Magiczne grzybki Azteków?
Znajdowane na terenie całej niemalże Mezoameryki figurki o kształcie przypominającym grzyby uważane były raz za fallusy, innym razem za grzybki halucynogenne.
Magiczne grzybki Azteków?
Znajdowane na terenie całej niemalże Mezoameryki figurki o kształcie przypominającym grzyby uważane były raz za fallusy, innym razem za przestawienia grzybków halucynogennych. Jakie tak naprawdę było ich przeznaczenie?
Niewielkie, podobne kształtem do grzybów figurki, wykonane z kamienia lub gliny spotykane w ogromnej ilości w południowej Gwatemali, Salwadorze oraz w meksykańskich stanach Chiapas, Oaxaca i Tobasco, nie wzbudziły zainteresowania swoich odkrywców. Dopiero w XVIII wieku zostały zauważone przez kilku badaczy, którzy, wykazując się sporą dozą wyobraźni uznali je za...przedstawienia falliczne. Rozmiary figurek, wahające się w granicach od 13 do 30 cm, faktycznie pasowałyby do tej teorii. Dziwić jednak może fakt, dlaczego u podstawy takiego „fallusa” znajdują się zazwyczaj niewielkich rozmiarów przedstawienia ludzi lub zwierząt, takich jak jaguary czy ptaki. Czasami są one również pokryte wzorami rytymi w postaci prostych linii, kropek, lub odciskami muszelek. Podobno niektórzy badacze sugerowali, iż figurki te mogły być używane jako siedzenia, jednak wątpliwe jest, aby kiedykolwiek próbowali na nich usiąść. Czym więc były owe tajemnicze „grzybki”?
Grzybki halucynogenne i „ciało boga”
Lata 50' i 60' XX wieku, to rozwój ruchów hippisowskich i wzrost zainteresowania różnymi substancjami psychoaktywnymi. W tych czasach powstała nowa teoria na temat przeznaczenia tych zagadkowych figurek. V.P. oraz R.G. Wasson uznali je za przedstawienia grzybów halucynogennych, zażywanych w wielu mezoamerykańskich kulturach. Teorię tę rozbudował Borhegyi, który stwierdził, iż w Mezoameryce istniał zapewne kult kamiennych i ceramicznych grzybów, który był połączony z zażywaniem świętych grzybów o magicznych (tzn. halucynogennych) właściwościach.
Przód grzybkopodobnej figurki, znajdującej się w Muzeum w Berline. U podstawy figurki widać głowe ludzką.
Właściwości takie ma około 20 gatunków grzybów występujących obecnie w Meksyku. Współcześni mieszkańcy Mezoameryki, Mazatlekowie, Mixtekowie i Zapotekowie, do dziś używają grzybów z rodzin stropharia i psilocibe do wprowadzania się w stany transowe. Hiszpanie, którzy przybyli na tereny Imperium Azteckiego opisywali używane tam trzy grzybki. Pierwszy z nich, koloru żółtego, był spożywany na surowo i powodował ataki niekontrolowanego śmiechu oraz, czasami, trwałe szaleństwo. Spożycie innego wywoływało niezbyt przyjemne wizje wojen i demonów. Ostatni, w kolorze śniadym, powodował podniecenie, halucynacje, „kolorowe sny”, a czasem wizje demonów i węży. To zapewne o tym ostatnim grzybku pisał Sahagun, XVII-wieczny hiszpański kronikarz, że „...jest mały, czarny rośnie na polach lub pastwiskach...grzyby te są smukłe, okrągłe, niedobre w smaku, leczą gorączkę i reumatyzm.” Według niego zaledwie 2-3 takie grzybki wystarczałyby wywołać wizje. Za duża ich ilość powodowała niepohamowaną żądzę.
Grzyb ten został w 1937 roku zidentyfikowany przez Harvard Botanical Museum jako Panaeolus campanulalus L. var. Sphinctrinus. Jego aztecka, niemniej skomplikowana nazwa to teonanacatl, co można przetłumaczyć jako „mięso” lub „ciało boga”. Informacji na temat okoliczności użycia teonanacatl dostarczają nam azteckie kodeksy, czyli „księgi” wykonane z kory figowca, na których azteccy kapłani zapisywali to, co było ważne dla tej kultury.
Oczywiście „ciało boga” nie było dostępne zwykłym śmiertelnikom. Używali go tak zwani ticitl, którzy dzięki niemu przepowiadali przyszłość. Natomiast kapłani (calmeca) czasami dawali je swoim pacjentom, aby wywołane przezeń wizje pomogły określić przyczynę choroby. Wiadomo również, że w 1502 roku teonanacatl spożywano podczas uczty koronacyjnej Montezumy. Po złożeniu ofiar z ludzi surowe grzyby ofiarowano gościom, co wywołało u nich utratę zmysłów.
W żadnym z tych opisów nie ma jednak mowy o kulcie kamiennych lub ceramicznych grzybów. Do kogo zresztą miał by być kierowany taki kult? Sam Borhegyi przyznaje, że figurki grzybków nie były spotykane w rejonach, gdzie zażywano „magiczne” grzybki, natomiast spożywanie grzybów halucynogennych nie zostało potwierdzone na terenach występowania kamiennych i ceramicznych figurek.
Narzędzia garncarskie?
Wątpliwości te skłoniły Ulricha Köhlera do skrytykowania teorii Borghegyi i twierdzenia, że figurki te były po prostu narzędziami garncarskimi ułatwiającymi lepienie naczyń z gliny. W jaki sposób? Köhler uważa, że na takim „grzybku” kładziono „placek” gliny, który następnie formowano w odpowiedni kształt naczynia. Swoją koncepcję opiera on na fakcie, iż kamienne grzybki wykonane są zawsze z kamieni porowatych, co chroni przed ześlizgiwaniem się formowanej gliny. Ponadto duża część tych figurek wykonana jest właśnie z gliny, która jest podstawowym materiałem garncarskim. Na ile prawdopodobna jest ta hipoteza? Być może w odpowiedzi na to pytanie pomoże nam ewidencja archeologiczna.
Figurki, zarówno te kamienne jak i ceramiczne, występowały w Mezoameryce w całkiem sporych ilościach. Niestety niewiele z nich znaleziono in situ. Znaczna ich część znajduje się w prywatnych kolekcjach, a nawet te odkryte podczas wykopalisk, nie znajdowały się w ich prawdziwym kontekście. Większość była zniszczona i po prostu wyrzucona na śmietnik. Jednym z wyjątków jest grób z miejscowości Isla. Odkryto tam pochówek mężczyzny, do którego wyposażenia, oprócz muszli spondylus, jadeitowych przetyczek do uszu i naszyjnika, należała także jedna figurka ceramicznego „grzybka”. Według Köhlera w grobie tym pochowano garncarza, wraz z jego podstawowym narzędziem pracy. Przeczy temu jednak brak naczyń ceramicznych w grobie, a także zbyt bogate wyposażenie. Zwykłego rzemieślnika raczej nie byłoby stać na spondylus, ani jadeitowe ozdoby, które były w Mezoameryce towarami luksusowymi.
Podobnie wygląda odkrycie innego grobu, na stanowisku Kaminaljuyu. Pochowanemu tam mężczyźnie ofiarowano, oprócz artystycznie wyrzeźbionej figurki kamiennego grzybka, jeszcze 250 innych, cennych darów. Tak bogate ofiary grobowe na pewno nie znajdowałyby się w grobowcu zwykłego garncarza, a raczej wojownika lub nawet kapłana.
Potwierdzeniem teorii Köhlera mogłoby być natomiast odkrycie 10 miniaturowych, wysokości 13-18 cm, kamiennych grzybków. Dziewięć z nich znajdowało się we wspólnym kontekście z miniaturowymi metates i manos (tak nazywa się amerykańskie żarna i rozcieracze), które zapewne były używane do rozcierania surowców, przeznaczonych do wykonywania barwników. Barwniki te mogły być wykorzystywane przez garncarza do malowania naczyń.
Tajemnicza kobieta
Wydaje się, iż rozwiązanie zagadki kamiennych i ceramicznych „grzybków” byłoby całkiem proste gdyby udało się znaleźć przedstawienie jednego z nich, nie w postaci pojedyńczego zabytku, ale w scenie, która mogłaby jakoś wskazywać na ich użycie. Tego typu znalezisko zanjduje się w Nowym Jorku, w jednej z prywatnych kolekcji. Jest to, pochodząca najprawdopodobniej z wybrzeża Veracruz, ceramiczna figurka przedstawiająca młoda kobietę siedzącą po turecku na przeciw ceramicznego grzybka. Jedną rękę trzyma na jego kapeluszu, drugą wznosi do góry, jak gdyby komuś machała. Na pierwszy rzut oka wniosek jest prosty: figurka przedstawia garncarkę w trakcie wykonywania naczynia. Jedną ręką przytrzymuje ona placek gliny, leżący na grzybkopodobnej podstawce, ułatwiającej uformowanie naczynia, drugą wznosi w geście pozdrowienia, zapewne do przechodzącej obok osoby. Niestety interpretacja tej sceny nie jest wcale tak prosta. Dlaczego przedstawiono tak wyraźnie pomoc garncarską zamiast lepionego na niej naczynia? Czyżby niedopatrzenie twórcy danej figurki, czy może rzeźbiarzowi chodziło właśnie o zaakcentowanie „grzybka”? Borhegyi uważa, że raczej to drugie. Według niego figurka kobiety jest dowodem potwierdzającym jego teorię, na istnienie w Mezoameryce kultu grzybków halcynogennych. Kobieta ta pochodzi zapewne z wyższych sfer, o czym świadczy jej naszyjnik i nakrycie głowy, a pokazana jest w geście modlitwy lub adoracji ceramicznego przedstawienia „magicznego” grzybka. Wszystko byłoby w porządku, gdyby nie fakt, iż w Mezoameryce siedzenie na ziemi nie było oznaką szacunku. Modląc się Aztekowie kucali, ale tak by nie dotykać ziemi pośladkami, ręce trzymając skrzyżowane na piersiach. Podobne zwyczaje panowały zapewne w stanie Veracruz.
Czy w takim razie można stwierdzić jakie tak naprawde przeznaczenie miały omawiane figurki? Niestety rozwiązanie tej zagadki nalezy zostawić przyszłym pokoleniom archeologów. Miejmy jednak nadzieję, że wykażą się oni podobna pomysłowością i stworzą równie ciekawe teorie.
