kontaktów z dzieckiem (wyrok ETPC z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie Wojciech Nowak v. Polska, skarga nr 11118/06).

Art. 113². § 1. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem.

§ 2. Sąd opiekuńczy może w szczególności:

1) zakazać spotykania się z dzieckiem;

2) zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;

3) zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;

4) ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;

5) zakazać porozumiewania się na odległość.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(2) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. [Uwagi ogólne]

W przepisie tym ustawodawca przewidział ingerencję sądu opiekuńczego, polegającą na ograniczeniu kontaktów z dzieckiem w przypadku niedokładania przez rodziców należytych starań o właściwą jakość tych kontaktów. Należy mieć na uwadze, że niewłaściwa postawa rodzica wobec dziecka może zagrażać prawidłowemu rozwojowi oraz bezpieczeństwu dziecka, a także prowadzić do jego demoralizacji oraz kształtowania w nim postaw aspołecznych oraz wrogości względem drugiego rodzica (H. Ciepła (w:) K. Piasecki, Kodeks rodzinny..., s. 836; H. Ciepła, Nowelizacje Kodeksu..., s. 72). Dlatego ustawodawca zawarł w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odpowiednie przepisy, stanowiące podstawę dla ingerencji sądu opiekuńczego w każdej sytuacji, gdy wymaga tego dobro dziecka. Sąd, kierując się dobrem dziecka, może całkowicie tych kontaktów zakazać (art. 113³ k.r.o.) lub kontakty te tylko ograniczyć (art. 113² k.r.o.), jak również zobowiązać rodziców do określonego postępowania (art. 113⁴ k.r.o.). Wychodząc z ogólnego założenia, że najlepszą ewentualnością jest uzdrowienie sytuacji w rodzinie pochodzenia dziecka lub przynajmniej częściowa jej poprawa, przewidziano w art. 113⁵ k.r.o. zmianę rozstrzygnięcia w sprawie kontaktów. Regulacja polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest zgodna z art. 9 ust. 3 konwencji ONZ o prawach dziecka nakładającym na państwa-strony obowiązek szanowania prawa dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka.

2. Jak wskazuje ustawodawca w uzasadnieniu projektu zmian, art. 113² § 2 k.r.o. zawiera otwarty katalog sposobów ograniczenia utrzymywania kontaktów z dzieckiem, który stanowi istotną pomoc dla sądu orzekającego o ograniczeniu kontaktów (Uzasadnienie projektu..., s. 40). Sąd opiekuńczy może w szczególności: zakazać spotykania się z dzieckiem, zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd, ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, zakazać porozumiewania się na odległość. Ograniczenie kontaktów z dzieckiem z istoty swej polega więc na eliminacji niektórych form kontaktów i jeżeli jest to możliwe tylko na określony czas (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 655).

Art. 113³. Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(3) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. Przepis ten reguluje najsurowszy środek ingerencji sądu opiekuńczego w sferę kontaktów z dzieckiem, jakim jest zakaz ich utrzymywania. Środek ten może zostać zastosowany, jeżeli dotychczasowe kontakty poważnie zagrażają dobru dziecka lub je naruszają. Zakaz utrzymywania kontaktów z dzieckiem ma charakter generalny i obejmuje swym zakresem wszystkie elementy składające się na kontakty z dzieckiem. Otwarty katalog form kontaktów z dzieckiem zawarty został w art. 133 § 2 k.r.o., zgodnie z którym kontakty te obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym środków komunikacji elektronicznej.

2. Przesłankę zastosowania komentowanego przepisu stanowi poważne zagrożenie lub naruszenie dobra dziecka. W dotychczasowym orzecznictwie przyjmowano, że zakaz ten może zostać orzeczony tylko w interesie dziecka. W postanowieniu z dnia 7 listopada 2000 r. (I CKN 1115/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 50) SN stwierdził, że zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub wpływa demoralizująco na dziecko. W literaturze wskazano, że zakaz ten dotyczy sytuacji zagrażających sferze duchowej lub fizycznej dziecka: nadmierne karcenie, wpajanie mu aspołecznych wzorców postępowania, demoralizowanie go w inny sposób lub zaszczepianie nienawiści do drugiego z rodziców - każdy przejaw styczności może wówczas okazać się niepożądany (M. Goettel, Ingerencja sądu opiekuńczego w sprawowanie władzy rodzicielskiej a prawo rodziców do osobistej styczności z dzieckiem, NP 1983, nr 9-10, s. 51; J. Brągiel, Rodzinne uwarunkowania sukcesu szkolnego dzieci z rodzin rozwiedzionych (w:) Stan i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich, red. Z. Tyszka, Poznań 1991, s. 256 i n.; W. Stojanowska, Ochrona dziecka przed ujemnymi skutkami konfliktu między rodzicami (w:) Rodzina w świetle prawa i polityki społecznej, red. T. Smyczyński, Poznań 1990, s. 102 i n.; M. Jarosz, Badania patologii rodziny i ich praktyczne zastosowanie (w:) Badania nad rodziną a praktyka społeczna, red. Z. Tyszka, Poznań 1990, s. 50 i n.).

3. W sytuacji gdy zakaz utrzymywania kontaktów z dzieckiem został orzeczony na czas nieoznaczony, nie jest możliwe złożenie wniosku w trybie art. 113⁵ k.r.o. o zmianę rozstrzygnięcia w sprawie kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, a przyczyny orzeczonego zakazu ustały lub nastąpiło uzdrowienie relacji (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 656).

Art. 113⁴. Sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(4) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. [Uwagi ogólne]

Na mocy tego przepisu sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń. Przepis ten stanowi istotną nowość na gruncie polskiego prawa rodzinnego, wprowadzając szczególną formę ograniczenia prawa do kontaktów. Dyspozycja ta, mająca na celu stworzenie możliwości udzielenia rodzicom pomocy, po pierwsze, w zakresie utrzymywania kontaktów, a po drugie, w odniesieniu do całej rodziny, jest skorelowana z art. 109 § 2 k.r.o., pozwalającym sądowi w razie zagrożenia dobra dziecka „skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń".

2. Katalog sposobów zawartych w rozstrzygnięciu jest otwarty, w szczególności sąd może skierować rodziców do:

- rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych - do zadań ośrodka należy:

1) przeprowadzanie badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich oraz wydawanie na ich podstawie opinii na zlecenie sądu lub prokuratora,

2) prowadzenie mediacji w sprawach nieletnich i sprawach rodzinnych na zlecenie sądu,

3) sprawowanie opieki specjalistycznej nad nieletnimi skierowanymi przez sąd,

4) prowadzenie poradnictwa specjalistycznego dla nieletnich, ich rodzin oraz rodzin zagrożonych demoralizacją, na zlecenie sądu,

5) współdziałanie z placówkami wykonującymi orzeczenia sądu, instytucjami i organizacjami zajmującymi się problematyką ochrony i umacniania rodziny (§ 14 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych - Dz. U. Nr 97, poz. 1063);

- ośrodków adopcyjno-opiekuńczych prowadzących poradnictwo dla dzieci i rodziców oraz terapię rodzinną dla rodziców dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (art. 82 ust. 3 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej - tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362), do zadań których należy prowadzenie pomocy psychologicznej, poradnictwa pedagogicznego i prawnego dla rodziców dzieci umieszczonych w placówkach rodzinnych (§ 4 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 30 września 2005 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych - Dz. U. Nr 205, poz. 1701).

3. [Nadzór]

Na sądzie spoczywa obowiązek określenia nadzoru nad zarządzeniem wydanym na podstawie art. 113⁴ k.r.o. Nadzór nad zobowiązaniem do określonego działania lub nad skierowaniem do określonej placówki może polegać na nałożeniu na rodziców obowiązku skłaniania okresowych sprawozdań, przeprowadzaniu przez kuratora sądowego okresowych wywiadów środowiskowych, okresowym stawiennictwie w sądzie i rozmowie kontrolnej z rodzicami lub dzieckiem, zasięgnięciu informacji bezpośrednio w placówkach leczniczych oraz terapeutycznych (J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 657, J. Ignaczewski, Władza rodzicielska..., s. 208). Należy także zwrócić uwagę na art. 582¹ k.p.c., na mocy którego sąd opiekuńczy w celu zapewnienia wykonywania kontaktów może w szczególności:

1) zobowiązać osobę uprawnioną do kontaktu z dzieckiem lub osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka lub także osoby towarzyszącej dziecku, w tym kosztów powrotu do miejsca stałego pobytu,

2) zobowiązać osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do złożenia na rachunek depozytowy sądu odpowiedniej kwoty pieniężnej w celu pokrycia wydatków uprawnionego związanych z wykonywaniem kontaktu na wypadek niewykonania lub niewłaściwego wykonania przez osobę zobowiązaną obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach; nie dotyczy to rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych,

3) odebrać od osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem lub osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, przyrzeczenie określonego zachowania.

Art. 113⁵. Sąd opiekuńczy może zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(5) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. W art. 113⁵ k.r.o. przewidziano możliwość zmiany rozstrzygnięcia w sprawie kontaktów z dzieckiem niezależnie od tego, czy było ono zawarte w wyroku rozwodowym, czy też w postanowieniu sądu opiekuńczego. Jako jedyną przesłankę zmiany tego rozstrzygnięcia wskazano dobro dziecka, jako nadrzędne kryterium wszelkich rozstrzygnięć dotyczących dziecka. Podobną przesłankę znajdziemy art. 577 k.p.c., na mocy którego sąd opiekuńczy może zmienić swe postanowienie nawet prawomocne, jeżeli wymaga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Należy zauważyć, że w stosunku do projektu zmian w ostatecznym brzemieniu tego przepisu po nowelizacji skreślono przesłankę zmiany okoliczności (por. art. 106 k.r.o.). Szczególną okoliczność, uzasadniającą rozważenie zniesienia dotychczasowych zakazów i ograniczeń w utrzymywaniu kontaktów, stanowi przywrócenie władzy rodzicielskiej (por. M. Goettel, Ingerencja sądu…, s. 49-52; M. Goettel, Szczególne skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej, PS 2004, nr 9, s. 42).

2. Wskazuje się, że przepis art. 113⁵ k.r.o. nie obejmuje kwestii uregulowanych w art. 113²-113⁴ k.r.o., w tym znaczeniu, że nie jest podstawą ograniczenia albo pozbawienia utrzymywania kontaktów, co oznacza, że zmiana dokonana na podstawie komentowanej dyspozycji nie może prowadzić do dalszego, większego ograniczenia zakresu kontaktów, ponieważ wówczas znajdzie zastosowanie art. 113² k.r.o. Sąd może natomiast zmniejszyć wprowadzone poprzednio ograniczenie poprzez zniesienie poszczególnych zakazów i innych środków zastosowanych w trybie art. 113² lub 113⁴ k.r.o.

Art. 113⁶. Przepisy niniejszego oddziału stosuje się odpowiednio do kontaktów rodzeństwa, dziadków, powinowatych w linii prostej, a także innych osób, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.

Autor:	Jolanta Zatorska
Tytuł:	Komentarz do art.113(6) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2011.04.01

1. Przepis ten rozciąga prawo do kontaktów także na inne osoby bliskie dziecku, do których z mocy ustawy zaliczono: rodzeństwo, dziadków, powinowatych w linii prostej, a także inne osoby, które sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. Kontakty z osobami bliskimi występują więc w mniejszym nasileniu, uzależnionym nie tylko od stopnia pokrewieństwa, ale i od rzeczywistej osobistej bliskości kontaktujących się osób. Powinowatymi w linii prostej są: ojczym, macocha, mąż babki, żona dziadka itd. Na mocy tej dyspozycji, nakazującej odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących kontaktów z dzieckiem, także innym osobom bliskim dziecku udzielona została silna ochrona. Naturalnie z uwzględnieniem zasady dobra dziecka. Kwestia kontaktów innych osób bliskich z dzieckiem dostrzegana była od dawana w judykaturze i doktrynie (uchwała SN z dnia 14 czerwca 1988 r., III CZP 42/88; J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny..., s. 659; R. Zegadło (w:) J. Ignaczewski, Władza rodzicielska..., s. 219 i n.). Dyspozycja ta w pełni realizuje postanowienia konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi z dnia 15 maja 2003 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 68, poz. 576), na mocy którego stosownie do dobra dziecka mogą być ustanowione kontakty między dzieckiem i osobami innymi niż jego rodzice, mającymi rodzinne związki z dzieckiem (art. 5 ust. 1 konwencji). Państwa mogą rozszerzyć to postanowienie w celu objęcia nim innych osób niż wymienione w ust. 1, a w przypadku takiego rozszerzenia państwa mogą swobodnie zadecydować, które z form kontaktu określonych będą stosowane.

2. W uzasadnieniu projektu zmian wskazano, że ze względu na prawne i faktyczne skutki rozwodu w sferze stosunków osobistych małżonków celowe jest objęcie kognicją sądu rozwodowego rozstrzyganie o sposobie utrzymywania kontaktów z dzieckiem, z uwzględnieniem porozumienia rozwodzących się rodziców (art. 58 § 1 k.r.o.).

Autorzy:	Henryk Dolecki (red.), Tomasz Sokołowski (red.), Marek Andrzejewski, Anita Lutkiewicz-Rucińska, Adam Olejniczak, Anna Sylwestrzak, Andrzej Zielonacki
Tytuł:	Komentarz do art.113(6) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny:	2010.09.15

1. Kontakty z osobami bliskimi. Odrębna materia wiąże się z dostrzeganym od dawana w judykaturze i doktrynie, a uregulowanym w niektórych obcych ustawodawstwach, zagadnieniem kontaktów dziecka z innymi niż rodzice, bliskimi mu osobami. Tę problematykę uregulowano obecnie w art. 113⁶ poprzez odpowiednie odesłanie do przepisów odnoszących się do kontaktów z rodzicami. W ten sposób udzielono innym "osobom bliskim" nader silnej ochrony, którą jednak realizować należy z odpowiednio mniejszą intensywnością. Niemniej taka regulacja jest bardzo klarowna, ponieważ nie tworzy innego systemu reguł, dążąc do w miarę jednolitego uregulowania podobnej w istocie materii (por. R. Zegadło, Kontakty..., s. 173).

2. Charakter i funkcja. O ile kontakty między rodzicami a dziećmi stanowią przedmiot ich prawa podmiotowego o naturalnym charakterze, a ujętego następnie w pozytywno-prawne ramy prawa i obowiązku, to kontakty z osobami bliskimi występują w mniejszym nasileniu, uzależnionym nie tylko od stopnia pokrewieństwa, ale i od rzeczywistej osobistej bliskości kontaktujących się osób. Ponieważ zasadą powinno być sprawowanie jednolitego kierownictwa wychowawczego przez osoby sprawujące władzę rodzicielską nad dzieckiem, a sytuacja związana z rozłączeniem rodziców bardzo utrudnia urzeczywistnienie tego jednolitego kierownictwa wychowawczego, materia kontaktów z osobami bliskimi nie powinna dodatkowo zakłócać i tak już trudnej sytuacji dziecka. Z drugiej jednak strony kontakty z krewnymi (zwłaszcza najbliższymi), stanowią w typowej sytuacji niepodważalną wartość dla dziecka, a jej ochrona powinna być z zasady uwzględniona, jako element dobra dziecka.

Kontakty z krewnymi oraz innymi osobami bliskimi nie mogą jednak destabilizować warunków rozwoju socjo-psychicznego dziecka, które nie może stać się stroną konfliktu rodziców, ale powinno rozwijać się samodzielnie, uzyskując autonomiczne rozeznanie własnej, indywidualnej pozycji rodzinnej i społecznej. Zasadą kontaktów z osobami bliskimi powinno być zatem przekazywanie dziecku treści nakierowanych na inne obszary aktywności życiowej, czyli te, które nie są "objęte" konfliktem rodziców. Wkraczanie osoby bliskiej, w charakterze "trzeciej strony", na obszar wskazanego konfliktu, stanowi poważne uchybienie, argumentujące w uzasadnionych wypadkach ograniczenie kontaktów.

3. Odpowiednie zastosowanie art. 113-113⁵ k.r.o. Mając na uwadze genetyczną i funkcjonalną odmienność kontaktów z krewnymi oraz innymi osobami bliskimi, odpowiednie stosowanie wskazanych przepisów polegać powinno generalnie na mniejszej intensywności kontaktów z osobami bliskimi, w porównaniu do kontaktów z rodzicami. Wyrażać się to powinno w mniejszej częstotliwości i czasie trwania tych odniesień oraz w formach kontaktów. Kolejnym ważnym czynnikiem jest charakter więzi: inna jest ona pomiędzy rodzeństwem, a inna w odniesieniu do dziadków, a jeszcze inna w stosunku do dalszych krewnych. Ponadto, należy tutaj uwzględnić panujące w społeczeństwie obyczaje, także religijne, takie jak instytucja "rodziców chrzestnych", którzy zwykle odgrywają w życiu dziecka szczególną rolę.

Ważnym dla uregulowania kontaktów elementem, jest stopień uwikłania danej osoby bliskiej w konflikt między rodzicami oraz umiejętność zachowania przez nią dystansu do tej sytuacji. Występuje tutaj kolizja interesów i uprawnień, a pierwszeństwo należy przyznać konieczności zachowania kontaktów dziecka z obojgiem rodziców, także kosztem kontaktów z innymi osobami bliskimi (jeżeli jest on nieunikniony).

4. Kontakty z rodzeństwem. Rodzeństwo - zarówno najbliższe, jak i przyrodnie - w myśl art. 58 § 1 zd. trzecie k.r.o. powinno, co do zasady, wychowywać się razem. W konsekwencji, kontakty rozdzielonego (wyjątkowo) rodzeństwa, powinny być tutaj uregulowane na najwyższym z osiągalnych pułapów odniesień osobistych.

Odróżnić jednak należy sytuację rodzeństwa (także przyrodniego), które przed rozstaniem się rodziców wychowywało się razem, od sytuacji rodzeństwa, które nigdy razem nie mieszkało, a więź osobista występująca między dziećmi ma tutaj mniejsze natężenie.

Regulując kontakty między rodzeństwem, jak najwcześniej należy uwzględnić autonomię starszych już dzieci w zakresie realizacji samodzielnych, wzajemnych odwiedzin, dokonywanych w ramach ustalonych w wyniku porozumienia samego rodzeństwa. Rzecz w tym, aby umożliwić rodzeństwu stworzenie i rozwijanie własnej przestrzeni odniesień, niezależnej w swojej istocie od konfliktu rodziców. Nieuzasadnione ograniczanie takich kontaktów przez rodzica, stanowi co do zasady naruszenie dobra dziecka.

Rodzeństwem nie są względem siebie dzieci małżonka rodzica, nie są one także względem siebie osobami powinowatymi. Dzieci takie są natomiast powinowatymi małżonka swojego rodzica (por. tezę 6).

5. Kontakty z dziadkami. Dziadkowie stanowią trzecią, po rodzicach i rodzeństwie, grupę najbliższych krewnych dziecka i dlatego kontakty z nimi podlegają szczególnie silnej ochronie, nie będąc zależne od przesłanki sprawowania przez dłuższy czas pieczy nad dzieckiem. Jednak zakres tych kontaktów podporządkowany jest konieczności ochrony dobra dziecka i musi zwykle ulec redukcji, jeżeli dziadkowie są uwikłani w konflikt między rodzicami dziecka. Utrzymywanie kontaktów z wnukiem, który wychowuje się w rodzinie synowej albo zięcia, uzależnione będzie od umiejętności utrzymywania się poza zakresem konfliktu rodziców i przekazywania dziecku treści wychowawczych ukierunkowanych na rozwijanie własnych, odrębnych od tego konfliktu obszarów wspólnej aktywności dziadków i dziecka (por. tezę 2).

6. Kontakty z ojczymem albo macochą. Więzi powinowactwa w linii prostej występują między małżonkiem a dzieckiem drugiego małżonka, łącząc go z nim w pierwszym stopniu. Osoby te, z uwagi na wspólne zamieszkanie, sprawują faktycznie w szerokim zakresie pieczę nad dzieckiem. W czasie trwania małżeństwa z rodzicem dziecka, połączonego ze wspólnym zamieszkaniem, nie ma potrzeby regulowania kwestii kontaktów z dzieckiem, ponieważ występują one z istoty takiej sytuacji rodzinnej. Natomiast przepis art. 113⁶ k.r.o. znajdzie dopiero zastosowanie w przypadku rozstania się rodzica dziecka z ojczymem albo macochą. Wówczas, jeżeli osoba taka przez dłuższy czas sprawowała pieczę nad dzieckiem, to zwykle wytworzyły się jej więzi osobiste z dzieckiem.

Odpowiednie stosowanie omawianego przepisu wymaga jednak ustalenia, czy istotnie takie więzi powstały oraz czy, i w jakiej formie, powinny być one utrzymywane z uwagi na aktualny stan odniesień między rodzicem dziecka, a ojczymem albo macochą. W zasadzie jednak interes osobisty dziecka wymaga tutaj niezależnej ochrony, aczkolwiek dobrem nadrzędnym jest zachowanie integralności procesu wychowawczego i uchronienie dziecka przed uczestnictwem w konflikcie stron.

Powinowactwo w linii prostej drugiego stopnia łączyć będzie także dziecko z małżonkiem jego wstępnych w linii prostej drugiego stopnia (np. z drugim małżonkiem babci, niebędącym jego dziadkiem; por. tezy 2 i 4 uwag do art. 61⁸ k.r.o.). Uregulowanie tych kontaktów nie będzie w praktyce konieczne, jeżeli dziecko będzie kontaktować się ze swoim dalszym wstępnym (babcią lub dziadkiem), jednocześnie kontaktując się z jego małżonkiem. Dopiero po śmierci wstępnego dziecka powstać może potrzeba uregulowania kontaktów z małżonkiem zmarłego, jeżeli utrzymywanie dalszych kontaktów napotka na przeszkody ze strony rodziny dziecka.

7. Kontakty z innymi osobami. Przepis art. 113⁶ k.r.o. dotyczy także innych osób bliskich, czyli takich, które sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. Z punktu widzenia dziecka krąg tych osób obejmuje potencjalnie cztery grupy osób: po pierwsze, dalszych krewnych dziecka, po drugie, dzieci i rodziców ojczyma lub macochy, po trzecie, innych powinowatych rodziców dziecka, a po czwarte, także inne osoby bliskie dziecku. Konieczną przesłanką uzasadniającą zastosowanie tego przepisu jest zawsze okoliczność sprawowania pieczy nad dzieckiem w dłuższym okresie czasu.

8. Kontakty z powinowatymi rodziców. Z punktu widzenia dziecka. duże znaczenie mają także kontakty z powinowatymi w linii prostej jego własnych rodziców, czyli z teściem lub teściową ich rodzica oraz z dziećmi małżonka rodzica. Ze społecznego punktu widzenia. kontakty z dziećmi małżonka rodzica. mogą mieć charakter zbliżony odpowiednio do kontaktów z jego rodzeństwem przyrodnim. Są one doniosłe zwłaszcza wtedy, gdy dzieci rodzica oraz dzieci ojczyma albo macochy wychowują się razem.

Utrzymywanie kontaktów z teściami rodzica zbliżyć się może do kontaktów z dziadkami dziecka, jeżeli cała, najszerzej rozumiana grupa rodzinna utrzymuje bliskie kontakty. W odniesieniu do starszych dzieci, zwłaszcza wychowujących się razem z dziećmi ojczyma albo macochy, należy brać pod uwagę własną decyzję dziecka o utrzymywaniu kontaktów z teściami własnego rodzica. Takie kontakty mogą być utrzymywane przede wszystkim w postaci wspólnych odwiedzin u tych osób, dokonywanych razem z dziećmi ojczyma lub macochy.

Forma i treść tych kontaktów zależeć powinna od aktualnej faktycznej relacji między rodzicem dziecka a teściami jego rodzica. W razie pogorszenia się sytuacji rodzinnej i braku bliskich relacji osobistych na tym polu, dążenie tych osób do kontaktów z dzieckiem nie może narazić na szkodę procesu wychowawczego dziecka.

Teściowie rodzica mogą dochodzić utrzymywania kontaktów z jego dzieckiem na podstawie art. 113⁶ k.r.o., tylko w wąskiej grupie przypadków, a mianowicie jeżeli sprawowali przez dłuższy czas nad nim pieczę.

9. Kontakty z osobami bliskimi. Inni niż rodzeństwo i dziadkowie krewni dziecka, czyli w linii prostej pradziadkowie i prawnukowie oraz krewni w linii bocznej (ciotka, wujek, stryj), mają prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów, jeżeli sprawowali przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. W praktyce dotyczy to więc tych krewnych, którzy zastępowali dziecku rodziców z takich powodów, jak długotrwała ciężka choroba, wyjazd zagraniczny, pobyt w zamkniętej placówce leczniczej albo w zakładzie karnym. W szczególności dotyczy to rodzeństwa rodziców dziecka. Z innych osób w takiej sytuacji znaleźć się mogą także rodzice chrzestni, zwyczajowo zastępujący rodziców niemogących wykonywać pieczy nad dzieckiem.

Prawo i obowiązek kontaktów powstanie także wtedy, gdy wskazaną pieczę wykonywały nad dzieckiem inne osoby, dalsi powinowaci rodzica, bliscy sąsiedzi, a także inne osoby niezwiązane z dzieckiem więzami pokrewieństwa, powinowactwa lub sąsiedztwa.

---