Definicja przestępstwa podaje cechy wspólne wszystkim przestępstwom, co pozwala je odróżnić od innych zjawisk obojętnych z punktu widzenia prawa karnego materialnego. Nie wyjaśnia jakie konkretne przestępstwo w danym wypadku popełniono. Celowi temu służą znamiona ustawowe, czyli opisane w ustawie cechy charakterystyczne czynu, które są konieczne i wystarczające dla uznania (zakwalifikowania) konkretnego czynu jako konkretnego przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa to:

1. Podmiot.

2. Strona podmiotowa.

3. Przedmiot ochrony (zamachu).

4. Strona przedmiotowa

Podmiot. Według polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (art. 10 § 1 k.k.). Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17-tu, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie z 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Od zasady, że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17 przewidziano w kodeksie karnym dwa wyjątki.

1. W pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do  rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy. Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości, zawiera art. 10 § 2 k.k. Są to:

1. zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 k.k.),

2. zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo (art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k.),

3. umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 156 § 1 i 3 k.k.),

4. porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowanego (art. 166 k.k.),

5. umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 173 § 1 lub 3 k.k.),

6. zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 3 k.k.),

7. wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 252 § 1 lub 2 k.k.),

8. rozbój (art. 280 k.k.).

Nieletni, który ukończył 15 lat i popełnił jedno z wymienionych przestępstw, odpowiadać może według przepisów kodeksu karnego, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Uregulowanie to opiera się na założeniu, że rozwój intelektualny i moralny jednostki przebiega w sposób zindywidualizowany.

2. Wyjątek w drugą stronę polegający na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 § 4 k.k. Odnosi się to tylko do sprawcy występku, wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.

Strona podmiotowa przestępstwa. Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestępstwa obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy, i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.

Pewne elementy natury psychicznej wymagane są już w ramach strony przedmiotowej. Do strony przedmiotowej zaliczamy bowiem czyn, czyli zachowanie się człowieka kierowane jego wolą. Znaczy to, że element woli (a więc element psychiczny) jest niezbędnym składnikiem czynu. Poszczególne typy przestępstw, oprócz tego ogólnego warunku, zawierają dalsze wymagania co do elementów o charakterze psychicznym. Ogólnie można powiedzieć, że wymagają towarzyszącej zachowaniu się sprawcy określonej postaci stosunku psychicznego do czynu, przy czym stosunek ten może polegać na umyślności lub nieumyślności.

Strona podmiotowa jest najważniejszą przesłanką winy. Bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym, określającym typ przestępstwa, strony podmiotowej nie  możemy sprawcy zrobić zarzutu z popełnionego czynu, a więc nie jest możliwa jego odpowiedzialność karna z powodu braku winy. Z kolei, określona postać strony podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu.

Do strony podmiotowej zaliczamy: motywy zachowania sprawcy, pobudki zachowania sprawcy, cel zachowania sprawcy i przypisanie winy.

Przedmiot przestępstwa. Przestępstwo jako czyn społecznie szkodliwy godzi w  istotne dla społeczeństwa dobra prawne, takie jak życie, własność, bezpieczeństwo, wolność itp. Mówimy, że dobra te są przedmiotem przestępstwa. Przestępstwo stanowi zamach na nie i dlatego patrząc od strony przestępstwa nazywamy je przedmiotem zamachu, a patrząc od strony prawa karnego nazywamy je przedmiotem ochrony.

Niektóre przepisy części szczególnej kodeksu karnego opisując typ przestępstwa wskazują jednocześnie przedmiot ochrony (np. art. 189 k.k. wymienia wśród znamion wolność jako dobro prawne chronione tym przepisem). Najczęściej jednak przedmiot przestępstwa nie należy do jego ustawowych znamion. Ustalić co jest dobrem chronionym przez dany przepis karny możemy na podstawie tytułu rozdziału albo przez odtworzenie motywów ustawodawcy.

Strona przedmiotowa przestępstwa. Do strony przedmiotowej przestępstwa zaliczamy:

1. czyn (zachowanie się) podmiotu,

2. skutek czynu,

3. czas i miejsce czynu,

4. sytuację, w jakiej czyn popełniono,

5. sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.

Znaczenie poszczególnych z wymienionych tu elementów strony przedmiotowej nie  jest jednakowe. Najważniejszym elementem jest tu niewątpliwie zachowanie się sprawcy, które jest niezbędnym elementem każdego przestępstwa, skoro każde przestępstwo musi być czynem. Pozostałe elementy strony przedmiotowej występują nie we wszystkich opisach ustawowych poszczególnych typów przestępstw.

Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisane jest w ustawie przy pomocy tzw. znamienia czasownikowego (np. zabija, ujawnia, podrabia itp.). Znamię skutku występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Przy niektórych typach przestępstw określa się miejsce czynu na terytorium RP (art. 136 k.k.), czas popełnienia (np. „po wyznaczeniu do służby” - art. 356 § 1 k.k.). Jednak w przeważającej większości typów przestępstw czas i miejsce popełnienia nie należą do ich znamion, a więc są to okoliczności dla bytu przestępstwa obojętne.

Stosunkowo często do znamion przestępstwa należy sposób jego popełnienia, (np. „przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem” - art. 197 k.k., „przez tworzenie fałszywych dowodów” - art. 235 k.k.).

Rzadziej ustawa zalicza do znamion określoną sytuację (np. „będąc pozbawionym wolności” - art. 242 § 1 k.k..

Przez przedmiot wykonawczy (przedmiot czynności wykonawczej) rozumie się przedmiot materialny, na którym dokonuje się danego przestępstwa (np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji (art. 267 k.k.) jest „zamknięte pismo”, które sprawca otwiera, przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 277 k.k. są „znaki graniczne”, które sprawca niszczy, usuwa, przesuwa lub fałszywie wystawia). Szereg przestępstw dokonywanych jest jednak bez oddziaływania na konkretne przedmioty materialne albo też nie są one określone w ich znamionach. Przedmiot wykonawczy nie  należy więc do znamion takich przestępstw jak ujawnienie tajemnicy państwowej (art. 265 k.k.) lub zniesławienie (art. 212 k.k.).

Fakt, że pewne elementy strony przedmiotowej nie należą do znamion jakiegoś typu przestępstwa oznacza tylko, że nie muszą być one udowadniane, by sprawcy popełnienie takiego przestępstwa przypisać. Nie znaczy to jednak, że nie mają one żadnego znaczenia. Np. do znamion wymuszenia rozbójniczego (art. 282 k.k.) nie należy okrutny sposób jego popełnienia. Tym niemniej, ustalenie w procesie, że konkretne wymuszenie zostało popełnione w sposób okrutny, będzie miało wpływ na wymiar kary w danej sprawie.

3

USTAWOWE ZNAMIONA PRZESTĘPSTWA

---