Ludmiła Klessa
Edukacja alternatywna
Nastały dziś czasy, gdy owoce cywilizacji są coraz większe, ale także coraz bardziej cierpkie i gorzkie. Świat jest wstrząsany kryzysami, wojnami, szerzy się terroryzm, byt Ziemi i człowieka jest zagrożony. Dzięki środkom masowego przekazu (głównie telewizji i wideo), a także nie zmienionemu od wieku systemowi szkolnemu, nastawionemu na przekazywanie młodym zadanych i utrwalonych porządków życia, następuje proces "zanikania rzeczywistości"; wiedzę o otoczeniu przyrodniczym i społecznym coraz częściej dzieci uzyskują od pośredników, a nie z własnego doświadczenia.
Wszystkie dokumenty, poczynając od raportu Klubu Rzymskiego z 1972 r., poprzez konferencję w Rio aż do spotkania w Kairze, wskazują na zagrożenia, które niesie niekontrolowany rozwój i wzrost gospodarczy. Autorzy tych opracowań stwierdzają, że zmienić ten stan można tylko przez edukację.
W szybko zmieniającym się świecie również system edukacyjny wymaga zmian, głównie przez tworzenie różnorodnych rozwiązań. Edukacja alternatywna jest sprzeciwem wobec narzuconych wartości, jedynie słusznych rozwiązań, a także wobec szkolnych lęków i nudy, dzisiejszej roli nauczyciela i metodyki. Szkoła alternatywna to szkoła otwarta na to, co ją otacza, co postępowe i twórcze, co pobudza uczniów do samodzielnej aktywności poznawczej, co kształtuje i rozwija ich zainteresowania, zaspokaja różnorakie potrzeby, uczy samodzielności i wdraża do samokształcenia. W odróżnieniu od tradycyjnej rozwija ona wyobraźnię i intuicję, twórcze myślenie i przedsiębiorczość, uczy umiejętności organizacji pracy, podejmowania ryzykownych decyzji i poznawania zasad sprawnego działania. Jest to możliwe dzięki zajmowaniu się w tej szkole problemami nie oderwanymi od realnego życia.
Edukacja alternatywna jest oparta na zasadach głębokiej ekologii, która traktuje człowieka jako podsystem harmonijnie współżyjący z innymi podsystemami w wielkim systemie Przyrody i Wszechświata. Również w ziemskim systemie ekologicznym człowiek nie może być tylko zdobywcą i zaborczym eksploatatorem Ziemi, zajmującym się ochroną środowiska naturalnego z myślą tylko o sobie.
Ekologia w tym rozumieniu to nie tylko drzewa, rośliny, ale i harmonia z przyrodą, z historią, z przeszłością, poznanie i zrozumienie historii cywilizacji, sztuka układania się człowieka ze światem. Nie ułożenia się na stale, ale właśnie rozumianego jako ciągły proces uwzględniający szybkie zmiany w dzisiejszym świecie.
Edukacja w perspektywie głębokiej ekologii dopuszcza i postuluje poszerzenie źródeł poznania. Obok poznania intelektualnego inspiruje do poznania przez intuicję, wyobraźnię, sztukę i twórczość. Uczy traktowania własnego organizmu i zasobów umysłu jako integralnej całości. Winna być, jak poezja, sposobem na świat.
Edukacja alternatywna to wolne szkoły, istniejące w wielu krajach Europy Zachodniej. Główne założenia tych szkół to:
uczenie tolerancji dla różnic i umiejętności życia z odmiennościami,
uczenie życia we wspólnocie i wspólnego podejmowania decyzji o tym, jak chce się żyć,
kształtowanie człowieka nie przez zakazy, ale przez tworzenie możliwości wielostronnego rozwoju,
uznanie szkoły za pomost między rodziną a wielkimi systemami społecznymi, w których żyjemy. Przykładem szkoły alternatywnej jest w Polsce Wrocławska Szkoła Przyszłości (dalej skrót WSP), stworzona przez profesora Ryszarda Łukaszewicza. Nauka jest tu traktowana jako instrument poznawania świata, siebie i swego związku ze światem. System pracy opiera się na założeniu, że w każdym działaniu dziecka w wieku wczesnoszkolnym powinny występować trzy czynniki: element zabawy, gra wyobraźni i potrzeba doskonałości. Trzeba dzieciom pozwolić przeżyć pewne zjawiska, pobudzić emocje. Rozwijanie wyobraźni służy wyzwalaniu poznawczych możliwości dziecka. W szkole każdy człowiek powinien nauczyć się pojmowania, porozumienia, odpowiedzialności. Nauka w WSP to edukacja dla rozwoju, wydobywająca i rozwijająca potencjał możliwości dzieci. Konieczne jest stworzenie szans maksymalizowania rozwoju intelektualnego, gdyż to, co człowiek dzisiaj osiągnął w tej dziedzinie, to zaledwie 5-20% jego możliwości.
Nie można dziś przewidzieć, co będzie potrzebne człowiekowi za 50 lat. Świat zmienia się bowiem coraz szybciej. Ograniczenie edukacji do celów ściśle ustalonych danym systemem nakłada sito selekcyjne na możliwości ludzkie. Ustala, że dziś jest ważne akurat to, a gdy zmieni się system, zupełnie co innego. Z umysłu dziecka nie da się wymazać, jak z tablicy, niepotrzebnych czy wręcz niewłaściwych informacji czy umiejętności.
Wrocławska Szkoła Przyszłości w swych założeniach zrywa z funkcją "służenia do": w grupie "maluchów" przygotowuje się dzieci do przejścia do "średniaków", potem do "starszaków", do "zerówki" do szkoły podstawowej itd. Profesor Łukaszewicz stawia pytanie: "A kiedy po prostu żyjemy, kiedy jest czas radości po nic?" Eliminuje się tu, towarzyszące większości dzieci w czasie pobytu w szkole, poczucie bycia przegranym: nie wygrałem w konkursie plastycznym, recytatorskim, w zbiórce makulatury, w zawodach sportowych itd. Wtedy dziecko zaczyna szukać miejsca dla swojej realizacji, miejsca rekompensaty doznanych niepowodzeń poza szkołą, poza domem, w grupach nieformalnych.
W szkole wrocławskiej stosowane metody to: wspomaganie, inspirowanie, kierowanie. Im młodsze dziecko, tym większy udział wspomagania spontaniczności i wrażliwości, a mniejszy kierowania. Im starsze dziecko, tym większa rola kierowania. Natomiast wyeliminowane są takie metody, jak sterowanie, urabianie i manipulowanie.
Jedną z ważnych form pracy w WSP są projektowane okazje edukacyjne, w których tworzy się możliwości do działania, planuje warunki startowe, natomiast nie zawsze zakłada się końcowy rezultat. Naukę traktuje się tutaj jako stawianie pytań i stwarzanie możliwości poszukiwania odpowiedzi, a nie podawanie gotowych rozwiązań w każdej sprawie.
Okazje edukacyjne to pole do działania dzieci w warunkach zarówno szkolnych, jak i pozaszkolnych, to uczenie zorientowane na doświadczenia przez czynny kontakt z otoczeniem. Tutaj nie ma podziału na lekcje, przedmioty, gdyż, jak mówi prof. R. Łukaszewicz, "w życiu nie ma przedmiotów". Nauka odbywa się niejako przy okazji konkretnych działań, a motywacją dla poczynań dzieci są: chęć poznania, zainteresowania i naturalna ciekawość świata bądź potrzeba dokonania, a nie nakaz, lęk przed oceną czy chęć zwycięstwa w kolejnym konkursie, rozbudzającym nie zawsze zdrowe współzawodnictwo. Dziecko ma poczucie sensu tego, co robi, przez doświadczanie związku między własnym wysiłkiem wkładanym w działania a uzyskiwanym efektem.
Zmienia się też rola nauczyciela z wykonawcy szczegółowych wskazówek metodycznych w aktywnego współtwórcę programu działań. Rozwój uczenia się przez dziecko jest dokumentowany, a nie oceniany.
Wspólną ideą wolnych szkół jest traktowanie szkoły jako miejsca życia dzieci, w którym stwarza się możliwość wszechstronnego rozwoju, zgodnego z indywidualnymi predyspozycjami i potrzebami. Potrzeba powstawania szkół alternatywnych wynika z uświadomienia przez dorosłych faktu, że dzisiejsza młodzież ma o wiele więcej problemów z życiem niż z nauką. Jak mówi H. von Hentig, twórca szkoły laboratoryjnej przy uniwersytecie w Bielefed: "Większość umiejętności potrzebnych później w życiu i wiedzę można nabyć w pracy, trudniej natomiast jest nabyć odpowiednią postawę wobec życia".