FAZY ROZWOJU ZAWODOWEGO NAUCZYCIELA

Dotychczasowe rozważania służyły zdobyciu wstępnej orientacji w klu­czowych problemach zawodu nauczycielskiego oraz mechanizmach funk­cjonowania w nim nauczyciela. Orientacja ta sięga również wyznaczni­ków społecznego zapotrzebowania na określony wzór osobowy współczes­nego nauczyciela i jego zawodu; funkcji szkoły i nauczyciela oraz głów­nych tendencji i wyznaczników jego zawodowego rozwoju. Zachodzi zatem potrzeba omówienia istoty, przebiegu i uwarunkowań tego rozwoju. Trzeba jednak zaznaczyć, że w pedeutologii nie dopracowaliśmy się jeszcze teorii rozwoju zawodowego nauczyciela. Zatem w podjętych tu rozważaniach zachodzi potrzeba korzystania z bogatego dorobku innych dyscyplin naukowych, a głównie zawodoznawstwa, pedagogiki pracy, so­cjologii, prakseologii, psychologii, ergonomii, traktujących problematykę zawodów w ogóle. Na tej podstawie ujęte zostaną interesujące nas zagadnienia zawodu nauczycielskiego.

Rozwój zawodowy nauczyciela to proces, którego pomyślny przebieg uwarunkowany jest zdolnością i gotowością do stałego podnoszenia po­ziomu wiedzy teoretycznej i praktycznej oraz podwyższania i doskona­lenia kwalifikacji zawodowych i działania społeczno-zawodowego. Rozwój ten jest ściśle zdeterminowany wymaganiami i zadaniami jakie społeczeń­stwo stawia zawodowi nauczycielskiemu. Jest to proces, którego we­wnętrzne prawidłowości są podporządkowane pewnym wspólnym pra­wom, które obowiązują wszystkich nauczycieli, jak i członków społeczeń­stwa w ogóle. Rozwój zawodowy jest więc procesem wewnętrznie spójnym, to znaczy, że jeden rodzaj zachowania lub czynności warun­kuje, stanowi podstawę dla innego. Ponadto jest procesem przebiega­jącym w określonym czasie i w określonych warunkach społeczno-ustrojowych. Kierunki tego rozwoju podlegają społecznej presji i kontroli. Zadania zawodowe, które początkowo mają charakter zadań nakazowych, niezależnych od nauczyciela — stopniowo się uwewnętrzniają i powinny stawać się jego osobistymi. Tak więc w miarę zawodowego rozwoju na­stępuje integracja potrzeb, zadań i aktywności zawodowej nauczyciela, nadając temu rozwojowi dynamiczny, twórczy i ukierunkowany cha­rakter, przyjmując tym samym funkcje zadań rozwojowych. Opierając się na teorii D. E. Supera można powiedzieć, że w procesie zawodowego rozwoju nauczyciela opanowana zostaje i uregulowana interakcja między posiadanym zasobem behavioralnym a rozwojowymi zadaniami zawodowymi, miedzy nabytymi już sprawnościami i nawykami a nowymi bodź­cami. Implikuje wiec interakcje i integracje wielu czynników wewnętrz­nych, psychologicznych i zewnętrznych, społecznych.

Geneza zawodowego rozwoju nauczyciela sięga do tak zwanej wczesnej preorientacji zawodowej, którą są objęte dzieci i rodzice starszych grup przedszkolnych i pierwszych lat nauki szkolnej. Polega ona na stopnio­wym wprowadzaniu dziecka przez nauczycieli i wychowawców w zagad­nienia pracy zawodowej oraz na kształtowaniu ideologicznych przesłanek świadomości zawodowej (4 do 10 rok życia). W tym okresie dziecko identyfikuje się z ulubionymi postaciami z najbliższego otoczenia, fan­tazjuje podejmując role „na niby", wnika w ich istotę i rozwija swoje późniejsze zainteresowania. Wszystko to w okresie późniejszym ułatwia podjecie przemyślanej decyzji o wyborze zawodu. Cały ten okres, począwszy od "przedszkola aż do momentu podjęcia decyzji o wyborze studiów nauczycielskich, który można nazwać okresem orientacji zawo­dowej, ma bardzo istotne znaczenie szczególnie dla zawodu nauczyciel­skiego. Ważne jest możliwie rychłe wychodzenie do dzieci i młodzieży z określonymi wiadomościami, a nawet umiejętnościami potrzebnymi w pracy nauczycielskiej, rozbudzanie lub pogłębianie zainteresowań oraz rozwijanie poczucia wspólnoty i przyswajanie sobie podstawowych war­tości właściwych zawodowi nauczycielskiemu. Wybór zawodu nic jest przecież aktem jednorazowej i często przypadkowej decyzji, lecz rezul­tatem długofalowego procesu przygotowawczego. Wynikiem takiego przy­gotowania winien być świadomy, swobodny, zgodny z zainteresowaniami, uzdolnieniami, warunkami psychofizycznymi i zdrowotnymi jednostki, a zarazem potrzebami społeczno-ekonomicznymi — wybór zawodu i wła­ściwej drogi uzyskania kwalifikacji zawodowych .

Drugim etapem rozwoju zawodowego nauczyciela jest jego przygotowanie zawodowe. Zostało to jednoznacznie określone w Karcie Nauczyciela, gdzie mówi się, że stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończoną szkołą kształcąca nauczycieli; podejmuje prace na stanowisku, do którego ma wystarczające kwalifikacje i prze­strzega podstawowych zasad moralnych oraz spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu.. Wymienione składniki kwalifi­kacji tworzą jednolity system, umożliwiający skuteczną realizacje zadań dydaktyczno-wychowawczych. Podstawowym składnikiem nauczycielskich kwalifikacji jest przy tym rzetelna i gruntowna wiedza nie tylko z za­kresu nauczanego przedmiotu, ale także z dyscyplin towarzyszących i współdziałających. Wiedza ta tworzy otwarty system wiadomości o świe­cie, ciągle aktualizowany i wzbogacany. Wynika to z aktualnego tempa rozwoju nauki. Nauczyciel powinien być również wyposażony w wiedze i umiejętności psychologiczno-pedagogiczne i metodyczne, które pozwo­liłyby celowo i skutecznie organizować proces kształcenia i wychowania. Jak już powiedziano ważnym elementem jest również wiedza społeczno-polityczna, filozoficzna i ekonomiczna, która jest niezbędna dla nauczy­ciela w zakresie orientacji w całokształcie procesów społecznych, politycznych i gospodarczych, dokonujących się w kraju i świecie. Kolej­nym składnikiem przygotowania nauczyciela jest uznawany przez niego system wartości, które są właściwe każdemu świadomemu i zaangażowanemu członkowi społeczeństwa socjalistycznego. W systemie wartości nauczyciela występują również wartości profesjonalne, do których K. Kuligowska zalicza refleksyjność, samokontrolę wykonywania zadań oraz aktywny stosunek do celów i zadań szkoły. Wyróżnienie w systemie wartości samokontroli, szukanie związku między celami zadań dydaktycznych wychowawczych, warunkami i metodami ich realizacji a uzyskanymi efektami wynika ze specyfikacji pracy nauczyciela, który zdaje sobie sprawę ze nie zawsze te same cele można osiągnąć tymi samymi metodami, ponieważ rożni są uczniowie w poszczególnych zespołach klasowych. Bardzo często efekty działań nauczyciela trudno jest mierzyć, gdyż zalezą od wielu czynników niezależnych od nauczyciela, a zatem podkreślanie samokontroli i samooceny, refleksyjności i obowiązkowości \v procesie pracy dydaktyczno-wychowawczej jest bardzo ważne. Równie ważne miejsce w systemie wartości nauczyciel, zajmuje jego stosunek do uczniów i postaw wobec nich. We współczesnej szkole szczególnie pożądany jest nauczyciel obiektywny, życzliwy, taki który potrafi zrozu­mieć ucznia, udzielić mu pomocy w trudnej dla niego sytuacji. Utrzy­manie wysokiej aktywności zawodowej uwarunkowane jest systematycz­nym odnawianiem i poszerzaniem wiedzy merytorycznej, pedagogicznej, metodycznej i społeczno-politycznej. Dlatego też mówimy, że kształcenie się ustawiczne jest szczególną właściwością zawodu nauczycielskiego. Po­wodzenie w pracy szkolnej zależy od zainteresowania, zaufania i szacun­ku, jaki nauczyciel swym słowem i przykładem będzie umiał wzbudzić w swych uczniach. Najmniejsze bowiem wahanie zostanie natychmiast przez uczniów dostrzeżone pozbawiając go tym samym swobody i pew­ności. bezwzględnie dla niego ważnej. Dobrym nauczycielem jest zatem ten, który przez cały czas swej kariery zawodowej bezustannie się dosko­nali. Współczesna i przyszła szkoła wymaga efektywnego przygotowania nauczyciela, głównie w "trzech zakresach, to jest jego osobowości, wiedzy i umiejętności.

Kolejny etap rozwoju zawodowego nauczyciela, to okres jego zawodowej aktywności. Rozpoczyna się on startem zawodowym oraz związanymi z nim procesami adaptacji i integracji społeczno-zawodowej. Prawidłowy start zawodowy otwiera nauczycielowi drogę do właściwej profesjonalizacji, określanej w socjologii jako zawodowa stabilizacja. Ta faza w zawodowym rozwoju nauczyciela jest jednak zdeterminowana procesami adaptacji i integracji przede wszystkim zaś procesem identyfikacji zawodowej. U wielu nauczycieli faza profesjonalizacji przechodzi w najwyższe stadium rozwoju zawodowego to jest mistrzostwo pedagogiczne. Z peda­gogicznego i prakseologicznego punktu widzenia punktem ciężkości tego etapu zawodowego rozwoju nauczyciela jest - sprawność, efektywność i skuteczność działalności dydaktyczno-wychowawczej, ściślej mówiąc — wysoki ich poziom. Zatem początkujący nauczyciel, podejmując pracę ą musi mieć przeświadczenie, że - ma wnieść do tej pracy, a następnie przez okres całego życia zawodowego- bogactwo swej wiedzy , nowe i wartościowe pomysły rozwiązań różnych problemów, zapał do pracy, szacunek i umiłowanie podmiotu własnych oddziaływań oraz poczucie obowiązku i odpowiedzialności. Nauczyciel musi sobie na co dzień uświadamiać, że jest centralną postacią wszelkich poczynań pedagogicznych szkoły. Jest zatem zobowiązany do ustawicznych poszukiwań nowych metod, środków i Term organizacyjnym inten­syfikujących efektywność działalności jego i szkoły. Uwarunkowania efektywności działania T. Kotarbiński określił terminem, ,,możność działania” wyróżniając jej stronę wewnętrzną, czyli dyspozycjonalnych oraz zewnętrzną, czyli sytuacyjną. Do wyznaczników dyspozycjonalnych zali­cza: siłę wewnętrzną działającego podmiotu, wiedze i umiejętności, a do sytuacyjnych to, co się dzieje z rzeczami zewnętrznymi względem spraw­cy i w jakim znajdują się one stanie w chwili działania.. Oznacz,; to, że w każdym działaniu trzeba brać pod uwagę warunki, w jakich ono przebiega. Można przy tym wyróżnić warunki wewnętrzne i zewnętrzna. Wewnętrzne warunki to: fachowe i moralne kwalifikacje oraz to wszystko, czym dysponuje jednostka, a co decyduje o jej możliwościach dzia­łania. Zewnętrzne warunki to: analogiczne elementy kręgu zewnętrznego jednostki i jej otoczenia oraz działania innych jednostek, które maja ułatwiać lub utrudniać nasze działanie. Można więc powiedzieć, że każde działanie nie stanowi jakiegoś wyizolowanego procesu, lecz prze­biega zawsze w określonych warunkach. O stopniu określonej efektyw­ności decyduje złożony splot czynników. Czynników największej wagi należy upatrywać w samym nauczycielu, który sam wpływa i podlega wpływom konkretnych rzeczy, zjawisk i wartości otaczającego go świata. W oparciu o założenia filozofii marksistowskiej można powiedzieć, ze w toku działania następuje wywołanie czynnego stanu zarówno pod­miotu, jak i przedmiotu działania oraz ich dialektycznego związku. Upodmiotowiony przedmiot w pedagogicznym działaniu nauczyciela jest wyjątkowej wagi, aktywnie współuczestniczy w tym działaniu i wymaga żywego kontaktu z nauczycielem. Chodzi tu więc o integralny związek nauczyciela z uczniem i nauczania z uczeniem się, czyli o związek całokształtu metod, środków i warunków pracy nauczyciel,; i uczniów. Wzmacniają to: dobre wzajemne stosunki między nauczycielem i ucznia­mi, bezpośrednie zainteresowanie i zaciekawienie młodzieży, twórczy wysiłek nauczyciela oraz jego pomoc i zachęta, jak również racjonalne organizowanie samodzielnej pracy uczniów. Należy włączać ich w proces poznawania i przemiany tych dziedzin rzeczywistości, które powinny znaleźć się w centrum ich zainteresowania:. Oznacza to, że działanie nauczyciela, przebiegając zawsze w konkretnych warunkach społeczno-historycznych, musi uwzględniać aktualne i przyszłe potrzeby społeczne. Chcąc zagwarantować wysoka efektywność tego działania trzeba skru­pulatniej, niż w każdym innym rodzaju działania, wyraźnie określać cel i kierunek, pamiętając, że w działaniu nauczyciela, w przypadku błędnych jego poczynań, nie ma powrotu do pierwotnego punktu wyj­ścia. Ze względu na podmiot swoich oddziaływań, nie może on bez pono­szenia przykrych konsekwencji, zaczynać od początku. Dlatego nauczy­cielowi musi zależeć, aby jego działanie od samego początku do końca i we wszystkich szczegółach było działaniem skutecznym, aby wszystkie czynniki determinujące jego efektywność w pełni odpowiada; współ­czesnym i przyszłym potrzebom społecznym i cywilizacyjnym.

Spośród wielu czynników warunkujących efektywny przebieg pracy zawodowej nauczyciela można szczególnie wyróżnić:

1. czynniki kierunkowe nauczyciela, związane z uczuciowo-wolicjonałna i motywacyjną stroną jego osobowości;

2. czynniki instrumentalne nauczyciela, obejmujące głównie jego wiedzę, umiejętności i sprawności;

3. czynniki sytuacyjne pracy nauczyciela, to jest: warunki zewnętrzne. w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza nauczyciela.

Końcowym etapem zawodowego rozwoju nauczyciela można umownie określić jako schyłek zawodowy nauczyciela. Jest to okres powolnego, a w niektórych przypadkach gwałtownego zaniku aktywności społeczno--zawodowej. Chociaż w wielu przypadkach przejście w stan zawodowego spoczynku nie osłabia aktywności społecznej, a nieraz wręcz ją inten­syfikuje. Osłabienie sił fizycznych i psychicznych zmusza do zmiany nie­których ról. Nauczyciel powoli zaczyna przechodzić z roli czynnego i aktywnego uczestnika wielu form życia, do roli obserwatora. Niektóre jednostki w dalszym ciągu podejmują czynności zawodowe w zmniejszo­nym wymiarze, a jeszcze inne poświęcają się zgoła odmiennym zajęciom, najczęściej związanym z ich osobistymi zainteresowaniami .i zamiłowaniami. Obserwacje wskazują, że moment przejścia na emeryturę jest naj­bardziej przykrym momentem w życiu człowieka. Szczególnie głęboko ten moment przeżywają nauczyciele, którzy przyzwyczajeni do życia zespołowego, do zgiełku, gwaru i hałasu szkolnego, przechodząc w stan spoczynku me wytrzymują emerytalnej ciszy.

---