1. W jaki sposób koncepcje filozoficzne wpłynęły na kulturę epoki oświecenia?

W epoce Oświecenia koncepcje filozoficzne, który były głoszone w całej Europie zaczęły przynosić efekty. Odrzucono tradycyjną wiedzę a przyjęto zasadę budowy świata na rozumnych zasadach. Zrodził się wtedy racjonalizm. Jego charakterystyczną cechą było głoszenie poznawalności świata, ponieważ kieruje się tymi samymi zasadami, co rozum. Drugim poglądem związanym z oświeceniem był empiryzm. Dzięki niemu badano rzeczywistość w sposób doświadczalny, jednak wszystkie zmysły muszą zostać poddane analizie przez rozum. Nauką, która mogła pomóc w poznawaniu świata była matematyka. Dzięki niej wszystko miało być jaśniejsze, precyzyjniejsze, dokładniejsze. Starano nadać się nowy kształt społeczeństwu, ponieważ system feudalny był już mocno przestarzały. Pierwsze oznaki tego kryzysu pojawiły się w Anglii. Idee płynące z Anglii rozszerzyły się po całej Europie i znalazły swój oddźwięk w innych państwach. Tematem prac wielu myślicieli stała się równość wszystkich ludzi. Był to jawny cios w zhierarchizowane społeczeństwo.

2. Na czym polegał oświeceniowy kult rozumu?

Oświecenie był to Okres w dziejach kultury europejskiej zaczynający się od około 1680r. do końca XVIII wieku. Ta Epoka nazywana była często wiekiem rozumu. Myśl oświeceniowa znajdowała swoje źródła w rozumowej metodzie dążenia do wiedzy, Rozum bowiem był w tym okresie prawdziwym przedmiotem kultu. Sposób ludzkiego myślenia Staje się głównym tematem filozoficznych rozważań. Twórcy nowych prądów umysłowych głosili nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu. Oświeceni szukali nowego ładu odwołując się do nauk eksperymentalnych, dyskutowali o istocie natury i społeczeństwa. Przyjmuje się, że datą graniczną otwierającą polskie Oświecenie był rok 1740, kiedy Stanisław Konarski utworzył w 1740 r. Collegium Nobilium. Koniec epoki wyznaczyło ukazanie się Ballad i romansów Adama Mickiewicza w 1822 roku. Świadectwem narodzin nowej epoki stało się powołanie Biblioteki Załuskich. Oświecenie kreuje "model człowieka", który potrafi się posługiwać własnym rozumem, jak również jest samodzielny i dojrzały. Człowiek Oświecenia radzi sobie Sam, nie potrzebuje nikogo, aby rozwiązać swoje własne problemy. Niewątpliwie też Człowiek ten jest wykształcony. Poprzez liczne Rozbiory i wojny naszej ojczyzny Stała się ona głównym tematem polskiej literatury. Najsławniejsi Polscy artyści w swych dziełach ukazują swój Patriotyzm, swoją Miłość do kraju, do swojego domu, a wreszcie do swoje ukochanej i jedynej ojczyzny. Niewielu artystów przekazywało nam czytelnikom bezpośrednio swoje przesłanie. Większość z nich cechy Polaka przedstawiał w krzywym zwierciadle życia. Ukazywali oni i wydobywali na wierzch wady człowieka, jednostki. Głównym celem utworów był przekaz nam pewnych Wiadomości, abyśmy wysunęli z nich odpowiednie wnioski.

3. Wyjaśnij znaczenie terminu oświecenie.

Oświecenie, okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych, pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską.

Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.

Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąż istniejący konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII w. nazwano wiekiem filozofów. Do wielkich myślicieli tego okresu należeli m.in.: Wolter, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac.

Wielką rolę odgrywali tzw. encyklopedyści, którzy opracowali Wielką Encyklopedię Francuską (1751-1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor.

Oświecenie w Polsce rozwijało się w okresie zagrożenia bytu narodowego oraz reform mających odwrócić niekorzystny bieg historii - stąd silne tendencje reformatorsko-wychowawcze, tworzenie instytucji wspierających, jak Teatr Narodowy czy Komisja Edukacji Narodowej.

Pisarze przyswajali programowo kulturze i literaturze polskiej osiągnięcia klasycyzmu oraz europejskiej myśli filozoficznej i estetycznej XVII-XVIII w., zwalczali przesądy i kulturę sarmatyzmu, propagowali postawę światłego obywatela patrioty opowiadającego się za reformami społeczno-ustrojowymi. Tendencje owe wspierał król Stanisław August Poniatowski, ale radykalne nurty pozostawały poza kręgiem dworu, np. Kuźnica Kołłątajowska i polski jakobinizm.

4. Jaką rolę odegrały w kulturze epoki czasopisma?

W okresie Oświecenia coraz większą rolę zaczynają odgrywać czasopisma. Do najbardziej znanych należał wówczas Monitor, wyrażający poglądy środowiska króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. To właśnie monitor przeprowadził druzgocącą krytykę tradycji Sarmackiej. Propagując zarazem nową racjonalną filozofię - otwartą, tolerancyjną postawę oraz naturalną pozbawioną religijnych motywacji moralność. Czasopisma literackie to: Zabawy przyjemne i pożyteczne - wyrażały upodobania literackie najbliższego otoczenia monarchy. Zabawy kształtowały literacki gust epoki w duchu Klasycyzmu.

5. Jedno z najbardziej znanych czasopism polskiego oświecenia nosiło tytuł Zabawy przyjemne i Pożyteczne. Czy sztukę i literaturę tej epoki można określić za pomocą epitetów przyjemna i pożyteczna. Uzasadnij swoją odpowiedź.

6. Dlaczego głównym nurtem w kulturze oświecenia był klasycyzm?

Głównym nurtem w kulturze Oświecenia był KLASYCYZM, dążący do jasności, porządku i harmonii, dążono również do prostoty stylu oraz przejrzystości myśli, twierdzono, że literatura może być sposobem na odrodzenie się społeczeństwa, sądzono że tylko przestrzeganie surowych przepisów zapewnia sztuce prawdziwą doskonałość

Człowiek dzięki rozumowi może przezwyciężać prawa natury, a otaczający nas świat jest całkowicie poznawalny. Taki sposób myślenia, dostrzegania relacji między człowiekiem naturą wynikał z filozofii racjonalistycznej. Prądem ideowo- artystycznym, który był wyrazem racjonalistycznej postawy wobec życia w sztuce nosił nazwę klasycyzmu. Klasycyzm cechował się kultem racjonalizmu, jasnością, prostotą, harmonią, ładem, równowagą, symetrią. Klasycyzm czerpał inspiracje z antku. Klasycyzm stał się głównym nurtem w ówczesnej kulturze, gdyż dostrzeżono jak wielka potęga tkwi w ludzkim rozumie. Dlatego klasycyści podejmowali próby nadania nowego kształtu społeczeństwu. Chcieli, aby to rozum, a nie pochodzenie czy majątek, decydował o pozycji w hierarchii społecznej.

7. Dlaczego teatr porównywano w tej epoce do świeckiej kazalnicy?

Świecka kazalnica. Stały, publiczny teatr . Ludzie Oświecenia cenili teatr bardzo wysoko. Wedle ówczesnych koncepcji miał on przede wszystkim nauczać, być miejscem gdzie propaguje się nowe postawy i nowy model społeczeństwa. Jeśli człowiek religijny otrzymał pouczenia religijne w kościele, w czasie kazania to człowiek świecki miał odebrać swoją lekcję właśnie w teatrze zwanym wówczas świecką kazalnicą. Nie jest więc przypadkiem, że właśnie w tej epoce powstała scena narodowa, publiczny, stały teatr dostępny dla wszystkich. Najpopularniejszą formą dramatyczną była wówczas komedia - odpowiadająca dydaktycznym celom epoki.

8. Czym różniła się koncepcja natury klasyków i sentymentalistów? Porównaj wiersz Balon Naruszewicza z utworami Karpińskiego i Kniażnina.

Oświecenie zdominowali klasycy, jednak pod koniec tej epoki literackiej pojawił się nurt zwany sentymentalizmem. Różnił się on znacznie od poprzedzającego go nurtu. Głównego miejsca nie zajmował już rozum, lecz miłość i prostota. Zniesiono suchy i wzniosły ton, zwracając uwagę na melodyjność i śpiewność wiersza oraz pogłębiono analizę psychologiczną postaci. Miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami zajął zaś zachwyt nad pięknem przyrody. Stolicą sentymentalizmu zostały zielone Puławy w miejsce murowanej Warszawy-stolicy klasycyzmu. Miejsce ogrodów francuskich - o uporządkowanej formie i kolorystyce zajęły ogrody angielskie - naśladujące naturalne obrazy krajobrazu.

Sposób ukazywania motywu natury w literaturze klasyków różnił się znacznie od sposobu sentymentalistów. Na postawie utworu Balon Adama Naruszewicza możemy przekonać się o podrzędnym miejscu w kanonie klasyków. Traktowali ją bowiem oni, jako coś, co można pokonać i zlekceważyć (zwalczywszy natury prawa). Ukazuje, że dzięki pracy i uporowi ludzkiemu można wzbić się w powietrze i pokonać naturę (choć Cię Natura troistym grodzi za stali murów opasem, rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny pracą i czasem). Ważniejszy więc od natury jest rozum ludzki. Wiersz jednak pokazuje, że natura jest uporządkowana, ma swoje prawa i zasady, które powinny być przestrzegane. Możemy zauważyć to na podstawie tego samego fragmentu (ten co ostatnio). Człowiek nie może latać- tak jest stworzony świat i takie są prawa natury- twarde i konsekwentne. Jest ona zimna i nieprzejednana (choć Cię Natura troistym grodzi za stali murów opasem). Ukazywane jest oddalenie człowieka od niej.

Zupełnie inaczej natura przedstawiana jest w sentymentalizmie. W utworze Franciszka Karpińskiego Do Justyny. Tęskność na wiosnę. wiosna, a zarazem natura ukazana jest jako pora miłości i uczuciowości. Podmiot liryczny mówi, iż jest to pora w której najlepiej się zakochać, która w swą kondycję wpisane ma zakochanie. Ukazuje ją jako porę budzenia się do życia (już się i zboże do góry wzbiło, już słowik w sadzie zaczął swe pieśni) oraz kolorów (w różne się barwy łąka przybrała). Ukazany jest zachwyt nad różnorodnością natury, która jest bliska człowiekowi- tak jak ona budzi się do życia, tak serce podmiotu lirycznego budzi się do miłości. Również wiersz Franciszka Dionizego Kniaźnina Dwie lipy jest potwierdzeniem poglądów sentymentalistów. Ukazuje on dwa drzewa, które pragną bliskości, tak jak dwoje sobie bliskich ludzi. (gałęźmi siebie tykają). Kniaźnin wyraża za pomocą obrazu natury temat swego wiersza, pokazując, jak ważna i podobna do nas jest natura (Skłonność im tylko zostawił, lecz się nie złączą na wieki, tak mówił wierny Koryl zbłąkany, o wiernej myśląc Izmenie).

Reasumując powyższe argumenty możemy zauważyć, że te dwa oświeceniowe prądy artystyczne różnią się znacznie wyrażając w utworach naturę. Klasycy traktują ją jako pełną ładu, zimną i wyrachowaną, natomiast sentymentaliści jako bliską człowiekowi, beztroską i uczuciową.

9. Jakie były poglądy ludzi oświecenia na naturę ludzką? Porównaj wypowiedzi Swifta, Woltera, Krasickiego i Rousseau.

Oświeceniowi myśliciele uważali Kościół za jedną z głównych przeszkód w przebudowie świata. Stał on bowiem, ich zdaniem, na straży starego, feudalnego porządku, krępował ludzką myśl, szerzył szkodliwe przesądy. Stąd też pojawiły się ataki na instytucję Kościoła. Jeżeli nawet nie podważano Boga, to głoszono, że objawia się On w prawach natury, a nie wersetach Pisma Świętego. Pisarze ukazują człowieka jako wiecznego podróżnika (motyw homo-viator). Nieszczęścia i trudności z jakimi spotyka się człowiek sprawiają, że nabywa on wielu cennych doświadczeń życiowych. Szczególnie widać to w Kandydzie Woltera, który dodatkowo pokazuje niesprawiedliwość losu w stosunku do człowieka (poczciwy Anabaptystka ginie, a zły majtek przeżywa katastrofę). Życie jest zatem dla nas nie kończącą się nauką. Pogląd na naturę ludzką ukazują również Jonathan Swift (Podróże Guliwera) i Krasicki (Bajki). Swift poprzez swoją powieść krytykuje ustrój i społeczeństwo Anglii. Krasicki natomiast we Wstępie do bajek pokazuje absurdy ludzkiego życia, w którym panuję prawo silniejszego. Ludzie są zatem niesprawiedliwi sami dla siebie.

10. Odwołując się do wybranych tekstów poetyckich, scharakteryzuj klasycyzm w literaturze XVIII w.

Literatura epoki oświecenia stara się odkrywać racjonalne prawa rządzące naturą i człowiekiem. Dlatego, triumfuje wówczas klasycyzm, dążący do jasności, porządku i harmonii. Spod mnogości zjawisk, drogą rozumnego wyboru, pisarze wydobywają ogólne, uniwersalne zasady. Przykładem są Bajki Ignacego Krasickiego, w których autor poprzez morały przekazuje prawdy dotyczące codziennego życia. Klasycyzm w literaturze charakteryzuje się również kultem racjonalizmu. Świetnie to widać w Kubusiu fataliście, który mimo to, że jest tylko sługą został obdarzony większym rozumem niż jego pan. Autorzy chcieli zatem przekazać w swoich utworach, że to rozum powinien decydować o pozycji społecznej. Pisarze dążą również do osiągnięcia prostoty stylu oraz przejrzystości myśli. Klasycyzm odznacza się również tradycjonalizmem. Reguły poezji klasycystycznej zostały bowiem opracowane przez starożytnych.

11. Czym różniły się utopie okresu oświecenia od renesansowych?

12. Dlaczego do ulubionych form gatunkowych oświecenia należały satyra i bajka?

W Oświeceniu bajka cieszyła się ogromną popularnością ze względu na dydaktyczny charakter, ujęty w zwięzłej i atrakcyjnej formie. Bajka należy do najstarszych utworów dydaktycznych. Wywodzi się z twórczości ludowej, a jako utwór literacki ukształtowała się w starożytnej Grecji. Za twórcę uznany jest półmityczny Ezop, który miał żyć w VI w. p.n.e. W literaturze rzymskiej zasłynął bajkopisarz Fedrus z I w. n.e. Obydwaj mieli wpływ na dalszy rozwój tego gatunku.

Bajka to utwór dydaktyczny z pogranicza epiki i liryki, cechuje go alegoryczność (alegoria - utrwalony w literaturze, tradycji i kulturze czy nawet religii motyw, obraz oznaczający pewne ukryte, domyślne treści), gdyż bohaterami są zazwyczaj zwierzęta o ludzkiej psychice. Spełniają one zatem rolę masek umownych, oznaczających typowe właściwości czy ułomności ludzkie, zatem lis - przebiegły, chytry; wilk - zły; lew - odważny; sowa - mądra. Niekiedy bohaterami są ludzie i wtedy bajka nabiera cech satyry. Atutami bajki są: zwięzłość, prosty język, aforycznie wyłożone i łatwe do zapamiętania przesłanie moralne.

Funkcjonowanie bajki w kulturze Oświecenia spowodowało niezwykłą popularność tego gatunku. Prowadzono wręcz studia nad bajką. Sięgano po antyczny wzorzec Ezopa i francuską formułę bajki La Fontaine'a (tłumaczą i rozpowszechniając utwory obu twórców). Mistrzostwo w ramach gatunku osiągnął Ignacy Krasicki - wydał dwa zbiory bajek: pierwszy zawierał 96 utworów Bajki i przypowieści, a drugie 72 utwory Bajki nowe. Inni: S.Trembecki, A.Naruszewicz, J.U.Niemcewicz.

Satyra, bajka, poemat heroikomiczny to gatunki literackie, których dydaktyzm polega na wskazywaniu przywar, piętnowaniu i wyszydzaniu złych nawyków. Charakter tych gatunków wyklucza ukazywanie dobra i prawd pozytywnych.

13. Jakie były powody krytyki cywilizacji przez twórców nurtu sentymentalnego?

Według Rousseau rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jednak ze swej istoty jest on dobry (niewinny) i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, w stanie natury, żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

14. Porównaj miłość sentymentalną i barokową.

Porównując przedstawiane w literaturze dwa typy miłości: barokową i sentymentalną, na pierwszy rzut oka możemy zauważyć jak bardzo się od siebie różnią. Jedna jest porywająca i namiętna, druga skromna i spokojna. Należy się jednak zastanowić, czy między tymi dwoma przedstawieniami zakochania jest aż tak wielka przepaść jak mogłoby nam się zdawać.

Uważam, że miłości nie można podzielić na kategorie i wyróżniać kilka odmian. Miłość jest to uczucie niezmienne, które dotyka ludzi od zaraznia dziejów. Jednakże w każdym kolejnym wieku miłość jest inaczej odbierana, inaczej odczytywana. Poeci oraz malarze baroku i sentymentalizmu również mieli swój własny pogląd na miłość. Różnił się on od siebie, a jednak był tak bardzo podobny.

Miłość barokowa pojawiała się w dziejach sztuki i kultury zachodniej i środkowej Europy od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Miłość przedstawiana i opisywana była wówczas jako uczucie rodzące się nieśmiało w sercach dwójki wrażliwych, czułych osób. Ważnym elementem była również natura, która nadawała temu uczuciu charakter łagodności i spokoju, tworząc romantyczną atmosferę. Miłość ta była zazwyczaj szczęśliwa. Nie zagrażały jej bowiem żadne konwenanse społeczne, obyczajowe czy też różnice stanowe bądź majątkowe. Natomiast uczucie barokowe jest nieco inne. Tutaj było ono przede wszystkim miłością sensualną, która ściśle łączyła się z fascynacją ludzkim ciałem. Zaczęto odważniej pokazywać nagość, przemycać motywy swobodnie erotyczne pod osłoną scen alegorycznych czy mitologiczno-historycznych. W sztuce barokowej bardzo często zestawiano miłość ze śmiercią. Fascynacja ciałem ludzkim do tego stopnia opanowała ówczesny świat, że dała początek manii makabrycznego erotyzmu. Pomińmy jednak formy skrajne. Miłość wiązała się ze śmiercią w samej istocie zjawiska: tak nad miłością, jak nad śmiercią człowiek nie mógł nigdy sprawować pełnej kontroli.

Pomimo swego kultu dla zmysłowości literatura barokowa odnosiła się nieufnie do rzeczywistości sensualnej. Na horyzoncie filozoficznym pojawiło się widmo vanitas (już funkcjonujące w poprzednich epokach), czyli niszczącego działania czasu i rozkładu śmierci. Dlatego odczuwanie zmysłowe narażało człowieka na cierpienie. Marność urzekającego swą urodą świata stała się właściwością przesłaniającą uroki przedmiotów doczesnych. Poprzez poznanie zmysłowe człowiek mógł ulec złudzeniu ślicznych pozorności, jak twierdził Hieronim Morsztyn. Pomimo tych obaw i przestróg literatura barokowa nie stroniła od walorów doczesności. Dlatego też filozofia baroku zaczęła rozgraniczać wartości przemijające i ponadczasowe w miłości. Stwierdzono istnienie dwóch jej rodzajów. Do pierwszego z nich zaliczono owe śliczne pozorności - rzeczy nęcące, lecz podległe nędzy doczesności, nazywając je pożądaniem lub pragnieniem niestety z góry skazanym na rozczarowanie (personifikacją tych pojęć byli: Kupido i Eros).

Tak więc gdy znamy już różnice w przedstawianiu miłości w obu tych epokach możemy zająć się ich podobieństwem. Bo nie różnią się one znacznie. W końcu w umysłach zakochanych osób było to samo silne, zniewalające uczucie, które powodowało w ludziach wiele sprzeczności - od spokojnego cieszenia się obecnością drugiej osoby, do zachłannego pragnienia bycia jeszcze bliżej. Przez wieki miłość była, jest i będzie tematem przewodnim wszystkich dzieł literackim. Nadaje ona bowiem sens w życiu oraz daje nam marzenia, nadzieje, ale także rozterki i załamania. Niewątpliwie jest więc bardzo ważna. W epoce sentymentalizmu i baroku była również czymś, co sprawiało, ze ludzie tracili zmysły jednocześnie odnajdując siebie w drugiej osobie. Najważniejszą cechą miłości jest bowiem pragnienie i spokój jaki odczuwamy przy obecności najważniejszego dla nas człowieka oraz to, ze czujemy się przy nim swobonie i naturalnie, wiedząc kim jesteśmy i czego chcemy. A ten motyw objawia się w zarówno w miłości sentymentalnej jak i barokowej, sprawiając, że są one bardzo podobne.

15. Jakie były filozoficzne źródła sentymentalizmu?

Na powstanie nurtu sentymentalistycznego wpływ miała filozofia Jeana-Jacques'a Rousseau. Jej główne założenia - człowiek jest z natury istotą dobrą, miłującą ład i sprawiedliwość oraz nawoływanie do powrotu do stanu natury, a także utwory literackie samego Roussa (Nowa Heloiza, 1761 - pierwsze wielkie dzieło liryczne oraz Wyznania z lat 1781-88, w których autor podkreśla indywidualizm) stały się podstawą filozoficzną nowego stylu w sztuce i kulturze XVIII-wiecznej Europy. Często eksponowany przez francuskiego myśliciela motyw powrotu do natury, pisarze i poeci zinterpretują jako powrót na wieś (np. Franciszek Karpiński w wierszu pod wymownym tytułem Powrót z Warszawy na wieś), a ich mottem przewodnim stanie fragment z Wyznań: Jeśli ktoś wzdycha do sławy, niech szuka czytelników w Paryżu, jeśli komuś zależy na użyteczności, niech posyła swe książki na prowincję.

16. Na podstawie tekstów Karpińskiego i Kniaźnina scharakteryzuj lirykę sentymentalną.

Franciszek Karpiński żył w latach 1741-1825. Jako syn ubogiego szlachcica szukał pracy jako guwerner na dworach magnackich. Uczucie do poznanej na początku swojej kariery Marianny Broselówny ukazał w sielankach, nadając ukochanej imię Justyna. Wrażliwy poeta nie potrafił przystosować się do warunków panujących czy to na dworze króla Stanisława Augusta, czy u Czartoryskich. Wycofał się z aktywnego życia i spędził długie lata w swoim majątku na prowincji. Twórczość Karpińskiego uznaje się za najznamienitszy w literaturze polskiego oświecenia przejaw sentymentalizmu, przy czym na szczególną uwagę zasługuje cykl dwudziestu sielanek. Przewaga liryki osobistej, miłosnej nie oznaczała zupełnej obojętności wobec ważnych wydarzeń oraz spraw społecznych i politycznych. W swojej poezji Karpiński dawał wyraz rozgoryczeniu po stracie złudzeń związanych z pobytem na dworze Czartoryskich, zainteresowaniu poezją i kulturą ludową, a także tworzył poezję religijną, po dziś dzień wykorzystywaną w nabożeństwach (należy tutaj kolęda Bóg się rodzi...). Poeta ten jest twórcą nowego modelu poezji lirycznej, w której na plan pierwszy zostały wysunięte uczucia, sprawy i przeżycia osobiste, jednostkowe, często intymne. Naturalność języka, prostota i pieśniowy charakter nadają niepowtarzalny ton jego twórczości poety.

O wymowie w prozie albo w wierszu - Postuluje tam aby pisano jak najprościej i zrozumiale, aby dano upust swojemu natchnieniu.

Pieśń dziada Sokolskiego - Jest to utwór patriotyczny. Przedstawiony jest w nim obraz nędzy, ubóstwa, ruiny. Wskazuje on na rychły koniec państwa.

Do Justyny. Tęskność na wiosnę - Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody.

Laura i Filon - Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym: imiona bohaterów (Lura, Filon) są wystylizowane na tą konwencję, głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ: zaprezentowana jest na tle przyrody, tematem są uczucia, bohaterowie kierują się uczuciem, wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość, prymat uczuć nad rozsądkiem, literackie wyznaczniki uczuciowości, występują elementy ludowe. Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.

Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim - Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.

Cykl utworów: Pieśń nabożna - Pisane były te utwory z myślą o czytelniku ludowym, niewykształconym. Karpiński usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę chrześcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca. Jedna z tych pieśni to "Pieśń o narodzeniu pańskim". Zawarte są w niej elementy religijności. Bóg cierpiał i był dobrym ojcem dla ludzi. Opiekował się i darzył uczuciem lud. Bóg kocha wszystkich. Jest wszechmocny. Utwór ten zawiera elementy patriotyczne. Propaguje powrót do natury. Bóg czuje to samo co ludzie.

17. Wskaż w liryce sentymentalnej elementy charakterystyczne dla poezji ludowej.

Sentymentalizm dla osiągnięcia swych celów musiał stworzyć własny styl literacki. Oparł go na języku potocznym. Jednak wytrzebiono z niego zbyt pospolite czy ordynarne słowa. Bohaterem literackim stał się człowiek wrażliwy, czuły, skłonny do refleksji, kochający przyrodę. Sentymentalizm opierał się na tradycjach ludowych, a także stylizowanych na ludowość, np. osjanizm. Posługiwał się m.in. takimi formami, jak: romans sentymentalny, drama mieszczańska, liryka osobista, sielanka, tzw. komedia łzawa. Czasami stosowano stylizację gwarową (np. w sielankach), naśladował też śpiewność ludowego wiersza (liryki Karpińskiego). Twórców sentymentalizmu fascynowała emocjonalna strona ludzkiej natury, ludzka uczuciowość. Przeciwstawiali cywilizacji naturę, rozumowi serce, a inspiracji artystycznej poszukiwali w tradycji rodzimej, często w ludowej.

18. Napisz pracę na temat: Krasicki - poeta gorzki czy śmieszny?

Ignacy Krasicki w swoich bajkach, satyrach jak i w powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki porusza liczny temat wad ludzkich, ale nigdy nie wyśmiewa się z ludzi, których te przywary cechują. Poeta stara się jedynie okazać ludziom bezsensowność ich działań i powszechne zepsucie. W swoich utworach posługuje się komizmem, by ukazać przywary ludzkiego charakteru, uleganie obcym wpływom, ułomność systemu państwowego.

Ignacy Krasicki w bajkach zawarł wszystkie swoje przemyślenia, obserwacje i wnioski. Literatura oświeceniowa w tym okresie, w którym żył i tworzył Krasicki miała przede wszystkim wychowywać człowieka i stąd właśnie jej wybitnie dydaktyczny charakter. Ideologia i filozofia formacji społeczno-kulturalnej, uwalniająca człowieka od dogmatyzmu teologicznego, proponująca optymistyczny światopogląd, opierająca się na wierze w niezmierzone możliwości rozumu, musiała położyć nacisk na ukształtowanie nowego typu człowieka. Dlatego dużym powodzeniem cieszyły się wszystkie gatunki literackie, które mogły być włączone w służbę społeczną. Ignacy Krasicki był znakomitym krytykiem anachronizmu myślowego i sarmackiego stylu życia. Osiągnął wyżyny kunsztu i niezwykłą popularność uprawiając bajkopisarstwo, w którym nawiązywał do wzorców Ezopa i La Fontaine'a, naznaczając je jednak swoim nieprzeciętnym talentem.

Znany jako mistrz ironii, satyry i kpiny ukazał w kolejnych utworach główne choroby społeczeństwa, jakie wyniszczały organizm ojczyzny. Ruszenie poety wypływa nie z monotonnego wykładu na temat moralności czy z kazania jednoznacznie potepiającego naród lecz z subtelnej krytyki, której podstawą były żarty i śmiech. Krasicki wiedział, że tylko poprzez śmiech trafi do umysłu szlachcica, nie znoszącego ataków na swoją osobę.

Ignacy Krasicki był największym poetą polskiego oświecenia, dzieckiem epoki, wytworem wieku rozumu i filozofów. Realizował w swej poezji zadania, które postawili przed sobą ci, co odważyli się być mądrymi wśrod mas ciemnej, zacofanej szlachty, broniącej złotej wolności. Krasicki pozostawił po sobie perełki poezji, które do dziś uczą, bawią, śmieszą, wzbudzają podziw dla trafności ocen ludzkich charakterystycznych wad.

19. Napisz wypracowanie na temat: Czy postęp w nauce ma tylko dobre skutki?

Adam Naruszewicz w odzie „Balon” zachwyca się wspaniałością i geniuszem naukowców epoki oświecenia, tytułowy balon to w jego przekonaniu symbol zwycięstwa człowieka nad prawami fizyki i nieposkromioną dotąd matką naturą. Wychwala nieskończone możliwości ludzkiego umysłu i wskazuje na potrzebę ciągłego postępu w nauce. Oświecenie, w którym tworzył całkowicie odcina się od teocentrycznej filozofii średniowiecza, tu na pierwszym planie jest nie bóg,lecz człowiek. Dzięki naszym odkryciom mięliśmy nareszcie zawładnąć światem, lecz czy należy występować przeciw naturze? Podobno Impawidus sortem non timet Icariam (odważny nie boi się losu Ikara).

Nie ma co ukrywać, świat w którym żyjemy różni się istotnie od tego w którym przyszło tworzyć Adamowi Naruszewiczowi. Większe miasta są kompilacją olbrzymich budowli sięgających chmur, bujne połacie lasów zostały zastąpione przez ludzkie aglomeracje, w moim bloku, który mieści się na obszarze kilkunastu metrów kwadratowych, mieszka więcej rodzin niż w XVII/XVIII wiecznej wsi, dzięki samolotom mogę, jeśli tylko zechce (i będę miał odpowiednio zasobny portfel) w ciągu jednego dnia odwiedzić wszystkie kontynenty, jeśli stracę wzrok to lekarze są w stanie wszczepić mi urządzenie, które umożliwi mi widzenie konturów ludzi i przedmiotów, a nawet odczytanie pięciocentymetrowej litery z odległości jednego metra! Rozwój grafiki komputerowej i mocy obliczeniowej nowoczesnych procesorów sprawia, że obrazy wygenerowane przez jednostki obliczeniowe służą przyszłym pilotom do nauki latania na dowolnym typie samolotu! Trzymając w ręku telefon komórkowy mogę się porozumieć ze znajomym znajdującym się na drugiej półkuli ziemi! No tak, mogłoby się wydawać ze postęp techniki ciągnie za sobą jedynie korzyści, czy jednak jest tak w rzeczywistości? Odpowiem od razu - nie bardzo.

Pierwszą znaczącą porażkom naukowców było odkrycie Nobla - dynamit, który powodował więcej cierpienia niż korzyści (miedzy innymi, dlatego Alfred Nobel ufundował słynną nagrodę, którą specjalna komisja miała przyznawać wybitnym naukowcom i działaczom na rzecz światowego pokoju). Było to jednak nic w porównaniu z tym, co działo się później, zadymiona przez rozpowszechnione wtedy piece węglowe i huty, XIX wieczna Anglią przypominała apokaliptyczną wizje! Dawniej ludzie wstawali według rytmu słońca - kładli się spać o zmroku i wstawali o świcie, prąd zmienił to dokumentnie. Będąc w naszym mieszkaniu, pracy lub szkole (no chyba ze ktoś pracuje w szkole) jesteśmy stale w polu elektromagnetycznym generowanym przez znajdującą się w ścianach instalacje elektryczna (oplata pokój niczym pajęcza siec), ustawione co kilkaset metrów wieże przekaźnikowo-nadawcze maja równie niekorzystne działanie. Rozregulowany zegar biologiczny, brak czasu, masa obowiązków i niezdrowe jedzenie spożywane w pośpiechu powodują, że choroby społeczne osiągnęły niespotykana dotąd skale! Rozwody, samobójstwa i załamania nerwowe są proporcjonalne do stopnia rozwoju danego kraju. Można to stwierdzić na podstawie zaawansowanych technologicznie społeczeństw, na ten przykład samobójstwa są najpowszechniejsze w Japonii, a największy odsetek ludzi korzysta z usług psychoterapeutów w stanach zjednoczonych. U nas na razie pierwszy problem dotyczy zaledwie niewielkiej grupy osób, zaś drugi staje się coraz bardziej powszechny. Natomiast ostatnie wydarzenia, zwane: „Blackout'ami” (olbrzymi obszar stanów zjednoczonych został pozbawiony prądu), pokazuje nam jak bardzo jesteśmy uzależni od postępu technologicznego.

Świat wbrew pozorom jest bardzo uporządkowany, wszystko wzajemnie się dopełnia, lecz granica miedzy ładem a chaosem jest bardzo cieniutka. Zaczęliśmy igrać z natura, teraz wiadomo już, że był to olbrzymi błąd. Zmiany biegu nawet stosunkowo małych rzek powodują zupełnie nieoczekiwane zjawiska atmosferyczne i dosyć poważne zmiany klimatu. Aż boje się pomyśleć, co może się stać, kiedy w Chinach zakończy się budowa największej na świecie tamy i zalane zostaną tereny o powierzchni kilkukrotnie większej niż obszar polski.

Obecnie największym naszym zmartwieniem jest globalne ocieplenie spowodowane brakiem rozwagi w sposobie i tempie rozwoju naszej wspanialej cywilizacji (wspaniała - jak gorzko to brzmi). Nie docenialiśmy apelów ekologów o opamiętanie się, dopóki nie dostaliśmy szokującego dowodu potwierdzającego ich najgorsze obawy. Lodowiec Ward Hunt, który znajdował się u wybrzeży kanadyjskiej wyspy Ellesmere, przestał istnieć, spłynął do Morza Arktycznego. Miał 389 kilometrów kwadratowych, czyli nieco więcej niż wynosi powierzchnia Krakowa. O szkodliwości takich odkryć jak elektrownie atomowe mogliśmy przekonać się już wcześniej w dosyć przykry sposób, kiedy to w 1986 roku wybuchł jeden z czarnobylskich reaktorów, cenę za tamto wydarzenie będziemy płacić jeszcze przez wiele lat.

Le secle des lumieres (wiek oświecenia) zaskakiwał, szokował i zachwycał, oby przyszłe pokolenia nie nazwały okresu w którym nam przyszło żyć, wiekiem mroku, bo przerażał, zasmucał i odrzucał. Naruszewicz chwalił intensywny rozwój nauki nie będąc świadomym, do czego to może doprowadzić, natomiast Janusz A. Zajdel patrząc na wszystko przez pryzmat czasu - gani. Czytając opowiadania tego wybitnego polskiego fantasty miałem wrażenie ze przeraża go wizja świata przyszłości. W jednym z dzieł wysnuł teorie, ze być może za kilkadziesiąt lat nauka będzie się rozwijała tak szybko, ze budząc się rano nie poznawalibyśmy świata, a cały dzień poświęcalibyśmy na aktualizacje wiedzy i uzupełnienie jej o nowe elementy, by następnego dnia zacząć znów to samo od początku.

Myślę, że jednak spotkał nas los Ikara, zaślepieni zachwytem postępu nauki i techniki wzbiliśmy się za wysoko i teraz powoli topnieje wosk u naszych skrzydeł... Jest w tym wszystkim jednak jeden plus, może niedługo poziom naszej wiedzy pozwoli nam osiedlić się na innej planecie? Nie wiem jednak czy spacer po kraterach na Marsie da mi tyle przyjemności, co piesza wędrówka po Tatrach...

ateizm - już w starożytności pojawiły się poglądy podważające istnienie bogów. Do epoki oświecenia głoszenie ateizmu (z gr. atheos 'bez boga' tj. poglądu odrzucającego ideę wyższej siły, która stworzyła świat i nim rządzi, było dosyć niebezpieczne. Dopiero myśliciele XVIII w. śmiało przyznają się do wizji świata bez Boga.

deizm - w inny sposób rozwiązali problem deiści (z łac. deus 'bóg'). Otóż godzili się oni z Jego istnieniem, dającym się przecież udowodnić rozumowo. Jak pisał jeden z najsłynniejszych myślicieli epoki, Wolter: Nie mogę pojąć, by ten zegar [czyli świat] mógł istnieć, a nie było zegarmistrza. Zatem to, że świat jest, było dla deistów świadectwem istnienia Stwórcy. Uważali oni jednak, że Bóg, stworzywszy świat i nadawszy mu naturalne prawa, nie ingeruje w jego działanie. Zegarmistrz skonstruował zegar, nakręcił go, a potem po prostu porzucił swoje dzieło.

libertynizm - libertynami (z łac. libertinus 'wyzwolony') nazywano wówczas wolnomyślicieli, zwykle ateistów, którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości. Z epikureizmu brali też przekonanie, że materia jest wieczna, w związku z tym nie trzeba bać się śmierci. Do najsławniejszych libertynów XVIII stulecia należeli niepoprawny kobieciarz, awanturnik i oszust Włoch Casanova (zostawił po sobie ciekawe pamiętniki) oraz francuski arystokrata, markiz de Sade, autor skandalizujących, niemoralnych opowieści (od jego nazwiska wywodzi się termin: sadyzm).

empiryzm - zakłada empiryczne (czyli doświadczalne, łac. empiricus 'oparty na doświadczeniu') pochodzenie wiedzy. Nie ma żadnych wrodzonych idei. Umysł ludzki jest początkowo jak czysta karta (łac. tabula rasa), czekająca, by ją zapisać.

utopia - (z gr. ou 'nie' i topos 'miejsce'; czyli 'miejsce, którego nie ma') określamy tak nierealną wizję szczęśliwej, idealnej krainy, gdzie nie ma nędzy i wyzysku, przemocy i zła, próżniactwa i pracy ponad siły człowieka, gdzie rządy są sprawiedliwe, a poddani zawsze syci i zadowoleni. Nazwę tę wymyślił Tomasz Morus.

racjonalizm - (od łac. ratio 'rozum') to pogląd filozoficzny polegający na uznaniu absolutnego prymatu rozumu w procesie poznawania świata.

tolerancja - (z języka łac. tolerare - 'znosić', 'cierpieć'), świadoma zgoda na wyznawanie i głoszenie przez innych ludzi poglądów, z którymi się nie zgadzamy, oraz na wybór sposobu życia uważanego przez nich za właściwy, chociaż go nie aprobujemy. Tolerancja oznacza rezygnację ze stosowania przymusu wobec innych.

powiastka filozoficzna - to napisany prozą utwór, w którym fabuła potraktowana jest jako pretekst do przedstawienia jakiegoś poglądu lub idei. Autorzy powiastek często łączą elementy powieści przygodowej i fantastycznej z satyrą społeczną i polityczną. Gatunek ten rozwinął się w okresie oświecenia, przyczyniając się do popularyzacji racjonalistycznej filozofii epoki.

powieść - podstawowy gatunek epiki cechujący się swobodną kompozycją i obejmujący obszerny materiał społeczno-obyczajowy, historyczny, psychologiczny. Ma zazwyczaj rozbudowaną fabułę.

satyra - gatunek literacki wywodzący się ze starożytności - ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje rzeczywistość zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie, często posługując się przy tym elementami karykatury i groteski.

bajka - to gatunek wywodzący się od półlegendarnego Ezopa, mistrza krótkiej prozaicznej opowieści, której bohaterem bywały najczęściej zwierzęta, przedmioty albo zjawiska przyrody, alegorycznie wyrażające jakieś cechy ludzkiego świata. Odrębny rodzaj bajki - wierszowanej, o dłuższej, rozbudowanej narracji - stworzył w XVII w. mistrz francuskiego klasycyzmu Jean de La Fontaine (1621-1695).

sielanka - gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego - rolników, pasterzy, rybaków, myśliwych itp. Składa się najczęściej z lirycznego lub opisowego wprowadzenia oraz wypowiedzi bohaterów, może też stanowić liryczny monolog. Sielanka jest gatunkiem, któremu nadał kształt grecki pisarz Teokryt. W literaturze rzymskiej stopniowo się konwencjonalizowała. Uprawiał ją m.in. Wergiliusz, sławiący w swoich bukolikach idealną krainę Arkadię, której bohaterowie prowadzili proste, harmonijne i pogodne życie w ścisłym związku z naturą. Sielanka pojawiła się powtórnie na przełomie średniowiecza i odrodzenia, w wiekach XVI-XVII wykształcając różne odmiany gatunkowe, m.in. romans i dramat pasterski. Sielanka przeżyła rozkwit w sentymentalizmie. Nurt sielankowy podjęli i rozwijali w Polsce m.in.: J. Kochanowski, S. Szymonowic (polska nazwa wywodzi się z tytułu jego zbioru Sielanki, 1614), J.B. Zimorowic, S. Zimorowic, J. Gawiński, J. Smolik.

poemat heroikomiczny - modny w dobie oświecenia poemat heroikomiczny to gatunek, który ukształtował się już w starożytności. Wzniosłym stylem homeryckich eposów anonimowi poeci opisywali wydarzenia błahe i śmieszne (np. Wojna żab z myszami). Komizm tych utworów opierał się na kontraście między patosem stylu a pospolitością tematu. Krasicki jest autorem kilku takich poematów, przede wszystkim Myszeidy (1775), opowiadającej o wojnach kotów i myszy na dworze kapryśnego księcia Popiela, oraz Monachomachii (1778), poświęconej absurdalnemu sporowi między zakonnikami zgromadzeń karmelitów i dominikanów. Bohaterów poematu Monachomachia autor określa niezbyt zaszczytnym mianem świętych próżniaków i nie szczędzi im złośliwości, ukazując ich głupotę, lenistwo, obżarstwo i pijaństwo. W świetnej scenie bitwy Krasicki znakomicie parodiuje konwencje epiki europejskiej.

pamflet - utwór publicystyczny lub literacki ośmieszający jakąś osobę lub instytucję (najczęściej polityczną). Charakterystycznymi cechami tego gatunku są ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli.

paszkwil - utwór literacki, często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy. Paszkwil jest określeniem pejoratywnym. Pozytywniej odbierany jest pokrewny znaczeniowo, pochodzący z angielskiego wyraz pamflet, częściej używany w odniesieniu do mieszczącej się w granicach dobrego smaku, zaczepnej publicystyki. Granica pojęć jest jednak płynna, często są one stosowane wymiennie.

powieść gotycka - w drugiej połowie XVIII w. pojawiło się zamiłowanie do opowieści przedstawiających niesamowite, mrożące krew w żyłach wydarzenia. Najczęściej ich scenerią było ponure średniowieczne zamczysko (stąd określenie: powieść gotycka) z głębokimi lochami, po których snuły się duchy i upiory.

klasycyzm - prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Modny w okresie oświecenia (XVIII w.), pojawił się jeszcze w XIX stuleciu. Nawiązywał do antyku. W wersji francuskiej związany był z racjonalizmem, miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum. Propagował harmonię kształtów i umiar, unikając skrajnych wartości estetycznych, jak komizm satyryczno-groteskowy czy gwałtowny tragizm. Sięgano chętnie po takie formy, jak: epos, tragedia nawiązująca do starożytności, poematy dydaktyczny i opisowy, oda, satyra, bajka.

sentymentalizm - prąd literacki, który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu. Sentymentalizm był nastawiony na penetrację wewnętrznego, uczuciowego życia człowieka. W miejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu sentymentaliści głosili pochwałę czułości i prostoty; w miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami kultury - zachwyt nad pięknem przyrody. Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci. W poezji przełamała zaś suchy i wzniosły ton języka klasycyzmu, zwracając szczególną uwagę na śpiewność i melodyjność wiersza (wzorem dla sentymentalistów stawała się w tym wypadku liryka ludowa).

rokoko - był to styl, który rozwinął się w sztuce XVIII w. w opozycji do dominującego w tej epoce klasycyzmu. Jego rozkwit przypada na okres panowania Ludwika XV (1715-1774). W miejsce uroczystej, dostojnej sztuki klasycznej pojawia się wówczas styl dekoracyjny, kameralny, subtelny, który wziął nazwę od ulubionego wówczas ornamentu w kształcie muszli (z fr. rocaille 'muszla'). W literaturze rokoko objawiało się zamiłowaniem do elegancji formy i subtelności treści. Najczęściej tematem rokokowych wierszy i powieści była zmysłowa miłość. Literatura tego nurtu rezygnowała z oświeceniowego dydaktyzmu, chciała zaś dostarczać czytelnikowi rozrywki, cieszyć go pięknem i wdziękiem.

---