NIEMCY, ROSJA I KWESTIA POLSKA
(streszczenie napisane przez Romana Dmowskiego i przesłane w przekładzie francuskim dla A. Leroy - Beaulieu, dyrektora Szkoły Nauk Politycznych we Francji)
„L'Allemagne, la Russie et la Question polonaise”.
Chapitre I. L' etat actuel et la caractére général de la question polonaise.
Autor wskazuje, że po upadku ostatniego powstania kwestia polska przestała być międzynarodową, stała się kwestią wewnętrzną trzech państw, posiadających ziemie polskie, i, jako taka, zdawała się zbliżać ku rozwiązaniu. Zdawało się, że Prusy zgermanizują Polaków, że Rosja ich zrusyfikuje, Austria zaś, dawszy Galicji prawa narodowe, pozornie uregulowała raz na zawsze ich położenie w Państwie. Rzeczywistość wykazała, że te rachuby były mylne. Pomimo niezwykłych środków eksterminacyjnych, zastosowanych przez Prusy, narodowość polska w tym Państwie zdołała się nawet wzmocnić; system rusyfikacyjny w Królestwie nie przyniósł żadnych rezultatów, prócz ujemnych dla państwa, a nie rozwiązał sprawy nawet na Litwie; wreszcie, w Austrii, w miarę wzrostu sił Słowiańszczyzny i jej organizowania się, Polacy wchodzą na drogę polityczną, niedogodną dla posiadających hegemonię Niemców. We wszystkich ziemiach polskich, pod wpływem oświaty mas i demokratyzacji politycznej, nastąpiło podniesienie energii narodowej, i kwestia polska dziś, po czterdziestu latach, zjawia się na nowo jako paląca i pierwszorzędnej wagi dla każdego z trzech państw kwestia polityczna.
Następuje opis terenu, na którym kwestia polska występuje, wyliczenie prowincji polskich trzech państw z ogólnymi danymi historycznymi i statystycznymi. Autor dzieli te ziemie na dwie kategorie: 1) gdzie Państwo stawia sobie za cel zniszczenie polskości (prowincje pruskie, Litwa „et les provinces ruthenes annexées par la Russie”), i 2) gdzie ten cel jest oczywiście nieizszczalny i gdzie pozostaje jedynie kwestia uregulowania stosunku Polaków do Państwa („Royaume de Pologne et la Pologne Autrichienne („Galicie”). Tym sposobem kwestia polska zjawia się dziś, w dwóch postaciach. Autor zatrzymuje się nad faktami, wykazującymi, że państwem najsilniej zainteresowanym w zniszczeniu polskości i nie dopuszczeniu rozwoju narodowości polskiej - są Prusy. W ostatnich też czasach utrwala się w narodzie polskim przekonanie, że Prusy są jego głównym wrogiem.
Chapitre II. La situation internationale depuis la création de l'Empire Allemand.
Autor przedstawia rozwój potęgi niemieckiej po zwycięstwie Prus nad Austrią i Francją, i charakteryzuje politykę niemiecką, stawiającą sobie za cel zdobycie hegemonii w Europie, a następnie stworzenie imperium kolonialnego. Dłużej zatrzymuje się nad polityką Niemiec względem Rosji, polegającą na utrzymaniu z nią stosunków przyjaznych, a jednocześnie na dążeniu do jej osłabienia i do opanowania sfery jej wpływów na Bliskim Wschodzie. Rozdział zamyka przedstawienie zmian, jakie zaszły w położeniu Niemiec na skutek „entente franco - anglaise”.
Chapitre III. L'affaiblissement de la Russie, la question polonaise et la politique allemande dans l'Europe orientale.
Autor przedstawia skutki wojny rosyjsko - japońskiej, polegające na osłabieniu mocarstwowego stanowiska Rosji i większym jej uzależnieniu od Niemiec; charakteryzuje kryzys wewnętrzny w Rosji i i wykazuje doniosłe znaczenie, jakieby miała dla Rosji szeroka reforma konstytucyjna połączona z uznaniem praw Polaków. Na tej jedynie drodze państwo mogłoby odzyskać dawną swą potęgę. Niemcy są zainteresowane, żeby do tego nie przyszło, podtrzymują też w Rosji swoimi wpływami reakcję i politykę antypolską. Polityka Niemiec dzisiejszych, na tle osłabienia Rosji, da się określić, jako „conquete pacifique de toute Europe Orientale”, Austrii, Turcji i Rosji. Następuje przedstawienie pracy niemieckiej i niemieckich wpływów w tych trzech państwach.
Chapitre IV. L'Avenir de la Russie.
Autor charakteryzuje stan wewnętrzny Rosji, najważniejsze kwestie jej bytu politycznego, kulturalnego i ekonomicznego, i wykazuje, że „regime bureaucratique” prowadził Rosję w wielu kierunkach do sytuacji bez wyjścia, i że kryzys konstytucyjny przedstawiał dla tego tak trudny obraz, ponieważ skomplikowały go takie kwestie jak „Question agraire, question des nationatites, question juive, celle de l'eglise, celle des finances d'Etat, etc.” Biurokracja, która doprowadziła Rosję do tak fatalnego położenia, nie jest tą siłą, która może Rosję obecnie z trudności wyprowadzić. Do tego muszą być powołane siły narodu, i nie tylko rosyjskiego, ale i polskiego, i innych drobniejszych. Tylko „regime liberal” może Rosję ocalić, zaś „regime bureaucratique” musi ją pogrążyć w coraz niebezpieczniejszą sytuację.
Chapitre V. La politique polonaise depuis la defaite (?) de la derniere insurrection.
Przedstawiona jest ewolucja myśli politycznej polskiej w trzech częściach Polski, polegająca jednocześnie na demokratyzacji społeczeństwa i na pozbywaniu się romantyzmu politycznego dawnych czasów. Charakterystyka dzisiejszego realizmu polityki narodowej polskiej, dążącej do zdobycia warunków szerokiego narodowego rozwoju w tych państwach, do których ziemie polskie należą.
Chapitre VI. La crise historique dans la question polonaise.
Wykład tezy zasadniczej: Naród polski, który zorganizował się w Państwo w walce z germanizmem, na froncie Zachodnim, który następnie wszystkie swe siły zwrócił przeciw Wschodowi (Tatarom, Turkom, Moskwie), - dziś znów widzi głównego wroga na zachodnim froncie, w Germanizmie, i w tym kierunku musi zwrócić swe siły. Ażeby wszakże walczyć skutecznie z germanizmem i spełnić dziejową misję bariery przeciw zalewowi germańskiemu, musi w państwie rosyjskim, mianowicie w Królestwie Polskim, osiągnąć instytucje pozwalające mu rozwinąć szeroką pracę nad rozwojem swych sił narodowych.