Celiakia (glutenozależna choroba trzewna) spowodowana jest nietolerancją glutenu, czyli białka zawartego w otoczkach zbóż (pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa). Czynnikiem szkodliwym jest gliadyna - rozpuszczalna w alkoholu frakcja tych białek.
Spożywanie pokarmów zawierających gluten powoduje zanik błony śluzowej jelita cienkiego (atrofia kosmków). Prowadzi to do zaburzeń wchłaniania i wyniszczenia organizmu. Pod wpływem stosowania diety bezglutenowej następuje regeneracja kosmków jelitowych i ustapienie objawów klinicznych.
Choroba ta najczęściej objawia się we wczesnym dzieciństwie, pomiędzy 6 miesiącem a 3 rokiem życia, ale możliwe jest też ujawnienie się jej w wieku dojrzałym. Do głownych objawów nieleczonej dziecięcej celiakii należą przewlekłe biegunki, utrata masy ciała, zahamowanie wzrostu, powiększenie obwodu brzucha, oraz zmiany usposobienia.
Przyczyny:
Pytanie to pozostaje na razie bez odpowiedzi, ponieważ nie wiadomo jaki jest mechanizm uszkadzającego działania glutenu na śluzówkę jelita. Obecnie równoprawne są są cztery hipotezy wyjaśniające istotę tej choroby:
teoria immunologiczna - przyczyną zaburzeń jest alergia (uczulenie) na gluten, a miejscem reakcji alergicznej jest śluzówka jelita. Poparciem dla tej teorii jest obecność przeciwciał antygliadynowych u osób chorych, nie przestrzegających diety.
teoria toksyczna - przyczyną choroby jest wrodzony i dziedziczny brak enzymu jelitowego rozkładającego gluten. Nierozłożony gluten działa toksycznie doprowadzając do uszkodzeń i zaniku kosmków jelitowych.
teoria wirusowa - za etiologią wirusową choroby, przemawia podobieństwo fragmentu sekwencji aminokwasowej białka ludzkiego adenowirusa typu 12 i frakcji a-gliadyny.
teoria wady błony komórkowej enterocytów - błona komórek okrywających kosmki jelitowe ma nieprawidłową budowę, gluten działa na komórkę toksycznie - komórki giną i dochodzi do zaniku kosmka. Według tej teorii wada ta jest wrodzona.
Objawy:
Obraz choroby zależy od wieku chorego. Inne objawy dominują w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym, inne u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym a jeszcze inne u ludzi dorosłych. Na obraz kliniczny choroby ma też wpływ sposób leczenia (brak leczenia, leczenie niesystematyczne, leczenie systematyczne). Należy pamiętać, że każdy przypadek chorobowy jest inny i nie zawsze muszą występować wszystkie objawy chorobowe. W przypadku niektórych z wymienionych objawów stwierdzono ich współwystępowanie z celiakią, nie wiadomo jednak czy istnieje zależność pomiędzy nietolerancją glutenu a innymi jednostkami chorobowymi
Przedstawione poniżej objawy pogrupowane są według układów których dotyczą.
Przewód pokarmowy
biegunka
utrata masy ciała
osłabienie
zaburzenia związane z upośledzonym wchłanianiem białka i witaminy K (obrzęki stóp, łatwe powstawanie wylewów podskórnych)
biegunka tłuszczowa
zaparcia
zwiększona liczba wypróżnień (do 10 dziennie)
zwiekszone ryzyko wystąpienia schorzeń zapalnych jelita
zwiększone ryzyko pojawienia się nowotworu jelita
Układ krwiotwórczy
anemia (na skutek złego wchłaniania żelaza lub/i kwasu foliowego)
hiposplenizm
trombocytoza z ciałkami Howell-Jolly'ego
skaza krwotoczna (niedobór witaminy K)
Układ kostny
osteoporoza (skutek upośledzonego wchłaniania wapnia)
nie osiągnięcie szczytowej masy kostnej
Układ nerwowy - póżno objawowe powikłania neurologiczne
polineuropatia
miopatia
ataksja móżdżkowa
zanik tkanki mózgowej i otępienie
zapalenie naczyń mózgowych
zapalenie pnia mózgowego
zwiększone ryzyko wystąpienia padaczki
zwiększona częstośc występowania depresji
Nerki i wątroba
kłębuszkowe zapalenie nerek
nefropatia IgA pod wpływem diety bezglutenowej
stłuszczenie wątroby
atrezja dróg żółciowych
pierwotna marskość żółciowa
przewlekłe zapalenie wątroby
Inne schorzenia towarzyszące
zapalenie naczyń
krioglobulinemia
schorzenia tarczycy
cukrzyca insulinozależna
zaburzenia płodności kobiet
Aby ustrzec się przed tymi objawami należy przestrzegać 100% diety bezglutenowej
Leczenie:
Jedyną skuteczną formą leczenia choroby trzewnej jest stosowanie diety eliminacyjnej polegającej na całkowitym wykluczeniu z posiłków produktów zawierających gluten, czyli produktów zbożowych (żyto, pszenica, jęczmień, owies). Spożycie nawet najmniejszych ilości tych produktów może prowadzić do bardzo ciężkich objawów chorobowych. Dzieci w ostrym okresie celiakii wymagają leczenia szpitalnego, później leczenie dietą kontynuowane jest już w domu. Jeżeli u dziecka występuje też nietolerancja innych pokarmów (np. laktozy, sacharozy) również je należy wyłączyć z diety. Wczesne rozpoznanie i prawidłowe leczenie doprowadza szybko do poprawy stanu dziecka.
Produktami naturalnie bezglutenowymi są: kukurydza, ryż, ziemniaki, soja, proso, gryka, tapioka, amarantus, maniok, soczewica, sago, sorgo i wszystkie ich przetwory. Za bezglutenowe uznaje się też produkty oczyszczone z glutenu w procesie obróbki, np. skrobię pszenną bezglutenową (pozostałość glutenu nie może przekraczać 1 mg/100g wg FAO/WHO).
Na diecie bezglutenowej dozwolone są:
Napoje - kawa, herbata, herbatki ziołowe, kakao naturalne, rum, wino gronowe, woda mineralna
Produkty mleczne - mleko, maślanka, kefir, serwatka, sery białe, feta
Uwaga na - śmietanę, jogurty, sery żółte (paczkowane), topione, homogenizowane - mogą zawierać skrobię pszenną! Ponadto kawa rozpuszczalna może zawierać dodatki glutenowe!
Mięsa, ryby - świeże mięso, podroby, ryby, owoce morza, wędliny wysokogatunkowe (szynka, polędwica)
Tłuszcze - masło, masło roślinne, margaryny, oleje, oliwa z oliwek, tran
Warzywa i owoce - bez ograniczeń
Uwaga - niektóre owoce przygotowywane do przechowywania, np. jabłka, mogą być powlekane glutenem!
Pieczywo, kasze, płatki - pieczywo i makarony bezglutenowe, kasza kukurydziana, jaglana, gryczana, kleik ryżowy, kukurydza prażona, chrupki czyste kukurydziane.
Uwaga - jeśli płatki ryżowe i kukurydziane zawierają słód jęczmienny są zabronione!
Słodycze - cukier, miód, galaretki, budynie i kisiele na bazie mąki ziemniaczanej, orzechy, migdały, mak, sezam, dżemy i marmolady, czekolada mleczna i gorzka twarda (bez nadzienia), landrynki, lizaki, dropsy bez dodatku słodu i skrobi, słodycze bezglutenowe
Inne - proszek do pieczenia bezglutenowy, soda oczyszczona, czysta żelatyna, drożdże, zioła i jednorodne przyprawy, ocet winny, z jabłek, siemię lniane, czysty przecier pomidorowy, niektóre musztardy, jajka.
W diecie bezglutenowej bezwzględnie zabronione jest spożywanie produktów zawierających pszenicę, żyto, jęczmień i owies, a także pszenżyto i orkisz oraz wszelkich wyrobów z ich dodatkiem.
Na diecie bezglutenowej zabronione są:
Napoje - kawa zbożowa, herbatki z dodatkiem słodu, kawy z dodatkami smakowymi, niektóre rodzaje kakao, piwo, alkohole zbożowe (wódki, gin, whisky)
Produkty mleczne - mleko zagęszczone, czekolada pitna z dodatkami, jogurty z dodatkiem skrobi, śmietana zagęszczana
Mięsa, ryby - konserwy mięsne i rybne, większość wysoko przetworzonych wyrobów typu: parówki, pasztety, mielonki, kiełbasy itp., półprodukty panierowane (paluszki rybne itp.)
Uwaga - w produktach tych oprócz skrobi na etykiecie może pojawić się tzw. białko roślinne (gluten)
Tłuszcze - sosy i majonezy z dodatkiem mąki
Warzywa i owoce - niektóre owoce preparowane, przygotowywane do przechowywania
Pieczywo, kasze, płatki - tradycyjne pieczywo, makarony, kasze, mąki, musli, otręby, płatki (także ryżowe i kukurydziane jeśli zawierają słód jęczmienny!), panierki, bułka tarta
Słodycze - ciasta, ciastka, słodycze z dodatkiem mąki i skrobi, batony, chipsy, czekolada nadziewana, marcepan, chałwa, lody z waflem i inne zawierające tzw. łom waflowy, guma do żucia, słód jęczmienny (in. ekstrakt słodowy)
Inne- sosy sojowe, buliony, ketchup, ocet spirytusowy, niektóre musztardy, zupy w proszku, zupy tradycyjne: barszcz biały, żurek (zakwas)