Augustynizm
Św. Augustyn Aureliusz (354-430) to największy autorytet średniowiecza aż do wystąpienia św. Tomasza z Akwinu. Urodził się w małym mieście Tagasta w Afryce Północnej, jako szesnastolatek wyruszył na studia do Kartaginy. Później przyjechał do Rzymu i Mediolanu, a ostatnie lata spędził jako biskup Hipony, miasta w pobliżu Kartaginy. Początkowo był manichejczykiem (sekta religijna, typowa dla późnego antyku, jej członkowie głosili na wpół religijną, na wpół filozoficzną naukę o zbawieniu. Przyjmowali, że świat podzielony jest na dobro i zło, światłość i ciemność, ducha i materię. Duchem człowiek może wznieść się ponad świat materialny i przygotować podstawy do zbawienia duszy). Później skłonił się ku neoplatonizmowi (wszelkie istnienie ma boską naturę). Nie dostrzegał żadnych ostrych przeciwieństw między chrześcijaństwem a filozofia Platona. Np. twierdził, że zanim Bóg stworzył świat, idee istniały już w jego umyśle. Przypisał więc platońskie idee Bogu i w ten sposób uratował platońskie wieczne idee. Wykazał jednak, że dla ludzkiego rozumu istnieją granice poznania w kwestiach religijnych. Chrześcijaństwo to takie boskie misterium, do którego zbliżyć się możemy jedynie przez żarliwą wiarę. Jeśli jednak oddamy się Bogu, Bóg "oświeci" naszą duszę i wówczas będziemy mogli osiągnąć swoistą wiedzę nadprzyrodzoną Dokonał połączenia myśli Platona z założeniami chrześcijaństwa (dualizm platoński) uznając, że każda rzecz ma postać duchową - ideę i materialną - cień idei. Człowiek w świecie posiada określone miejsce między bytami wyższymi (aniołem) a niższymi (zwierzętami). Świadomość swego nieokreślenia człowiek przypłacać miał poczuciem wewnętrznego rozdarcia, nieustannym konfliktem pomiędzy cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła jednocześnie. Najważniejsze założenia jego filozofii to:
- Bóg jest najwyższym dobrem, bytem, czyli absolutem, dlatego powinien być najważniejszym przedmiotem poznania;
- aby poznać Boga, trzeba najpierw poznać własną duszę, czyli "wejść do swego wnętrza, w którym mieszka prawda"
- nie rozum, ale wola jest bliższa wiary, zatem Boga można poznać bardziej przez wiarę niż przez rozum;
- świat Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło, które nie jest tworem Boga, lecz dziełem "wolnych stworzeń (człowieka)";
- istnieje absolutne dobro, absolutnego zła nie ma;
- człowiek czyni zło wtedy, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga, natomiast przez oddanie się Bogu dostępuje łaski i staje się dobry;
- konsekwencją Bożej dobroci jest zbawienie człowieka; szczęście można osiągnąć jedynie poprzez poznawanie prawdy oraz dążenie do Boga i zespolenie się z nim;
Tomizm
Tomasz z Akwinu(1225 - 1274) teolog, który pragnął wybudować pomost między filozofia Arystotelesa a teologią chrześcijańską ("schrystianizował" Arystotelesa). Uznał, że pomiędzy filozofią - rozumem, a chrześcijaństwem - objawieniem nie ma sprzeczności. Kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i normowała je wskazaniami cnót, głównie roztropności, miarkującej pragnienie sławy i pożądań cielesnych. Służyło to hierarchicznemu, stanowemu społeczeństwu średniowiecza. Naruszenie układu ról społecznych zespolonych harmonijnym współdziałaniem zapewniającym rozumny ład świta uważano za grzech przeciw prawom boskim.
Franciszkanizm
Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). W młodości skłony był do zabawy i hulaszczego trybu życia, brał udział w wojnie Asyżu z Perugia i rok spędził w niewoli. Popadł w chorobę, która skłoniła go do refleksji nad sensem i celem życia Po nieudanym zaciągu do wojska papieża Innocentego Iii szukał samotności i znalazł ją w otoczeniu natury. Przebrany za żebraka poznał życie biednych i chorych. Znieważony przez ojca, który nie chciał pogodzić się z trybem życia syna, zerwał z rodziną i wyrzekł się majątku Założył zakon i ułożył dla niego w 1221 regułę. W 1224 otrzymał od Boga stygmaty. Już po śmierci, w 1228 papież Grzegorz IX kanonizował go. Postawą i życiem zapoczątkował nurt odnowy moralnej w czasach sporów i wojen, głodu i zarazy. Niemały wpływ na jego życie wywarła filozofia św. Augustyna i mistycyzm. Zapoczątkował wielki ruch odnowy w świecie pełnym okrucieństwa. Stworzył program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do ziemi i stworzenia, miłości przepełnionej ewangeliczna zasadą miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Głosił ideę wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia bożego Zrezygnował z dziedzictwa, rozdał pieniądze, stworzył wędrowny zakon. Był przeciwnikiem ascetyzmu umartwiającego ciało, głosił kazania do ryb i ptaków. Stworzył wiarę radosną, prosta, pełna harmonii wewnętrznej i miłości do przyrody Jego czyny ukazane są w "Kwiatkach św. Franciszka".
Ideały głoszone przez św. Franciszka:
- życie ludzkie nie musi być ustawicznym, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, ale może być również afirmacją tego, co rodzi się z miłości i dobroci serca;
- sens ludzkiego istnienia tkwi w czynnej miłości braterskiej oraz w chwaleniu boskiego Stwórcy i Ojca jako jedynego dobra;
- człowiek cierpię radość z obcowania z przyrodą oraz z miłości do Boga i wszelkiego stworzenia;
- ubóstwo jest wyrazem miłości do bliźniego, miłość zaś prowadzi do radości i doskonałości wewnętrznej, a doskonałość wewnętrzna prowadzi do świętości;
- ubóstwo uczy pokory i współczucia innym;
- ostatecznym szczęściem człowieka jest śmierć.
Św. Anzelm (1033 - 1109) - główny przedstawiciel scholastyki, który nawiązywał do poglądów św. Augustyna i głosił pogląd, że "chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary". św. Bernard z Clairvaux (zm. 1274) wybitny przedstawiciel mistyki, uznany za przywódcę duchowego Kościoła XII wieku. Wysuwał ideały miłości, życia w pokorze, żarliwości uczuć religijnych. Jego poglądy wpłynęły w wielkim stopniu na piśmiennictwo religijne średniowiecza. Głosił, iż poznanie prawd wiary dokonuje się nie poprzez rozumowanie, ale kompletację i bogate życie wewnętrzne. "Wiedza dla wiedzy jest haniebną ciekawością". św. Bonawentura (1221-74) - franciszkanin, największy w Europie mistyk, wyznawca kierunku, w którym do prawd wiary dochodzi się drogą kontemplacji, rozmyślania