Rozdział III Państwo rzymskie

1.OKRES KRÓLEWSKI

• Początki państwa od VIII w- Romulus i Remus

• Forma monarchii

• Terytorium -lewy brzeg Tybru: Rzym i jego okolice CIVITAS (tereny zamieszkałe przez Latynów i Sabinów)

• 3 ostatni królowie z Etrusków: Tarkwiniusz Stary, Sewiusz Tuliusz, Tarkwiniusz Pyszny

• To oni stworzyli miasta, w których mieli rządzić królowie

USTRÓJ SPOŁECZNY:

RODY - Składały się z nich plemiona, a dzieliły się na rodziny; Należeli do niego wszyscy pochodzący od wspólnego przodka; Własność indywidualna obejmowała tylko rzeczy ruchome; Charakter patriarchalny- na czele PATER FAMILIAS -pan życia i śmierci, sędzia, kapłan.

KURIA - Grupa 10 rodów; Jednostka wojskowa i podatkowa.

TRIBUS (pokolenie, plemię) - Grupa 1 kurii

POPULUS ROMANUM QUIRITUM(naród rzymski) - Należał do niego tylko ten, kto był członkiem jednego z 300 rodów

Podział ludności

• Wolni(patrycjusze- pełnia praw politycznych i plebejusze) i niewolnicy

• Dodatkowo: klienci, goście

• Patrycjusze uprawnienia: Pr. Zawierania ważnych małżeństw, Nawiązywania stos. Handlowych na podstawie ius civile, Nabywanie na własność i alienacja rzeczy, Udział w rzymskim procesie, Głosowanie zgromadzeniach, Piastowanie urzędów.

• Plebejusze - Obywatele gorszego prawa, Mogli posiadać własność ziemską, Prawo uczestnictwie w obrocie gospodarczym, Płacili podatki, Pełnili służbę wojskową, Ale nie mogli sprawować urzędów i brać udziału w spotkaniach kurii.

• Klienci - Wyzwoleńcy, przedstawiciele podbijanych ludów; Zależni od rodów- opieka polityczna i osobista opiekunów; W stos. prawno - publ. w ich imieniu występował patron.

• Hospites (goście) - Wolni, przebywający czasowo w Rzymie; Poddawali się dla bezpieczeństwa opiece obywatela rzymskiego.

• Niewolnicy - Jeńcy wojenni traktowani jak przedmioty; Byli własnością swoich panów.

Reformy Serwiusza Tuliusza

• Podzielił obywateli na 5klas (kryterium majątkowe)

• Klasa podzielona na centurie

• Zbierały się na KOMICJACH CENTURIALNYCH- najważniejsze sprawy państwowe

• Przewaga patrycjuszy, bo byli najbogatsi

• Tuliusz podzielił również Rzym na 4 okręgi- TRIBUS LOKALNE

• Podstawa do powoływania wojska i ściągania podatków

• Co 5 lat dokonywano spisu majątkowego (cenzus), bo obowiązywał teraz cenzus majątku a nie pochodzenia .

• SKUTKI REFORM - Dopuścił plebejuszy do rządzenia- wymiar polityczny; Plebejusze weszli do narodu rzymskiego; Wciąż nie mieli pr. Zawierać małżeństw z patrycjuszami i piastować urzędów; Nowy charakter państwa-plutokracji.

USTRÓJ POLITYCZNY

KRÓL

• NAJWYŻSZA władza administracyjna, sadowa, kapłańska

Zwoływał komicje i senat i przewodniczył im; Reprezentacja państwa na zewnątrz; Administrowanie skarbem publicznym; Dowództwo nad wojskiem; Zawieranie pokoju; Jurysdykcja w sprawach karnych i cywilnych; Przewodniczenie kolegiom kapłańskim.

• Władza ustawodawcza- należała gł. Do zgromadzenia kurialnego

• Odrzucało, przyjmowało wnioski króla

• Samodzielnie wydawał rozporządzenia

• Zasady następstwa tronu

Początkowo sam mianował następcę (brak kontroli ludu); Potem wybory; W okresie Interregnum wyznaczane króla przez senat z udziałem zgromadzenia kurialnego.

ORGANY CENTRALNE

• SENAT -organ doradczy we wszystkich ważnych sprawach

W razie śmierci króla przejmował władzę i powoływał na 5 dni interreksa; Po 5 dniach powoływał kolejnego interreksa; I tak aż do momentu wyboru nowego króla przez zgromadzenia kurialne; Skład Senatu- 100->potem 200-> potem 300.

• ZGROMADZENIE KURIALNE

• Wszystkie 30 kurii podejmuje najważniejsze decyzje w państwie

• Wszyscy pełnoprawni obywatele państwa

• Uprawnienia:

Władza ustawodawcza- ustawy na wniosek króla; Brało udział w wyborze króla; Wybierało urzędników; Rozstrzygało o wypowiadaniu wojny; Instancja odwoławcza sądowa od wyroków śmierci wydawanych przez duumwirów; Asysta przy sporządzaniu testamentów i przyjmowaniu nowego członka do rodziny.

• KOLEGIA KAPŁAŃSKIE - Przewodniczył król; Prawo badania i tłumaczenia znaków bożych; Wykładnia prawa; Oznaczenie dni procesowych.

2. OKRES REPUBLIKAŃSKI (509-27 R.P.N.E.)

• przejście władzy królewskiej na 2 konsulów

WALKA PLEBEJUSZY Z PATRYCJUSZAMI O RÓWNOUPRAWNIENIE

• I etap- reforma Serwiusza

• Pogorszenie sytuacji plebejuszy - liczne wyprawy wojenne, bezwzględne prawo zobowiązań wobec niewypłacalnych

• Pod koniec V w. Plebejusze opuszczają Rzym z zamiarem stworzenia nowego, plebejskiego Rzymu -PIERWSZA SECESJA NA GÓRĘ ŚWIĘTĄ

• Obawiano się osłabienia militarnego dlatego zgodzono się na:

• Ustanowienie instytucji trybunów ludowych

• Nietykalni urzędnicy

• Pomoc dla plebejuszy

• Prawo INTERCESJI - mogli unieważniać zarządzenia szkodliwe dla plebsu

• DRUGA SECESJA NA GÓRĘ ŚWIĘTĄ ->SKUTEK-> spisanie przez komisję decemwirów prawa, które dotąd były znane tylko patrycjuszem PRAWO DWUNASTU TABLIC

• PLEBEJUSZE zyskali zdolność majątkową w zakresie zawierania aktów prawnych

• USTĘPSTWA PATRYCJUSZY NA RZECZ PLEBEJUSZY

• Prawo zawierania ważnych małżeństw z patrycjuszami

• Wybór od 444p.n.e. w miejsce konsulów trybunów wojskowych z władzą konsularną

• Prawo obejmowania w posiadanie części ziemi zajmowanych przez Rzym (ziemia okupowana) pod warunkiem płacenia czynszu dzierżawczego

• Od 367 r. p.n.e. możność wybrania konsulem plebejusza/ od 320 obowiązek

• 326r.p.n.e zniesienie niewoli za długi

• Od IV w dostęp do edylatu konsularnego, dyktatury, cenzury i pretury

• Dostęp do głównych godności kapłańskich i uznawanie uchwał zgromadzeń plebejskich za obowiązujące dla wszystkich obywateli bez obowiązku zatwierdzania ich przez senat

• ROZWÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA RZYMSKIEGO

• NAJAZD Galów w IV w

• Wojny samnickie w latach 342-295 p.n.e. -> rozszerzenie terytorium rzymskiego na środkowe i południowe Włochy

• Od III w. p.n.e. Walka z koloniami Greckimi na płd. od Italii- wielka grecja

• 272r.p.n.e- wojna z miastem Tarent

• wojny punickie (264-146r.p.n.e)- powiększenie terytorium Rzymu kosztem Kartaginy, opanowanie Sycylii, Sardynii, Korsyki, cz. Hiszpanii, płn. Afryka

• wojny macedońskie (205-168r.p.n.e) - likwidacja państw hellenistycznych; Macedonia i Grecja stają się prowincjami Rzymu

• wojna syryjska- podbój Azji Mniejszej

USTRÓJ SPOŁECZNY

NOBILITAS (szlachta) - Z dawnych patrycjuszy i górnej warstwy plebejuszy; Gł. Właściciele latyfundiów; Zasiadali w senacie , kierujący faktycznie polityką państwa.

EKWICI - posiadali znaczny majątek ale nie zasiadali w senacie; zapisywano ich do centurii jeźdźców; nie mogli zajmować się handlem i transakcjami pieniężnymi więc dorabiali się kupiectwem na dostawach dla wojsk, organizacji robót publicznych, operacjach bankowych; wyłączna jurysdykcja w sprawach o nadużycia w prowincjach.

PLEBEJUSZE

• wolni obywatele

• warstwy ubogie, drobni przedsiębiorcy, rzemieślnicy, chłopi, bo

• skutek długotrwałych wojen

• konkurencja latyfundiów

• napływ taniego zboża ze zdobytych prowincji

• żyli na koszt państwa, mieli prawo głosu na zgromadzeniach ludowych

REFORMY GRAKCHÓW

• przyczyny

• wyniszczenie kraju po wojnach punickich

• wyniszczenie chłopstwa, którzy sprzedawali ziemie albo oddawali ją za długi I przenosili się do miast

• w armii służyli drobni I średni właściciele ziemscy- upadek armii, bo malała liczba obywateli obowiązanych służbą

• reforma- zmian w systemie agrarnym, zapobieżenie ruinie chłopstwa, czyli rozrostu proletariatu

• pierwsze reformy agrarne;

• 376r.p.n.e - ograniczenie posiadania gruntu publicznego

• reformy GRAKCHÓW

• 133 r. p.n.e. Tyberiusz Grakchus, trybun ludowy przedstawił projekt ustawy agrarnej

• poparli go oprócz chłopstwa również nobilowie -> zależało im na odbudowie armii

• ograniczono obszar posiadanej ziemi, podział między synów-max 500 jugerów na osobę, reszta podzielona na działki dla bezrolnych za niewielki czynsz

• nad podziałem tym czuwała specjalna 3-osobowa komisja

• Tyberiusz został zamordowany przez opozycję

• reformy Gajusza Grakcha

• wprowadził ustawę zbożową: proletariat ma niemalże bezpłatne przydziały zboża

• przyznał ekwitom prawo jurysdykcji w prowincjach, prawo ściągania podatków w prowincji Azji -> chciał ich poparcia dla swoich reform

• skutki reform Grakchusów

• nie zrealizowano celu jaki sobie postawiono

• obdzieleni ziemią sprzedawali ją I wracali do proletariatu

• KRYZYS REPUBLIKI RZYMSKIEJ

• Walki o przeprowadzenie reform agrarnych poróżniło społeczeństwo, powstali POPULARZE I OPTYMACI. Ich rywalizacja doprowadziła do upadku republiki

• popularze

• niezadowoleni z rządów senatu

• chcieli reform społecznych I politycznych

• optymaci

• wpływowe rodziny senatorskie

• chcieli zachowania dotychczasowego systemu I silnej władzy senatu

• konflikt ten załagodził Mariusz- przywódca popularów; reformy Mariusza:

• zmienił obywatelskie pospolite ruszenie w armie zawodową

• zniósł przymusowy pobór a wprowadził zaciąg ochotniczy- dopuścił do armii także nieosiadłych obywateli rezygnując z cenzusu majątkowego

• żołnierze otrzymywali żołd, ekwipunek, uzbrojenie

• po 20 latach weteranom nadawano działki w prowincjach

• armia ta stała się jednak narzędziem w wojnach domowych co zniszczyło republikę i autorytet senatu

POWSTANIA NIEWOLNIKÓW

• niewolnicy to jeńcy z wojen toczonych przez Rzym od I połowy IV w.p.n.e.

• Źródła niewoli: niewola wojenna; urodzenie z niewolnicy; uchylanie się od spisu ludności; ucieczka przed poborem wojskowym; sprzedaż dłużnika przez wierzyciela za długi; kara za kradzież jeśli złapano złodzieja na gorącym uczynku; utrzymywanie przez kobiety wolnych stosunków płciowych z cudzymi niewolnikami.

• najcięższa sytuacja niewolników w wielkich majątkach nobilów rzymskich

• zanikły pozostałości stosunków patriarchalnych- traktowanie niewolników jak członków rodziny

• powstania niewolników na skutek rosnącego ucisku u schyłku republiki

• największe- powstanie niewolników na Sycylii ok. 137 r.p.n.e.

• Bunt niewolników w Azji Mniejszej pod wodzą Aristonikosa- klęska Rzymian

• POWSTANIE SPARTAKUSA- 73r.p.n.e

• wodzem był Trak Spartakus

• przez 3 lata opierali się Rzymianom

• Upadek republiki

• wojna domowa(80 p.n.e.) spowodowana żądaniami popularów (demokratyzacja ustroju)

• w. d. wygrywa Sulla- przywódca optymatów, który wprowadza dyktaturę (urząd dyrektora na czas nieograniczony)

• Sulla dążył do wzmocnienia Senatu: podwyższenie liczby członków Senatu do 600; zmiana sposobu powoływania członków; ograniczenie kompetencji zgromadzeń ludowych; ograniczenie kompetencji trybunów ludowych; usunięcie ekwitów z sądownictwa; przyznanie obywatelstwa wszystkim Latynom, którzy pozostali wierni Rzymowi.

• Sulla zrzekł się urzędu w 79 r. p.n.e. a większość jego reform upadła

• podjął I próbę wprowadzenia jedynowładztwa

• jego następcami byli: Pompejusz I Cezar

• kres republice rzymskiej położyły rządy Oktawiusza- syna cezara (wygrał on z Markiem Antoniuszem pod Akcjum w 31 r. p.n.e. )

• USTRÓJ POLITYCZNY

• CENTRALNE ORGANY KOLEGIALNE

• zgromadzenie ludowe KOMICJA

• 3 typy: wyłącznie plebejskie, wyłącznie patrycjuszowskie, mieszane

• zgromadzenia dzieliły się na: comitia (podejmowanie ustaw I sprawy najważniejsze w kraju) i contiones = wiece (przedyskutowanie spraw, gdzie decyzje miały powziąć komicje

• upadek znaczenia zgromadzeń ludowych u schyłku republiki , ponieważ obywatelami stali się również Latynowie

• Komicje kurialne - początkowo tylko dla patrycjuszy, potem dopuszczono także plebejuszy; sporządzanie testamentów i adopcja; głosowanie odbywało się centuriami wg. klas majątkowych.

• komicje centurialne

• zwoływane według oddziałów wojskowych

• podczas głosowania każda centuria miała jeden głos

• uprawnienia: zatwierdzanie lub odrzucanie projektów ustaw; wybór urzędników (konsulów, pretorów, cenzorów); podejmowanie uchwał o rozpoczęciu wojny; odwołania od wyroków zagrożonych karą śmierci.

• komicje tribusowe

• rozwinęły się ze zgromadzeń plebejskich (najpierw tylko plebejusze, potem wszyscy)

• nie było cenzusu majątkowego

• głosowania odbywały się tribusami, każdy t. miał 1głos

• promowały mieszkańców wsi

• uprawnienia komicjów tribusowych: przyjmowanie lub odrzucanie wniosków zawierających projekty ustaw; wybory edylów i innych niższych urzędników; odwołania od wyroków zagrożonych karami pieniężnymi.

• zgromadzenia plebejskie

• tylko plebejusze

• wybór trybunów i edylów plebejskich

• uchwały zgromadzeń- plebiscita obowiązywały początkowo tylko plebejuszy, potem również patrycjuszy

• Senat w okresie republiki

• główny organ rządzący; zatwierdzał budżet I wyłączna kontrola nad finansami państwa; bezpieczeństwo wewnętrzne; możliwość pociągania do odpowiedzialności urzędników I obywateli, wydawane zarządzeń w sprawie kultu.

• kontrola administracji nadzór nad prowincjami; zatwierdzanie ustawodawstwa komicji; zatwierdzanie urzędników wybieranych przez zgromadzenia.

• wypowiadanie wojny, określanie warunków pokoju; wyznaczanie wodzów oraz dyktatora; podejmowanie w przypadku wielkiego niebezpieczeństwa uchwały o wprowadzenie stanu nadzwyczajnego I oddania konsulom nieograniczonej władzy.

• senatorowie początkowo mianowani przez konsulów lub trybunów

• od końca IV w układanie listy należało do cenzora

• w senacie dożywotnio zasiadały osoby, które już wcześniej piastowały urzędy państwowe (konsulowie I pretorzy)

• auctoritas senatus- powaga senatu; senat zwoływali konsulowie , pretorowie, dyktator, trybuni ludowi; początkowo 300 senatorów → SULLA 600 → CEZAR 900.

• spotkania te odbywały się na Kapitolu, w tzw. CURIA JULIA lub na POLU MARSOWYM

• nie było z góry przewidzianego porządku obrad; przewodniczący senatu (ten kto go zwołał); głosowanie jawne poprzez przechodzenie na jedną lub drugą stronę; prawomocna uchwała senatu stawała się obowiązującym prawem; rola senatu słabnie od reform Grakchów.

• kolegia kapłańskie (najważniejsze):

• kolegium pontyfików: układanie kalendarza; sporządzanie formuł procesowych.

• kolegium augurów - tłumaczenie znaków

• kolegium fecjałów - sprawy międzynarodowe

MAGISTRATURY

• urząd / urzędnik wybrany przez lud na komicjach

• (można ich było podzielić na wyższych

• wybierani przez komicje centurialne

• konsulowie, pretorowie, cenzorzy

• I niższych

• kwestorzy, edylowie

• wybierani przez komicje tribusowe

• oraz na zwyczajnych- wybieranych corocznie, stale funkcjonujący I nadzwyczajnych -dyktator - nieprzewidziane sytuacje)

• magistratury dzieliły się na:

• kurialne i niekurialne

• POTESTAS- władza publiczna magistratur

• prawo wydawania rozporządzeń

• prawo nakładania kar pieniężnych

• IMPERIUM- udzielały go komicje kurialne wyższym urzędnikom

• uprawnienia wojskowe

• władza sądowa w sprawach karnych, cywilnych I administracyjnych

• prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu

• prawo przedkładania im wniosków ustawodawczych

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE URZĘDÓW REPUBLIKAŃSKICH (magistratur)

• wybieralność przez zgromadzenia ludowe

• kolegialność (oprócz dyktatora) urzędnikom kolegialnym przysługiwało prawo weta- intercesji wobec zarządzeń współtowarzyszy na urzędzie

• bezpłatność

• odpowiedzialność przed zgromadzeniem ludowym oprócz dyktatora I cenzora

przeszkody uniemożliwiające piastowanie rzymskich magistratur:

brak pełnego obywatelstwa; wolnego urodzenia; płeć żeńska; niepełnoletniość; choroba umysłowa; skazanie za ciężkie przestępstwo; zakaz ponownego sprawowania urzędu cenzora.

ambitus-każdy obywatel sam mógł wysunąć swoją kandydaturę I prowadzić agitację

KONSULOWIE

• najwyższa godność w Rzymie, zastrzeżona tylko dla patrycjuszy, d 367r.p.n.e. Dostępna też dla plebejuszy)

• dwaj konsulowie wybierani na 1 rok przez komicje centurialne

• najwyższa władza wojskowa

• prawo zwoływania zgromadzeń ludowych I senatu I przewodniczenie im

• po roku uzyskiwali namiestnictwo I tytuł prokonsula

PRETORZY

• urząd powstał w 367r.p.n.e

• na początku swego urzędu wydawał EDYKT PRETORSKI- zasady jakimi będzie się kierował podczas kadencji (zawierał stałą część- tradycja)

• sądownictwo w sprawach cywilnych pomiędzy obywatelami rzymskimi

• pretor urbanus- w czasie nieobecności konsula sprawował jego funkcje w Rzymie

• rozstrzygał w postępowaniu in iure- czy w danym przypadku prawo jest po stronie powoda → formułował przedmiot sporu → sędziowie rozpatrywali I wydawali wyrok

• w 242r.p.n.e → pretor do spraw perygrynów- spory między cudzoziemcami I cudzoziemcami a obywatelami

CENZORZY

• wybierani przez zgromadzenia centurialne na 5 lat → spis ludności I majątku obywateli I na tej podstawie przydzielanie do klas I centurii i określali wysokość podatku

• stali się strażnikami dobrych obyczajów- zachowanie w życiu publicznym

• nota cenzorska- skreślenie czy przeniesienie z listy obywateli czy senatorów

• piecza nad budżetem I zarząd majątkiem państwa

• nadzór nad wykonaniem wielkich robót publicznych

EDYLOWIE

• początkowo wybierani spośród plebejuszy (EDYLOWIE PLEBEJSCY) -> pomocnicy trybunów ludowych w zakresie sądownictwa karnego

• (EDYLOWIE KURIALNI) - na 1 rok wybierani przez komicje tribusowe; prawo wydawania edyktów prawo wejścia do senatu po zakończonej kadencji

• kompetencje edylów: utrzymanie porządku w mieście; bezpieczeństwo na drogach publicznych; kontrola miar i wag; zboże dla zaopatrzenia ludności.

KWESTORZY

• wybierani przez komicje tribusowe jako pomoc dla konsulów, było ich 40; realizacja specjalnych zadań

• kompetencje: jurysdykcja w sprawach zagrożonych karą śmierci; prowadzenie dochodzeń i oskarżenie w sprawach o morderstwo; przechowywanie ważnych dokumentów państwowych.

URZĘDY NADZWYCZAJNE

• dyktator: mianował go konsul za zgodą senatu w razie nadzwyczajnego niebezpieczeństwa; wyjątkowo wybrać go mogły komicje centurialne; max. 6 m-cy byłym konsulom; sprawował swą władzę niezależnie od senatu; nie był ograniczony prawem intercesji trybunów.

• trybun wojskowy z władzą konsularną

• wybierani dla prowadzenia częstych wojen; wybierano ich na podstawie uchwał senatu w miejsce konsulów

TRYBUN LUDOWY - instytucja wprowadzona jako następstwo I secesji na Górę Świętą; początkowo 2 potem 4 potem 10- prawo ochrony interesów plebejskich; mieli prawo uchylania zarządzeń wszystkich urzędników, decyzji senatu; mieli prawo karania urzędników; nietykalność-> za złamanie kara śmierci bez sądu; stale przebywali w Rzymie; prawo zwoływania zgromadzeń plebejskich, komicjów tribusowych, senatu.

ZARZĄD ITALII I PROWINCJI

• TERENY PODBITE w IV I III w. p.n.e. półwyspu apenińskiego Rzymianie wcielali do swego państwa tworząc MUNICYPIA/ zakładali kolonie/ zawierali przymierza

• municypia-miasta inkorporowane: mieszkańcy traktowani jako poddani Rzymu; płacili podatki I byli zobowiązani do służby wojskowej; początkowo nie mieli prawa głosowania ani zasiadania w senacie; w części miast pozostawiono ich samorządy; z czasem mieszkańcy municypiów uzyskali pełnię praw obywatelskich.

• Kolonie: osady o strategicznym znaczeniu; grakchowie wysyłali tam biednych obywateli/ potem osadzano tam weteranów wojskowych; koloniści zachowali pełnię praw obywatelskich.

• wojna ze sprzymierzeńcami (91-88 r. p.n.e.) - w jej wyniku przyznano mieszkańcom Italii prawa obywatelskie rzymskie; ustawa u municypiach- nadano samorząd wszystkim miasto italskim; jurysdykcja karna należała do rzymskiej magistratury.

• NAMIESTNIK (był nim pretor): do niego pierwotnie należał zarząd prowincji; pod koniec republiki namiestnikiem mógł zostać albo pretor albo konsul (byli); szeroki zakres kompetencji administracyjno-wojskowych; ściąganiem danin I podatków zajmowali się PUBLIKANIE.

• 3. PRYNCYPAT

• Geneza I charakter władzy princepsa

• twórca- OKTAWIAN

• Zrzekł się swych ogromnych kompetencji w 27 r. p.n.e. aby otrzymać je na nowo

• pozory kontynuacji ustroju republikańskiego

• zachowanie starych instytucji politycznych

• ALE skumulował urzędy republikańskiej w swoich rękach -pełnia władzy cywilnej I wojskowej

• po śmierci Augusta dalsze wzmocnienie władzy cesarza → II w. n.e. Monarchia absolutna

• dalsza ekspansja terytorialna Rzymu za czasów pryncypatu

• 30 p.n.e. zajęcie Egiptu

• na północy- podboje aż pod Dunaj

• na wschodzie - Ren

• największe terytoria z czasów cesarza Trajana → Dacja, Armenia, Mezopotamia

USTRÓJ SPOŁECZNY

• STAN SENATORSKI - stał się stanem zamkniętym, dziedzicznym, zyskującym szereg nowych uprawnień; wzrost liczby senatorów pochodzących z prowincji.

• STAN EKWITÓW - rozszerzenie kręgu urzędów i stanowisk ekwitów; o przynależności do tego stanu decydował princeps (cenzus majątkowy); ekwici I senatorowie byli HONESTIORES reszta to HUMILIORES -wolnie lecz niemajętni.

• plebejusze - malała rola, jednakże była to grupa liczna, dlatego princeps musiał się z nimi liczyć; rozdawnictwo zboża, pieniędzy, uczestnictwo w igrzyskach - to organizowało państwo dla plebsu.

• niewolnicy- proces wyzwalania niewolników

• latynowie - zacieranie granic pomiędzy nimi a Rzymianami (skutek wojny ze sprzymierzeńcami)

• peregryni (cudzoziemcy) - również uzyskali prawa obywatelskie (na mocy konstytucji Karakalli z 212r.n.e)

• kolonat

• kryzys drobnej własności chłopskiej zapoczątkowany w II w. p.n.e. pogłębiony w okresie pryncypatu, nieopłacalność pracy niewolniczej- niewolnicy byli drodzy a ich praca mało wydajna

• malała liczba wypraw wojennych- nie było nowych niewolników więc właściciele latyfundiów dawali swe ziemie w dzierżawę kolonom- bezrolnym w zamian za uiszczanie czynszu. Dzierżawcy ci byli ludźmi wolnymi- rekrutowali się z chłopów albo wyzwoleńców

• stopniowe przywiązywanie dzierżawcy od właściciela gruntu- przywiązywanie kolonów do ziemi

USTRÓJ POLITYCZNY

PODSTAWY WŁADZY PRINCEPSA

• Oktawian pozycję nadrzędna w państwie chciał zyskać dzięki armii

• podstawy I zakres władzy princepsa (nadane przez senat):

• imperium prokonsularne

• bezpośredni zarząd prowincji cesarskich I senatorskich

• obsadzanie stanowiska namiestnika

• nieograniczona władza w Egipcie- następca faraonów

• władza trybuna ludowego

• nietykalność

• prawo zwoływania zgromadzeń ludowych I senatu

• prawo intercesji wobec wniosków zgromadzenia l.

• prawo inicjatywy ustawodawczej

• godność najwyższego kapłana

• zwierzchnictwo nad sprawami kultu

• w 23 r. p.n.e. otrzymał IMPERIUM MAIUS- naczelne dowództwo nad wojskiem

• był pierwszym z senatorów I pierwszym obywatelem

• miał szereg nadzwyczajnych kompetencji:

• układanie listy senatorów; zaopatrzenie miasta w zboże; polityka międzynarodowa; nominacja urzędników; prawo nadawania obywatelstwa; rozstrzygania o wojnie i pokoju; najwyższe sądownictwo.

• wydawanie rozporządzeń; rodzaje:

• mandaty- instrukcje dla namiestników prowincji I innych urzędników carskich

• edykty- rozporządzenia obowiązujące za życia władcy i po śmierci, jeśli nie zostały usunięte

• dekrety- orzeczenia sądowe wydawane przez cesarza jako najwyższego sędziego

• reskrypty- odpowiedzi na pisemne pytania urzędników lub osób prywatnych

• posiadał auctoritas - moralny autorytet

• tron będzie dziedziczny/wybór następcy poprzez adopcję/ ustanowienie współregenta

CENTRALNE ORGANY KOLEGIALNE

• zgromadzenia ludowe - wybór urzędników; funkcjonowały do końca pierwszego stulecia; ostatnia ustawa - lex agraria z 96 r. p.n.e.; Od II w mamy ustawodawstwo senatu.

• Senat

• w początkowej fazie pryncypatu sprawował szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe I administracyjne

• wraz z rozwojem pryncypatu I zaniku roli zgromadzeń ludowych wzrost roli senatu (diarchia-dwuwładza cesarza I senatu)

• uchwały senatu mają moc ustawy obowiązującej

• kompetencje wyboru urzędników za zgodą cesarza

• zarząd skarbem republiki

• senat posiada uprawnienia w zakresie powoływania magistratur, władzę sądową, administracji

• wzrost kompetencji senatu w okresie interregnum - formalna decyzja co do wyboru następcy (faktycznie to cesarz za życia wybierał swego następcę)

• ustalał czy zmarły cesarz będzie zaliczany w poczet bogów, jeśli potępienie zmarłego to uchylano wszystkie jego akty prawne

• w rzeczywistości większość uchwał zapadała z inicjatywy I na wniosek cesarza

• cesarz posiadał prawo sprzeciwu wobec uchwał senatu I przejął rolę cenzora- sam ustalał skład senatu

• w III w. n.e. Uprawnienia senatu przeszły całkowicie na cesarza

• RADA CESARSKA - konkurowała z senatem; początkowo zwoływana dorywczo od cesarza Hadriana- stała; skład: doradcy cesarscy (najwybitniejsi senatorowie, urzędnicy, prawnicy); ostateczne formułowanie aktów prawnych; wykładnia prawa.

MAGISTRATURY

• Konsulowie - utrzymał się, tracąc jednak na znaczeniu; wybierano ich na krótkie okresy czasu, np. Na 2 m-ce do formalnych czynności, np. Spisanie testamentów; za pryncypatu funkcja tytularna dla współpracowników cesarza; atrakcyjny- byli konsulowie zostawali namiestnikami w prowincjach.

• Pretorowie - sądownictwo w sprawach cywilnych; przewodniczyli w sądach centurialnych; edictum perpetuum- zakaz wydawania edyktów.

• cenzorzy - ich kompetencje przejął cesarz

• edylowie - funkcje sądowe w sprawach handlowych; czynności policyjne;

• kwestorzy - liczba zredukowana z 40 do 20

• trybuni ludowi - stracił znaczenie, bo cesarz miał dożywotnio kompetencje trybuna

• dawnych urzędników republikańskich zastąpił zbiurokratyzowany aparat urzędniczy odpowiedzialny tylko przed cesarzem

• sprawowali władze w imieniu cesarza I dostawali od niego wysokie wynagrodzenie

• zerwano z kolegialnością urzędów

• główni urzędnicy cesarscy

• praefectus pretorio- początkowo przywódca gwardii przybocznej, potem jurysdykcja w sprawach cywilnych I karnych

• praefectus urbi- sprawujący swój urząd w razie nieobecności cesarza w Rzymie

• praefectus annoanae- dostarczanie do Rzymu zboża, jego rozdział, kontrola cen

• praefectus vigilum- zapewnienie bezpieczeństwa, szczególnie w nocy

SKARBOWOŚĆ

• AERARIUM POPULI ROMANI- skarb Rzymu za czasów republiki (zarządza senat)

• FISCUS PRINCIPIS- skarb cesarski (z prowincji cesarskich I senatorskich)+ oddzielny skarb dla cesarza

ZARZĄD ITALII I PROWINCJI

• municypia I kolonie w Italii posiadały własny samorząd

• od II w samorząd ograniczany przez urząd- kuratorzy

• Oktawian podzielił prowincje na senatorskie (10) I cesarskie

• formalnie podlegały senatowi, który powoływał namiestników (najpierw 12 potem 40) I prokonsulów, sprawujących władzę administracyjną I sądowniczą

• senat mógł tez na wniosek namiestnika mianować legata- f. pomocnicza /kwestora- sprawy finansowe

• zwyczajem było nadawanie obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom Italii, gł. zasłużonym żołnierzom I ich rodzinom

• konstytucja Karakalli z 212r → wszyscy wolni obywatele Rzymu mają prawa obywatelskie (cel faktyczny- większa baza podatkowa)

KRYZYS PRYNCYPATU

• przyczyna- sprzeczności między reliktami republiki I dążeniami cesarzy

• anarchia wojskowa od 235r-> zamordowano Sewerusa - ostatniego przedstawiciela dynastii syryjskiej

• najazdy Persów, Germanów, Partów

• kryzys polityczny, społeczny, religijny

• 4. CESARSTWO RZYMSKIE (III-IV w)

• III w- liczne zagrożenia: zewnętrzne: Germanie, wewnętrzne: powstania niewolników I kolonów

• reformy Dioklecjana: princeps uzyskał tytuł DOMINUS - pan, bóg; panującemu należy się wiernopoddańczy posłuch; władza cesarska podzielona miedzy 4 osoby- tetrarchia, wszyscy 4 cesarze mieli władze nad całością Imperium, mieli rządzić po 20 lat, potem ustąpić.

• reformy Konstantyna Wielkiego

• zjednoczył władze w swoim ręku (centralizacja I biurokracja); oddzielenie władzy cywilnej I wojskowej; powołanie organu fachowego- Święty Konsystorz.

• wydzielenie urzędów terytorialnych → państwo podzielono na prefektury (6) →diecezje → prowincje(120) → civitas

• wprowadzenie pełnowartościowej monety i ceny maxymalne; zmiany w systemie podatkowym I zwiększenie armii; przymusowy system zamkniętych stanów zawodowych- przynależność dziedziczna.

STOSUNKI SPOŁECZNE

• podział na uprzywilejowanych (HONESTIORES)

• gł. gr. senatorów (ale też średni właściciele ziemscy, dekurionowie, najwyżsi urzędnicy miejscy)

• był to urząd dziedziczny albo nadawany przez cesarza

• posiadali liczne przywileje (w tym privilegium fori)

• podstawa silnej pozycji- ogromne majątki ziemskie

• majątki rozwinięte dzięki instytucji PRECARIUM (kolonat)- pojedyncze osoby/całe wsie oddawały się pod opiekę senatorowi a ich ziemie przechodziły na senatora

• chłop korzystał tylko z prawa użytkowania ziemi, z zastrzeżeniem zwrotu

• możni przejmowali także ziemię chłopów, którzy nie byli w stanie spłacić długów

• i pozostałych HUMILIORES

• kupcy, rzemieślnicy, drobni właściciele ziemscy, koloni

• kupcy I rzemieślnicy przymusowo zrzeszeni w KOLEGIACH ZAWODOWYCH: wspólne uiszczanie podatków; przynależność ta stała się dziedziczna.

• koloni od IV w zostali przywiązani do ziemi: podział na wolnych, niewolnych I przypisańców; wolni otrzymywali od pana ziemię a inwentarz mieli swój; przypisańcy-nie mieli ani ziemi ani inwentarzu; przynależność do gr. Kolonów stała się dziedziczna.

• Niewolnicy - napływ zatrzymany, gdy skończyły się wojny; znajdowali się w sytuacji podobnej do kolonów.

USTRÓJ POLITYCZNY

CESARZ - władza całkowita, brak kontroli; traktowanie panującego jako boga (zapożyczenie z państwa perskiego); tron dziedziczny (często o faktycznej obsadzie decydowała armia); po podziale państwa w 395r łączyć miało je prawo-> ostatnia wspólna kodyfikacja to KODEKS TEODEZJUSZA z 438r.

ORGANY CENTRALNE

• senat

• o składzie decyduje cesarz

• w części zachodniej (senat w Rzymie) charakter arystokratyczny, we wschodniej (senat w Konstantynopolu)- również ludzie niższego pochodzenia

• rola rady cesarskiej

• jego znaczenie wzrastało w okresie osłabienia władzy cesarskiej

• administracja

• podział na centralną I lokalną

• urzędnicy podzieleni na rangi, urzędnicy niżsi podporządkowani wyższym

• każdy urzędnik miał własną kancelarię I otrzymywał dożywotnio szlachectwo

• pobierali pobory, choć po mianowaniu na urząd musieli uiścić opłatę

• byli mianowani przez cesarza- cywilni czasowo, wojskowi-na czas nieokreślony

• dawne urzędy- konsulowie, pretorzy, kwestorzy- ograniczony zakres kompetencji

• nowe urzędy- minister dworu-kierownik kancelarii królewskiej: kanclerz-projekty ustaw, minister skarbu, minister domen- zarząd prywatnym majątkiem cesarza, wielki szambelan- zarząd dworem.

• WIELKI KONSYSTORZ - najwyżsi urzędnicy; przyboczna rada cesarska; stanowisko konsystorza nie wiązało cesarza; przeobraził się w są apelacyjny pod dowództwem kanclerza.

ADMINISTRACJA LOKALNA

• podział zapoczątkowany przez Dioklecjana i Konstantyna zrywa z podziałem na prowincje

• państwo podzielono na 4 prefektury (2 na wschodzie I 2 na zachodzie)

• na czele stoi praefectus praetorio- władza administracyjna, sądownicza, wydawanie rozporządzeń

• prefektury dzielą się na diecezje (najpierw 12 potem 15)- na czele wikariusze

• diecezje dzielą się na prowincje (najpierw 96 potem 120)

• namiestnik nazywany był prezesem lub rektorem

• jedna lub kilka prowincji stanowiły obwód wojskowy, na czele DUX

• Rzym I Konstantynopol miał odrębna administrację, odrębne prefektury z prefektami na czele, którzy kontrolowali handel I rzemiosło

• ograniczenie samorządu miejskiego- jego członkami mogli być tylko wolni mieszkańcy

• organy gminy: ogólne zgromadzenie , kuria: rada miejska I urzędy municypialne (członkowie kurii to dekurionowie, należeli do gr. Honestiores, urząd dziedziczny)

• defensor- ochrona biednych, przyjmowanie skarg na nadużycia urzędników

• początkowo obsadzany przez prefekta potem przez biskupa

SKARBOWOŚĆ - reforma Dioklecjana - wprowadzenie pełnowartościowej monety złotej, srebrnej, brązowej nie zlikwidowała inflacji; połączenie podatku pogłównego z podatkiem gruntowym; przeznaczony na utrzymanie wojska I urzędników; płacili go kolonii i niewolnicy/ senatorzy - podatek od posiadłości (otrzymywali liczne ulgi)/ ludność miejska-pogłówne.

WOJSKOWOŚĆ: Rozrost armii za dominatu- liczyła ½ mln; podział na oddziały stałe (strzeżenie granic) I doborowe (walki w miejscu zagrożenia) I gwardia cesarza; od końca IV w przewagę w armii zyskują żołnierze pochodzenia germańskiego; najwyższe stanowiska oficerskie dostępne za odwagę i zasługi; ogólna barbaryzacja I demokratyzacja armii.

PODZIAŁ IMPERIUM I UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO

• 330 przeniesienie stolicy do Konstantynopolu/ od 380 stał się siedzibą cesarzy wschodniorzymskich

• utrwalenie podziału w 395r- Teodezjusz przekazał władzę swoim dwóm synom- Arkadiuszowi(wschód) i Honoriuszowi(zachód)

• cesarstwo zachodniorzymskie częściej narażone na najazdy Germanów- dwukrotnie zajęli Rzym (w 410 I 455r) dlatego stolicę przeniesiono do Rawenny (łatwiejsza obrona)

• podboje plemion barbarzyńskich: Wizygoci- Galia, Pireneje; Wandalowie- płn. Afryka; burgundowie- środkowy Ren; ITALIA- 476 GERMANIE POD WODZĄ ODOAKERA .

• dawną jedność próbował przywrócić cesarz Justynian - nie był to jednak trwały sukces

RÓŻNICE MIĘDZY CESARSTWEM ZACHODNIORZYMSKIM I WSCHODNIORZYMSKIM W V wieku

W Cesarstwie Wschodniorzymskim: mniej drastyczny upadek gospodarczy; wolniejszy przebieg procesu feudalizacji; wolni chłopi I wolne gminy chłopskie; nie występowały zamknięte wielkie majątki ziemskie; przetrwały miasta jako ważne ośrodki handlu; interesy gospodarcze wielkich właścicieli ziemskich popierały istnienie silnego, scentralizowanego państwa.

PRZYCZYNY TYCH ODMIENNOŚCI -

w cesarstwie zachodnim: stałe najazdy barbarzyńców- upadek rolnictwa i handlu; barbaryzacja armii; gospodarcze zróżnicowanie poszczególnych części Imperium.

STOSUNKI MIĘDZY PAŃSTWEM A KOSCIOŁEM

• prześladowania chrześcijan od I do IV w (nasilenie za czasów Dioklecjana)

• ustały ponieważ: (inspiratorem był Konstantyn Wielki, który uznał się za wybrańca Boga): chrześcijaństwo mogło służyć wzmocnieniu pozycji cesarza; jednoczenia społeczeństwa, przebudowy państwa.

• w 313 r Konstantyn wydał w Mediolanie edykt tolerancyjny- swoboda praktyk religijnych dla chrześcijan

• zwolniono kler od ciężarów na rzecz państwa, duchowni odpowiadali tylko przed sądami kościelnymi/chrześcijaństwo stało się rel. uprzywilejowaną

• 380r Teodezjusz, Gracjan, Walentynian uznali chrześcijaństwo religią panującą

• edykt z 392r - zakazano innych wyznań poza chrześcijaństwem

• edykt z 416 - zakaz obejmowania urzędów przez pogan

• na zachodzie, wraz z upadkiem państwa Kościół uniezależnił się od władzy świeckiej, na wschodzie- odwrotnie

• kościół od I w posiadał własną organizację, opartą na podziale terytorialnym Rzymu

• na czele Kościoła stali biskupi Rzymu (od V w-tytuł papieża) I Konstantynopola, zwani patriarchami

• jednostki mniejsze od patriarchatów to prowincje, zarządzane przez arcybiskupów

• dzieliły się na diecezje z biskupami na czele

• dzieliły się na parafie z proboszczem na czele

• w sprawach ważnych dla Kościoła odbywały się zjazdy duchowieństwa- sobory zwoływane przez biskupa albo cesarza (w prowincjach były synody)

---