Etyka w zawodzie psychologa
Etyka pojmowana jest jako nauka o moralności, zmierza do ustalenia pewnych właściwości wspólnych i swoistych ocen i norm zachowań człowieka, które mogą być moralnie dobre lub złe. Etyka bada społeczne i psychologiczne źródła powstawania poglądów moralnych, ich funkcję społeczną i historyczny rozwój kryteriów ocen moralnych .
Niektórzy ludzie myślą, że moralność to przeżytek. Uważają ją za system uciążliwych purytańskich zakazów, ustanowionych głównie po to, by pozbawić ludzi przyjemności. Tradycyjnie moraliści podają się za obrońców moralności jako takiej, ale w gruncie rzeczy broną pewnego kodeksu moralnego.
Pierwszą rzeczą jaką należy powiedzieć o etyce, jest to że nie jest jakimś wyidealizowanym systemem, który jest świetny w teorii, ale nie w praktyce. Jak twierdzi
P. Singer, iż bliższa prawdzie jest odwrotność tego twierdzenia: ocena etyczna, która nie sprawdza się w praktyce, musi także zawierać jakiś błąd teoretyczny, gdyż jej najistotniejszą rolą, jest być przewodnikiem w praktyce.
Dlatego też powołując się na te stwierdzenie w naszej pracy chcielibyśmy zająć się problemami etycznymi, moralnymi w zawodzie jakim jest psycholog.
Można zauważyć, iż praca zawodowa jest nie tylko obowiązkiem, ale tworzy również uprawnienia: do godziwej zapłaty, do godziwych warunków pracy i życia człowieka pracującego. Oprócz tych ogólnych wskazań - wartości, powinności i uprawnień moralnych istnieją również pewne wartości i normy szczegółowe, wynikające ze specyfiki poszczególnych zawodów (tzw. etyki zawodowe). Określają one bardziej szczegółowo relacje między pracodawcą a pracobiorcą, między wykonawcą a odbiorcą rezultatów pracy, między członkami poszczególnych grup zawodowych itp. Nie znaczy to jednak, że całość etyki pracy składa się jedynie z kodeksów etycznych dla poszczególnych zawodów. Jedną z podstawowych norm etyki pracy jest obowiązek dbania o całość "ustroju pracy" i o wyrażanie przez pracę powszechnej solidarności (Jan Paweł II). Do obowiązków moralnych związanych z pracą, oprócz osobistej pracowitości, należy takie staranie o struktury społeczne, by każdy człowiek mógł w sposób właściwy korzystać z czasu wolnego dla odpoczynku i kontemplacji, do której należy sfera religii, moralności i kultury itp.
Psychologia należy do tych dziedzin nauki, których bezpośrednim przedmiotem badań jest osoba ludzka. Współcześnie w działalności naukowej, diagnostycznej, terapeutycznej, dydaktycznej czy popularyzatorskiej psycholog staje przed wieloma dylematami natury moralnej. Stąd też podjęcie naukowej refleksji nad ich rozwiązywaniem staje się niezbędne.
Psychologia jako profesja i jako dyscyplina naukowa należy do tych dziedzin ludzkiej aktywności, w których centrum zainteresowania i oddziaływań jest człowiek. Relacje interpersonalne nawiązywane przez psychologa występującego zarówno w roli praktyka jak badacza czy nauczyciela podobnie jak wszelkie relacje międzyludzkie posiadają zawsze wymiar etyczny. Relacje te mają jednak szczególny, niesymetryczny charakter wynikający z przewagi kompetencji interpersonalnych po stronie psychologa, który dysponuje specjalistyczną wiedzą i technikami służącymi do poznawania innych ludzi i oddziaływania na nich. Rola zawodowa psychologa obejmuje ingerencję w sposób istnienia drugiego człowieka jako indywidualnej i niepowtarzalnej całości, ingerencję, której skutki mogą być nieodwracalne. Te okoliczności decydują o znaczeniu przestrzegania zasad etyki zawodowej w działalności psychologów i uzasadniają stawianie im wysokich wymagań etycznych.
Często etykę zawodową zawęża się do norm zapisanych. Zdaniem I. Lazari- Pawłowska w książce pt. "Etyka. Pisma wybrane" podaje następujące określenie: "Etyką zawodową będę tu nazywać spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące zespół postulatów". Autorka pisze dalej: "Od tak rozumianej etyki zawodowej należy odróżnić rzeczywiście przez daną grupę zawodową reprezentowane przekonania moralne. Warto też wyodrębnić moralność zawodową rozumianą jako postępowanie danej grupy zawodowej oceniane ze względu na kryteria moralne".
Naczelną wartością dla psychologa jest dobro drugiego człowieka. Celem jego działalności profesjonalnej jest niesienie pomocy innej osobie w rozwiązywaniu trudności życiowych i osiąganiu lepszej jakości życia na drodze rozwoju indywidualnych możliwości oraz ulepszaniu kontaktów międzyludzkich. W badaniach cel ten istnieje w dalszej perspektywie. Kontakt nawiązywany w celach badawczych, jeśli w swoich założeniach nie ma być pomocny, to w każdym razie nie powinien przynieść uszczerbku osobom uczestniczącym w badaniach. Mimo różnych porządków moralnych i światopoglądowych istnieje zespół podstawowych wartości humanistycznych, które znalazły wyraz w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. W swoich czynnościach zawodowych psycholog zawsze powinien respektować te podstawowe wartości, zwłaszcza godność osoby ludzkiej, podmiotowość i autonomię człowieka i jego prawo nieskrępowanego rozwoju. Psycholog uznaje prawo każdego człowieka do kierowania się własnym systemem wartości, dokonywania własnych wyborów, jak również prawo do intymności. Jednocześnie psycholog świadomy jest skutków, jakie przynosi lub przynieść może w przyszłości jego oddziaływanie - ostatecznie powinny to być skutki pomyślne dla odbiorcy lub odbiorców czynności zawodowych psychologa. W każdym przypadku na psychologu ciąży odpowiedzialność za następstwa kontaktu, jaki w ramach swojej roli zawodowej nawiązuje z drugim człowiekiem. Granice ingerencji psychologa wyznaczone są z jednej strony - jego kompetencjami profesjonalnymi, z drugiej strony celami i oczekiwaniami formułowanymi przez osoby zgłaszające się po pomoc psychologiczną.
Współpracując z przedstawicielami innych zawodów, psycholog nie przekracza granic swoich kompetencji i szanuje kompetencje innych specjalistów. Jednocześnie dba o utrzymanie własnej tożsamości zawodowej, respektuje cele i wartości właściwe własnej profesji i wystrzega się identyfikacji z postawami innych specjalistów, jeśli te postawy są niezgodne z zasadami etycznymi zawodu psychologa. Zasada ta obowiązuje zawsze, ilekroć psycholog występuje w swojej roli zawodowej, bez względu na to, jakie specyficzne są cele i zadania instytucji, w której jest on zatrudniony. Do najważniejszych zasad etycznych w zawodzie psychologa należą:
Zasada kompetencji
Psychologowie starają się utrzymać wysoki standard kompetencji w swojej pracy. Uznają oni istnienie barier swoich poszczególnych umiejętności i ograniczeń swojej specjalistycznej wiedzy. Dostarczają jedynie te usługi i używają jedynie tych technik, co do których są wykwalifikowani przez zdobytą wiedzę, szkolenia i doświadczenie. Psychologowie są świadomi faktu, że kompetencje wymagane w świadczeniu usług, uczeniu i /lub poznawaniu grup ludzi różnią się ze względu na wyróżniające cechy tych grup. W obszarach, w których nie istnieją jeszcze uznane standardy zawodowe psychologowie starają się wystawiać ostrożne sądy i przedsiębiorą odpowiednie środki ostrożności aby chronić dobro tych, z którymi pracują. Poszukują istotnych naukowych i zawodowych informacji, odpowiednio do usług jakie udzielają rozpoznają potrzeby ustawicznej edukacji. Psychologowie czynią odpowiedni użytek z naukowych, technicznych i administracyjnych źródeł.
2. Zasada prawości
Psychologowie starają się promować prawość w nauce, nauczaniu i praktyce psychologii. W tych działaniach psychologowie są uczciwi, sprawiedliwi i szanują innych. W opisywaniu lub relacjonowaniu kwalifikacji, usług, produktów, honorariów, badań czy nauczania innych osób nie tworzą fałszywych, mylących lub zwodniczych twierdzeń. Psychologowie starają się być świadomi swojego własnego systemu przekonań, wartości, potrzeb i ograniczeń oraz efektów swojej pracy. W maksymalnym stopniu podejmują próby wyjaśniania zainteresowanym stronom ról jakie odgrywają oraz jak odpowiednio funkcjonować w odniesieniu do tych ról. Psychologowie unikają nieodpowiednich i potencjalnie szkodliwych konfliktów interesów.
3. Zasada odpowiedzialności naukowej i zawodowej
Psychologowie przestrzegają zawodowych standardów zachowania, akceptują pełną odpowiedzialność za swoje zachowanie i dostosowują swoje metody do potrzeb różnych populacji. Psychologowie konsultują się, relacjonują i współpracują z innymi profesjonalistami i instytucjami w zakresie potrzebnym, aby świadczyć najlepsze usługi pacjentom, klientom lub innym odbiorcom ich usług. Zasady moralne i zachowanie psychologów jest sprawą osobistą w takim samym stopniu jak dla każdej innej osoby, jednak biorą pod uwagę to, że zachowanie psychologów może narazić na szwank odpowiedzialność zawodową lub zmniejszyć zaufanie społeczne do psychologii i psychologów. Psychologowie martwią się czy ich koledzy podporządkują etyce swoje postępowanie zawodowe i naukowe. Gdy to potrzebne konsultują się kolegami aby zapobiec nieetycznym zachowaniom.
4. Zasada szacunku do praw i godności ludzi
Psychologowie obdarzają należytym szacunkiem fundamentalne prawa, godność i wartość wszystkich ludzi. Szanują prawo jednostki do prywatności, poufności samo decydowania i autonomii. Psychologowie są świadomi różnic kulturowych, indywidualnych i związanych z rolą, włączając te związane z wiekiem, płcią, rasą, etnicznością, pochodzeniem narodowym, religią, orientacją seksualną, upośledzeniem, językiem i statusem socjoekonomicznym. Psychologowie starają się wyeliminować ten efekt pracując nad uprzedzeniami wywodzącymi się z tych czynników i nigdy nie uczestniczą świadomie i nie godzą się na niesprawiedliwe praktyki dyskryminacyjne.
5. Zasada troski o dobro innych
Psychologowie starają się przyczyniać do dobra osób, z którymi współdziałają zawodowo. W swoich działaniach zawodowych psychologowie rozważają dobro i prawa swoich pacjentów czy klientów, studentów, podwładnych, uczestników badań lub innych osób na które wpływają oraz dobro zwierząt biorących udział w badaniach. Gdy wśród spraw i wymagań psychologów pojawia się konflikty, podejmują oni działania aby je rozwiązać i wypełniać swoje role w odpowiedzialnym stylu, który nie dopuszcza lub minimalizuje szkody. Psychologowie są wrażliwi na swoje realne i postrzegane różnice we władzy nad innymi oraz nie wykorzystują ich lub wprowadzają w błąd innych ludzi podczas lub po zawodowym kontakcie.
6. Zasada społecznej odpowiedzialności
Psychologowie są świadomi swojej odpowiedzialności w stosunku do społeczności i społeczeństwa, w którym pracują i żyją. Stosują i ujawniają swoją wiedzą psychologiczną, aby przyczyniać się do dobra ludzkiego. Psychologowie przejawiają troskę i pracują by ograniczyć przyczyny, dla których ludzie cierpią. Gdy podejmują się badań, starają się zwiększyć dobro ludzi i wzbogacić naukę psychologii. Psychologowie stosują się do prawa oraz popierają rozwój takiego prawa i polityki społecznej, która dba o interesy ich pacjentów lub klientów i społeczeństwa. Nie unikają przeznaczania swojego zawodowego czasu na zajęcia bezinteresowne .
Psycholog jako specjalista udzielający pomocy psychologicznej
Pomoc psychologiczna jest to działanie ukierunkowane na dobro drugiej osoby, czy grupy osób, z pominięciem własnych korzyści.
W relacjach pomagania profesjonalista jest skupiony na problemach osoby wspomaganej. To ona jest w centrum zainteresowania, a celem interwencji jest pomoc w rozwiązywaniu trudności, ale także często w wykorzystaniu zasobów i możliwości klienta. Psycholog, pomagając, wykonuje swój zawód, a więc jest za to oczywiście wynagradzany, ale nie osiąga żadnych innych korzyści, może poza satysfakcją w przypadku udanej interwencji.
O profesjonalizmie działania decyduje przygotowanie psychologiczne, a więc umiejętność zastosowanie wiedzy psychologicznej do rozwiązywania do współpracy z osobą wspomaganą i jej problemów życiowych. Zaakceptowania wymaga aktywny, autonomiczny udział osoby wspomaganej w relacji z psychologiem. To klient bierze odpowiedzialność za własne decyzje w trakcie kontaktu z psychologiem i za skutki tych decyzji.
Psycholog w relacji niesienia pomocy działa prospołecznie, a jego motywacja ma charakter empatyczno - autoteliczny. Ważnym elementem jest zarówno komponent emocjonalny - zdolność do empatii, jak i komponent poznawczy- trafność spostrzegania sytuacji i potrzeb innych ludzi.
Motywacja empatyczna wynika z postrzegania przez psychologa podobieństwa innych ludzi do „Ja” i jest warunkiem współodczuwania stanów emocjonalnych czy problemów osoby wspomaganej. Jej podstawowym ograniczeniem jest jednak gotowość pomagania osobom podobnym do „Ja”. Jeżeli ta motywacja jest dominująca, to psycholog będzie „wybierał” klientów, którym pomaga. Wybór ten następuję poza świadomością psychologa. Jednakże jego współpraca z osobami, których podobieństwa do „Ja” nie dostrzega, może być trudna i niesatysfakcjonująca dla klientów.
Motywacja autoteliczna (egzocentryczna) jest generalizacją norm i standardów zawodowych uniezależnionych od „Ja” psychologa i dostrzeganie osoby wspomaganej jako autonomicznej, niezależnej jednostki, współdziałających w procesie pomagania. Taka motywacja pozwala klientowi na poczucie podmiotowości i współtworzenie relacji pomagania.
Na gotowość do podjęcia przez psychologa niesienia profesjonalnej pomocy składają się więc elementy poznawcze- umiejętność dostrzegania problemów i przeżyć innych ludzi, elementy motywujące podejmowanie działań na rzecz drugiego człowieka i elementy operacyjne - umiejętność zastosowania odpowiednich technik i procedur świadczenia pomocy.
Można uznać, że na początku edukacji psychologicznej istnieje wstępna motywacja prospołeczna. Jej dalsze kształtowanie odbywa się na poziomie dostarczania wiedzy oraz modelowanie postaw. Zdolność dostrzegania przeżyć innych ludzi i trafnego ich rozpoznawania jest kształtowana zarówno po przez indywidualne doświadczenia życiowe jednostki, jak i w procesie edukacji psychologicznej. Wiedza o mechanizmach ludzkiego działania, prawidłowościach je kształtujących oraz sygnałach różnorodnych problemów psychicznych jest niezbędnym wyposażeniem poznawczym osoby świadczącej pomoc psychologiczną.
Rodzaje pomocy psychologicznej
Pomoc psychologiczna może przybierać różne formy, a psycholog, udziela pomocy nie tylko ludziom chorym i cierpiącym. Należy zaznaczyć, że niżej omówione zasady etyczne odnoszą się do wszelkich form świadczenia pomocy, niezależnie od tego, jaki profesjonalista jej udziela, o ile posiada odpowiednie przygotowanie merytoryczne, wiedzę psychologiczną i kompetencje.
Wyróżniamy następujące formy udzielania pomocy psychologicznej:
1.Wspieranie samorealizacji ukierunkowane na rozwój jednostki. Dotyczy to osób, które funkcjonują na ogół dobrze, ale pragną poprawić w pewnych zakresie swój sposób działania lub chcą poszerzyć swoje kompetencje. Takim celom służą treningi: interpersonalny, asertywności, kompetencji wychowawczych itp.
2.Promocja zdrowia, jako złożony zespół działań profesjonalnych, której celem jest rozwój i wzmacnianie zdrowia całej populacji w kontekście codziennego życia, od poczęcia do późnej starości. Są to działania nastawione na rozwój cech i właściwości jednostki, które sprzyjają kształtowaniu zachowań prozdrowotnych.
3.Prewencja psychologiczna jest zapobieganiem różnym formom patologii nazywanej niekiedy psychoprofilaktyką. Są to działania obejmujące takie formy interwencji psychologicznej, które pozwalają zmniejszać ryzyko wystąpienia zaburzeń funkcjonowania psychicznego, somatycznego czy społecznego. Oddziaływanie psychologiczne ukierunkowane jest przede wszystkim na grupy ryzyka, ale także dotyczy pracy z konkretnym klientem.
Poradnictwo psychologiczne. Jest jedną z najstarszych dziedzin działalności praktycznych psychologów. Psychologowie pomagają w rozwiązywaniu kryzysów rozwojowych, problemów małżeńskich itp., także w wyborze zawodu czy ścieżki edukacyjnej. Porada kojarzy się w potocznym znaczeniu z udzielaniem wskazówek, rad, a więc rozwiązywaniem niejako za klienta jego problemów. Podobnie jak we wszystkich formach pomocy psychologicznej, decydujące znaczenie ma współudział osoby wspomaganej w rozwiązywaniu jej problemów. Istotną zasadą jest tu akcentowanie autonomii i podmiotowości klienta.
Interwencja kryzysowa jest kierowana do osób, które znalazły się w sytuacji szczególnie trudnej, sytuacji kryzysu. Interwencja kryzysowa to działanie prowadzące do odzyskania przez osobę, która została dotknięta kryzysem, zdolności do jego samodzielnego rozwiązania. Ten rodzaj pomocy charakteryzuje się przede wszystkim szybkością reagowania profesjonalisty na kryzys, jest krótkotrwały i ma często charakter interdyscyplinarny( np. pomoc po powodzi). W interwencji kryzysowej ustalanie warunków relacji między psychologiem a klientem w sytuacji silnego stresu czy też lęku lub innych dramatycznych przeżyć klienta jest postępowaniem bezcelowym i zdecydowanie nieetycznym.
Rehabilitacja psychologiczna jest pomocą dla osób niepełnosprawnych psychicznie lub fizycznie w przystosowaniu się do otoczenia społecznego i zaakceptowaniu ograniczeń życiowych wynikających z niepełnosprawności. Pomoc ta ma zwykle charakter interdyscyplinarny, a u psychologa wymaga pogłębionej wiedzy dotyczącej problemów zdrowotnych osób wspomaganych.
Resocjalizacja to współtworzenie przez psychologów programów oddziaływań wobec osób, które odbywają karę za dokonanie przestępstw, a więc złamanie norm prawnych. Indywidualnie praca psychologa to pomoc osobom pozostającym w różnych ośrodkach zawiązanych z izolacją karną. Oddziaływanie takie w oddziałach specjalnych (np. dla pedofilów) ma charakter terapii. Resocjalizacja jest pomocą interdyscyplinarną.
Psychoterapia to specjalistyczna metoda leczenia, polegająca na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych. W psychoterapii wykorzystywana jest wiedza teoretyczna i umiejętności psychoterapie w procesie niesienia pomocy głównie osobom z zaburzeniami neurotycznymi, zaburzeniami osobowości i psychosomatycznymi a także z takimi, które mają konsekwencje psychologiczne. Podstawowym środkiem leczenia w psychoterapii jest związek jaki powstaje miedzy terapeutą a pacjentem.
Należy zaznaczyć, że psychoterapia musi być wykonywana przez przygotowanych do tego zawodowo profesjonalistów, choć niezbędne są również kompetencje osobiste. Psychoterapia jest zazwyczaj wykonywana przez psychologów i psychiatrów o uprzednim przygotowaniu.
Zaufanie interpersonalne jako podstawa w udzielaniu pomocy psychologicznej.
Relacje między psychologiem, terapeutą a klientem, ma charakter niesymetryczny i formalny. Jej niesymetryczny charakter, rozumie się jako przewagę profesjonalisty nad jego klientem. Osobnym problemem jest, by przewaga ta na żadnym etapie oddziaływania nie została wykorzystana. Terapeuta ma nad klientem znaczącą przewagę wiedzy, a także pewną władzę, wynikającą z jego roli- osoby pomagającej. Klient zgłasza się do psychologa (terapeuty) z określonym problemem czy problemami, których rozwiązania oczekuje, problemom tym zwykle towarzyszą bardzo silne emocje negatywne i przeżywane cierpienie. Psychoterapeuta jest profesjonalistą i autorytetem, a klient osobą cierpiącą, oczekującą pomocy, a więc zależną w tej relacji.
Formalny charakter kontaktu wynika z ról pełnionych przez każdą ze stron. Problem do określenia i przestrzegania tych ról jest jednym z ważniejszych warunków skuteczności udzielanej pomocy. Psychoterapeuta, pomagając klientowi, wykonuje swoje zadanie zawodowe. Podobnie podkreśla się niesystematyczność tego układu i przewagę terapeuty nad klientem. Uzyskanie przez klienta pomocy jest często warunkiem powrotu do jego normalnego funkcjonowania.
Na podjęcie decyzji o zwróceniu się o pomoc profesjonalną istotny wpływ mają społeczne przekonania dotyczące specyfiki tej pomocy oraz obszarów życia, w których psycholog może być pomocny. Istotny jest także fakt, iż poziom stresu życiowego, jak wynika z badań Janusza Czapińskiego, stale rośnie, należy zatem sądzić, że coraz częściej klienci będą zwracać się do psychologów.
Klient podejmuje ryzyko wiążące się z przyjęciem pozycji osoby słabej, która nie umie sobie poradzić z problemami. Podjęcie decyzji o zwróceniu się do profesjonalisty- terapeuty powoduje znaczące obniżenie poczucia własnej wartości i samooceny. Jest to przyznanie się przed sobą do istnienia problemów i bezradności wobec nich. Jednocześnie pojawia się lęk przed oceną, a także pytanie o to, jaka jest moja rola w tworzeniu sytuacji trudnej i zaistniałego problemu.
Ryzyko, które klient podejmuje, zgłaszając się po pomoc psychologiczną, wynika więc ze specyfiki sytuacji klienta. Składają się na nią następujące elementy:
przyznanie, że potrzebuje się pomocy;
wyrażenie zgody na ujawnienie intymnych treści- przeżyć, pragnień, doświadczeń itp.;
wyrażenie zgody na to, że terapeuta będzie wywierał wpływ a więc niejako poddanie się drugiemu człowiekowi;
wyrażenia zgody, by terapeuta miał prawo sprawować kontrolę nad klientem.
Psycholog, świadomy obaw i niepokojów klienta związany z sytuacja udzielania mu pomocy, buduje z nim relacje oparte na zaufaniu interpersonalnym. Zaufanie do terapeuty to przekonanie, że cała relacja i wszystko co zostanie ujawnione w procesie pomagania, pozostanie poufne. Zgoda na wejrzenie psychologa w intymny, prywatny świat jest ograniczona prawem klienta do prywatności. Mogą więc pozostać problemy, których klient nie ma ochoty ujawnić. Tajemnica zawodowa, która obowiązuje psychologa, pozwala klientowi na odkrycie swoich wewnętrznych przeżyć i czuć się w tej relacji bezpiecznie.
Podstawowym warunkiem jaki powinien spełniać psycholog, jest pozytywny stosunek do klienta, przejawianie troski, zainteresowania, ale także szacunku do jego osoby. Problemy klienta znajdują się w centrum zainteresowania psychologa. Pomagający w tym procesie wzmacnia rzeczywistą odrębność klienta i jego podmiotowość. Klient nie czuje się wiec zmuszany czy nakłaniany do jakichkolwiek rozwiązań. Ma poczucie, że to on decyduje o przebiegu procesu. Ważną umiejętnością pomagającego jest dostosowanie swoich zachowań do potrzeb klienta oraz czytelne przekazywanie intencji i informacji.
Budowanie zaufania klienta do psychologa rozpoczyna się od zawarcia kontraktu to dzięki umowie miedzy wspomagającym a wspomaganym można dookreślić wszelkie niezbędne elementy wspólnego działania. Jedynie w przypadku interwencji kryzysowej w zasadzie nie zawiera się kontraktu. We wszystkich innych przypadkach świadczenia pomocy psychologicznej dobrze zawarty kontrakt gwarantuje bezpieczeństwo klienta.
Bibliografia
J. Brzeziński, B. Chyrowicz, W. Poznaniak, M. Toeplitz- Winiewska: Etyka zawodu psychologa, Warszawa 2008,
P. Singer: Etyka praktyczna. Warszawa 2003,
I. Lazari-Pawłowska, Etyka. Pisma wybrane, pod red. P. J. Smoczyńskiego, Wrocław 1992, Zasady etyczne psychologów wg AP(American Psychological Association), www.portal.wsiz.rzeszow.pl/plik,
M. Z. Stepulak: Etyka zawodu psychologa jako przedmiot formacji akademickiej. Obawy i nadzieje, www.swseiz.lodz.pl.
Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, www.ptp.org.pl.
P. Singer: Etyka praktyczna. Warszawa 2003,s. 17.
Ibidem, s.18.
ks. M. Z. Stepulak: Etyka zawodu psychologa jako przedmiot formacji akademickiej. Obawy i nadzieje, www.swseiz.lodz.pl.
Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, www.ptp.org.pl.
I. Lazari-Pawłowska, Etyka. Pisma wybrane, pod red. P. J. Smoczyńskiego, Wrocław 1992, s. 84.
Ibidem.
Kodeks etyczno-zawodowy… op. cit.
Zasady etyczne psychologów wg AP (American Psychological Association), http://portal.wsiz.rzeszow.pl/plik.
J. Brzeziński, B. Chyrowicz, W. Poznaniak, M. Toeplitz- Winiewska: Etyka zawodu psychologa, Warszawa 2008, s. 236-237.
Ibidem, s. 238-241.
10