III wykład 17.11 2012
Zagadnienia egzaminacyjne:
1.Pojęcie i geneza metodologii
2.Przedmiot badań w naukach społecznych
3.Dominujące orientacje w metodologii badań pedagogicznych
4.Struktura empirycznych badań pedagogicznych
5.Cel badań(kategorie) problemy badawcze i hipotezy
6.Zmienne i wskaźniki
7.Ogólna charakterystyka doboru próby badawczej,rodzaje,wielkość
8.Badania ilościowe i pomiar
Warunkiem poprawnie przeprowadzonych badań jest właściwe dobranie metod,technik i narzędzi badawczych.
W literaturze termin metoda badawcza jest różnie definiowany,a oto kilka tego przykładów.
Według W. Zaczyńskiego „przez metodę rozumiemy sposób systematycznie stosowany,to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania”.
S. Nowak definiuje metodę badań jako „właściwy sposób szukania optymalnie zasadnych i optymalnie dokładnych odpowiedzi na pytania interesujące badacza”.
T. pilch powołując się na A. Kamińskiego przez metodę badań rozumie „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”.
W literaturze przedmiotu można spotkać kilka sposobów klasyfikacji, podziałów metod badań. Najbardziej popularny jest podział wprowadzony przez T. Pilcha. Wyróżnia on cztery główne metody:
eksperyment pedagogiczny,
monografię pedagogiczną,
metodę indywidualnych przypadków,
sondaż diagnostyczny,
„Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzanie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem” (W. Zaczyński, 1997).
Monografią nazywamy metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych.
Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.
Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.
Techniką badań nazywać będziemy ”czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”(A. Kamiński).
Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi.
Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.
Wyróżnione wyżej pojęcia zachowują względem siebie określony stosunek zakresowy.
Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań pedagogicznych - obok m.in. poprawnego sformułowania problemów i hipotez badawczych oraz skonstruowania odpowiednich metod i technik badawczych- jest właściwy dobór osób do tego rodzaju badań.
Przez dobór próby rozumie się wyselekcjonowanie dla celów badawczych np. pewnej liczby osób wchodzących w skład ściśle określonej zbiorowości nazywanej populacją, którą badacz jest w szczególny sposób zainteresowany.
Znane są dotychczas trzy sposoby dokonywania doboru próby:
dobór losowy,
dobór celowy
dobór na podstawie ochotniczych zgłoszeń,
Dobór próby w wyniku ochotniczych zgłoszeń polega na całkiem dobrowolnym zgłoszeniu się do badań osób do których badacz zgłasza się najczęściej w formie pisemnej. Są to przeważnie badania ankietowe.
Nie wszyscy zdają sobie sprawę z pozornej trafności tego rodzaju próby. Po prostu bywa często tendencyjna i nie zawsze dostatecznie wiarygodna.
Badacz prawdopodobnie nigdy nie dowie się, jakimi motywami kierowały się osoby, które zadeklarowały swój udział w badaniach i jakie cechy osobowości różnią je od osób, które odmówiły swego udziału. (J.Brzeziński. 1996)
Natomiast w niektórych badaniach próba skomplementowana za pomocą ochotniczych zgłoszeń wydaje się wręcz niezbędny. Potrzebę doboru próby w ten sposób uzasadniają niektóre cele badań dotyczących np. intymnej sfery życia dzieci, młodzieży i dorosłych, jak: molestowanie seksualne, psychospołeczne uwarunkowania erotyzmu i seksualizmu chłopców i dziewcząt, sprawy związane ze światopoglądem, systemem wartości, sensem życia itp.
Współcześnie za najbardziej trafny uznaje się losowy dobór próby. Nosi on także nazwę doboru probalistycznego, ponieważ umożliwia wnioskowanie o populacji oparte na rachunku prawdopodobieństwa.
W doborze tym badacz nie ma bezpośredniego wpływu na wybór badanych osób, a każda osoba wchodząca w skład populacji interesującej badacza „musi mieć jednakową szansę by stać się obiektem badania w ramach próby losowej” (C. Nowaczyk, 1985). Dzięki temu losowy dobór próby zapewnia jej reprezentatywność „w granicach tak zwanego błędu losowego - pod wszystkimi możliwymi względami, tj. pod względem pełnego spektrum wartości, rozkładów i zależności wszystkich możliwych zmiennych charakteryzujących jednostki w zbiorowości generalnej” (S. Nowak. 1985).
Na ogół wyróżnia się pięć sposobów losowego doboru próby:
prosty
systematyczny
warstwowy
grupowy
wielostopniowy
W badaniach pedagogicznych losowanie za pomocą prostego doboru próby odbywa się w ten sposób, że najpierw dokonuje się numeracji osób tworzących daną populację.
Z kolei losowo wybiera się spośród nich tyle karteczek, ile osób zamierzamy poddać badaniom.
Warto podkreślić, że nie zawsze zachodzi konieczność losowego doboru badanych osób. Ma to miejsce zwłaszcza wówczas, gdy ograniczamy nasze badania np. tylko do uczniów niektórych klas jednej szkoły. W takim przypadku badaniami można objąć wszystkich uczniów tych klas, szczególnie zaś, gdy ich liczba nie jest zbyt duża. Nierzadko jednak charakter badań wymusza na badaczu dokonanie losowego doboru, by odpowiednio zmniejszyć liczbę badanych osób. Niejednokrotnie przemawiają za tym także inne względy, np. czasowe i finansowe.
W badaniach pedagogicznych na ogół częściej - niż prosty dobór próby - stosuje się dobór systematyczny.
W systematycznym doborze próby najpierw sporządza się listę osób wchodzących w skład populacji interesującej badacza, wraz z przyporządkowaniem każdej z nich określonego numeru. Postępujemy tu podobnie jak w przypadku prostego doboru próby. Następnie dokonujemy systematycznego doboru zgodnie z ustalonym odstępem czy - inaczej mówiąc - przedziałem losowania.
Wielkość odstępu (przedziału) wyznacza iloraz, którego licznik stanowi liczebność populacji, a mianownik liczebność próby. Tak więc, jeśli ze 150-osobowej populacji pragniemy pobrać próbę złożoną z 30 osób, to wielkość odstępu losowania określona ilorazem 150:30 wynosi 5. Zaleca się jednocześnie, by nie rozpoczynać doboru od pierwszego numeru, lecz polegać na losowym wyborze na przykład pierwszych pięciu numerów. Wobec tego, o ile dobór zacznie się od numeru czwartego to w skład próby kolejno osoby o następujących numerach : 4,9,14,19,24,29 itd.
Innym i bardziej złożonym jest warstwowy dobór próby. Bywa stosowany zwłaszcza w przypadku niejednorodnej i wyraźnie zróżnicowanej populacji. Polega on na wyodrębnieniu w niej względnie rozłącznych i wyczerpujących podgrup, nazywanych warstwami. Na przykład badając uczniów nie bez znaczenie jest świadome dokonywanie ich rozwarstwienia z uwagi m.in. na płeć, wiek, miejsce zamieszkania, pochodzenie społeczne, poziom osiągnięć szkolnych lub sytuację rodzinną. W ten sposób łatwiej jest zapewnić większą reprezentatywność próby i skoncentrować się na osobach szczególnie bliskich zainteresowaniom badacza. Ważna jest tu dobra znajomość populacji umożliwiająca jej podział na wyraźnie różniące się warstwy. Po wyodrębnieniu poszczególnych warstw (podgrup) określonej populacji pobiera się próbę losową z każdej z nich oddzielnie i niezależnie. Najczęściej dokonuje się tego za pomocą zarysowanego wcześniej losowania systematycznego lub prostego. Niekiedy trudnym do rozstrzygnięcia problemem w badaniach pedagogicznych, związanych z warstwowym doborem próby, może być wielkość prób losowych z poszczególnych warstw. Na ogół zaleca się proporcjonalny pobór warstwowy, to jest taki „w którym każda warstwa jest reprezentowana w próbie przez liczbę elementów proporcjonalną dla liczebności warstwy” (C. Nowaczyk).
W niektórych badaniach uzasadniony jest także nieproporcjonalny dobór warstwowy, na przykład wtedy, kiedy zachowanie odpowiednich proporcji ograniczałoby liczebność próby z jednej lub więcej warstw do zaledwie kilku lub kilkunastu badanych osób.
Grupowy dobór próby stosuje się przeważnie tam, gdzie mamy do czynienia z bardzo liczną populacją i zależy nam na wyselekcjonowaniu reprezentatywnej próby z danej populacji. W stosowaniu grupowego doboru, zwłaszcza podczas badań pedagogicznych ograniczamy się na ogół - jak wspomniano - do grupowego losowania jednej lub kilku instytucji spośród szkół lub placówek opiekuńczo-wchowawczych tego samego typu, funkcjonujących w jakimś mieście lub gminie albo spośród klas dostępnych nam szkół czy grup wychowawczych np. domowników, z którymi jest możliwy bliższy kontakt z racji planowanych przedsięwzięć naukowo badawczych.
Pewną odmianą grupowego doboru próby jest wielostopniowy dobór (zwłaszcza dwustopniowy). Polega on zazwyczaj na wylosowaniu najpierw np. jakiejś jednej szkoły a następnie klas, które zamierza się poddać badaniom.
Jeśli natomiast uzna się, że nie zachodzi potrzeba objęcia badaniami wszystkich uczniów wylosowanych klas, dokonuje się dalszego ich doboru za pomocą prostego lub systematycznego losowania.
To znaczy, w przypadku wielostopniowego doboru próby nie wszystkie osoby wylosowanej grupy albo grup podlegają badaniom, jak ma to miejsce w grupowym doborze.
Tak, więc zastosowanie wielostopniowego doboru próby zaczyna się zwykle od grupowego losowania, umożliwiającego wyodrębnienie, np. kilku szkół spośród kilkunastu lub kilkudziesięciu placówek tego samego typu w jakimś mieście. Z kolei w wylosowanych w ten sposób szkołach dobiera się do badań klasy szkolne,które w całości poddaje się badaniom lub losowo wybiera się tylko niektórych uczniów z każdej z nich.