TEMAT: PROCES KSZTAŁCENIA
Literatura:
Czesław Kupisiewicz „Dydaktyka ogólna”
Kazimierz Żegnałek „Dydaktyka ogólna - wybrane zagadnienia”
Wincenty Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”
POJĘCIE PROCESU KSZTAŁCENIA
Na początku trzeba przybliżyć podstawowe pojęcie, jakim jest dydaktyka. W dzisiejszym świecie przyjmuje się, iż dydaktyka jest nauką o kształceniu, czyli inaczej teorią kształcenia. Kształcenie to zarówno nauczanie, jak i uczenie się. Czesław Kupisiewicz - znawca dydaktyki, używa określenia nauczanie - uczenie się jako synonim kształcenia. Nauczanie i uczenie się może przebiegać niezależnie od siebie. Może występować jako pojedyncze zadanie (zamierzone lub niezamierzone), albo w postaci ciągu zdarzeń. Wtedy to mówimy o procesie. Słowo proces wywodzi się od łacińskiego słowa „processus”, oznaczającego postęp, powodzenie. Możemy powiedzieć, że proces to zmiany określonego stanu, w którym zachodzą regularnie występujące po sobie etapy rozwoju. Zacytuję tu Wincentego Okonia, który tak definiuje proces kształcenia - „… jest to uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń, obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów, treści oraz uwzględniający takie warunki i środki, jakie służą wywołaniu pożądanych zmian w uczniach …” Uważa on, że kształcenie to czynności, które umożliwiają ludziom poznanie społeczeństwa, przyrody, kultury, czyli wielostronny rozwój sprawności uzdolnień, zainteresowań, postaw, nabycie kwalifikacji. Nazywa to procesem poznawczym.
Wyróżniamy takie pojęcia procesu kształcenia:
- uczenie się - to proces nabywania przez uczący się podmiot określonych wiadomości, faktów, nawyków, rozwijanie zdolności, przekonań oraz naśladownictwo. Rezultat tego procesu zależy między innymi od motywacji i aktywności jednostki. Uczenie się jest jedną z podstawowych form działalności człowieka , oprócz pracy, zabawy i działalności społeczno - kulturalnej.
- nauczanie - jest to działalność nauczyciela o charakterze planowej i celowej pracy, ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i rozwijanie uzdolnień. Pojęcie to ma charakter intencjonalny tzw. Że jego intencją jest wywołanie uczenia się . Nauczanie związane jest z uczeniem się tworząc proces. Obydwa te pojęcia tworzą pojęcie - kształcenie.
- kształcenie - jest to całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę umiejętności, wiedzy oraz rozumienie otaczającego go świata. Pojęcie kształcenia często utożsamia się z formalnym kształceniem w instytucjach systemu szkolnego. Obejmuje ono także kształcenie nieformalne mające źródło w codziennych doświadczeniach rodzinnych, w kontaktach z rówieśnikami i informacjami pochodzącymi z masmediów.
- samokształcenie - jest to samodzielne zdobywanie wiadomości, nabywanie umiejętności i sprawności praktycznych z określonej dziedziny wiedzy. W szerszym ujęciu samokształcenie, odpowiada kształtowaniu własnej osobowości. Samokształcenie ma cechy procesu kształcenia, jednak jego inspiratorem i wykonawcą jest jednostka, która chce pogłębić swoją wiedzę. Pojęcie samokształcenia jest związane z pojęciem samouctwa, niekiedy pedagogowie utożsamiają te pojęcia.
OGNIWA PROCESU KSZTAŁCENIA
Ogniwa - to szereg elementów, które składają się na organizację i przebieg kształcenia. W literaturze pedagogicznej nazywane są też momentami i fazami. Ogniwa to wspólne elementy zróżnicowanego ze względu na treści, cele, szczeble edukacji i przyjęte założenia teoretyczne procesu kształcenia. Przeznaczone są dla nauczycieli, wskazując im jak powinni organizować pracę dydaktyczną. Podstawę dla ogniw kształcenia tworzą stopnie formalne, które opracował J.F. Herbart, są to:
- jasność
- kojarzenie
- system
- metoda
Ogniwa procesu kształcenia w podającym toku pracy dydaktycznej
- pierwsze ogniwo - to przygotowanie do pracy. W tym celu nauczyciel uświadamia uczniom, cele i zadania nauczania. Ma to na celu powstanie pozytywnych motywów uczenia się. Sposób uświadamiania jest ważny, ponieważ kształtuje nastawienie ucznia po co i czego ma się uczyć?
- drugim ogniwem jest opracowanie nowego materiału-czynności teoretyczne i praktyczne(notowanie, korzystanie z materiałów pomocniczych i słuchanie).
- trzecim ogniwem jest tzw. synteza przekazanego uczniom materiału. Jest to wyeksponowanie zawartych w tym materiale idei przewodnich, podstawowych faktów, zasadniczych tez, w celu ich uporządkowania oraz utrwalenia.
- czwartym ogniwem procesu nauczania jest kontrola stopnia opanowania przez ucznia przekazanych wiadomości oraz ocena tych wiadomości i umiejętności ucznia.
W poszukującym toku pracy dydaktycznej Kupisiewicz wymienia następujące ogniwa:
- uświadamianie sobie przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym. Prowadzi to do samodzielnego sformułowania przez nich problemu.
-słowne określenie napotkanej trudności. W trakcie realizacji tego ogniwa, uczniowie ciągle pracują pod kierunkiem nauczyciela, zapoznają się z problemem wymagającym rozwiązania oraz gromadzą niezbędne do tego materiały.
-przy pomocy nauczyciela formułują hipotezę, prowadzącą do rozwiązania problemu, potwierdzając ją zdobytą wiedzą.
- ostatnim ogniwem jest weryfikacja empiryczna, którą przeprowadza się na lekcji przedmiotów matematyczno - przyrodniczych. Jeśli chodzi o przedmioty humanistyczne, sprawdzeniu hipotezy czyli weryfikacji, służą np. źródła historyczne, słowniki oraz informacje zawarte w podręcznikach szkolnych.
TOKI PRACY DYDAKTYCZNEJ
Wincenty Okoń twierdzi, iż proces kształcenia cechuje duża złożoność i elastyczność, a o jego względnej jednolitości możemy mówić w najogólniejszych zarysach, przyjmując za razem, że przy względnej stałości celów ogólnych i dużej zmienności zadań szczegółowych może się on manifestować rozmaicie, głównie ze względu na przyjętą odmianę nauczania-uczenia się.
Z tego względu zostały wyróżnione cztery toki pracy dydaktycznej:
Podający
Problemowy lub poszukujący
Operacyjny
Ekspozycyjny
W toku PODAJĄCYM uczniowie przyswajają gotową już wiedzę np. przekazywaną w formie wykładu. Jest to rozwiązanie oparte na założeniach psychologii asocjacyjnej i obejmuje następujące momenty:
Dotyczące nauczyciela:
1. Przygotowanie uczniów do pracy przez zaznajomienie ich z celami i zadaniami lekcji.
2. Podawanie uczniom nowego materiału.
3. Synteza przekazywanego uczniom materiału czyli wyeksponowanie zawartych w nim idei przewodnich, podstawowych faktów, zasadniczych tez itp. w celu ich uporządkowania i utrwalenia.
4. Kontrola stopnia opanowania przez uczniów wiadomości w celu wykrycia luk i oceny trwałości i operacyjności wiedzy.
5. Zastosowanie, wyznaczenie zestawów ćwiczeń i zadań.
Zaś czynności przypisane uczniom to:
1. Powstanie u uczniów pozytywnej motywacji.
2. Poznawanie i przyswajanie nowych wiadomości.
3. Kojarzenie nowych wiadomości z już posiadanymi, syntetyzowanie i utrwalanie.
4. Samokontrola i samoocena - likwidacja luk i braków w wiadomościach i umiejętnościach.
5. Posługiwanie się zdobytą wiedzą w nowych sytuacjach.
Kolejność tych czynności jest nieodwracalna co wpływa na ograniczenie ilości odmian toku podającego. Mogą się one różnić tylko np. sposobem przedstawiania materiału czy środkami dydaktycznymi. Jednak w ogólnym zarysie pozostają bez zmian.
Zaletą tego toku jest szybkie przekazywanie uczniom gotowej wiedzy. Są oni jednak bardzo mało aktywni i zmuszeni do pamięciowego przyswajania wiedzy co jest wielką wadą, między innymi dlatego, że ogranicza uczniom swobodę.
Tok PROBLEMOWY (poszukujący) oparty jest na działalności uczniów. Uczniowie samodzielnie dochodzą do nowej wiedzy poprzez samodzielne rozwiązywanie problemów i zagadnień. Obejmuje on następujące czynności:
Nauczyciel:
1. Organizowanie sytuacji problemowej.
2. Formowanie problemu (gdy uczniowie sami nie są w stanie tego uczynić).
3. Udzielanie uczniom pomocy w procesie wytwarzania hipotez i ich weryfikowania.
4. Kierowanie myśleniem i działaniem w fazie sprawdzania rozwiązań.
5. Kierowanie procesem systematyzowania i kierowania wiedzy.
6. Organizowanie prac służących zastosowaniu zdobytej przez uczniów wiedzy.
Uczniowie:
1. Uświadomienie sobie trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym.
2. Formułowanie problemu oraz gromadzenie niezbędnych wiadomości.
3. Formułowanie i uzasadnianie hipotez.
4. Sprawdzanie słuszności przewidywań (eksperymenty, działania praktyczne, analizy porównawcze)
5. Formułowanie rozwiązań i wniosków oraz uporządkowanie i utrwalenie wiadomości.
6. Stosowanie wiedzy w rozwiązywaniu nowych zadań.
Proces kształcenia w tym toku przybiera postać działalności badawczej przez co rozwija aktywność intelektualną, postawę badawczą. Oraz sprzyja rozwojowi i kształci zdolności poznawcze jak myślenie czy spostrzeganie. Uczniowie mają dużo swobody.
Następny tok, tok OPERACYJNY zajmuje się rozwijaniem operacji uczniów, co służy uczeniu się oddziaływania na rzeczywistość. Model tego toku obejmuje następujące, niezbędne w procesie uczenia się działań czynności:
Nauczyciel:
1. Uświadomienie celu i znaczenia działania.
2. Ustalenie reguł i zasad działania.
3. Pokaz wzorowo wykonanego działania.
4. Kontrola i korekta.
5. Kontrola i ocena.
Uczniowie:
1. Poznanie celu działania - powstanie pozytywnej motywacji.
2. Przypomnienie reguł i zasad działania.
3. Obserwacja wzoru działania, kształtowanie się w świadomości modelu działania.
4. Pierwsze, dokładnie kontrolowane próby wykonania działania.
5. Ćwiczenia w samodzielnym, sprawnym wykonywaniu całości działania.
W tym toku jest stosunkowo wąski zakres swobody ucznia. Uczeń najpierw przyswaja lub przypomina sobie gotową wiedzę, bazuje na gotowych przykładach, a potem wykorzystuje to wszystko do wykonania działania. Zakres swobody nie jest jednak na tyle wąski by pozbawić ten tok walorów. Uczniowie poznają związki i zależności dotyczące określonych zjawisk i procesów, mają możliwość zastosowania wiedzy teoretycznej w wykonywaniu zadań co sprzyja rozwojowi ich samodzielności. Te działania praktyczne uczniów pozwalają lepiej zrozumieć i na dłużej zapamiętać wiadomości. W modelu tego toku najważniejsze jest to aby nie zamieniać dwóch głównych faz: orientacyjnej i operacyjnej. Obowiązuje zasada: najpierw teoria (sposób, metoda wykonywania działań) , potem praktyka (wykonywanie zadania).
Te trzy wymienione toki pracy dydaktycznej : podający, problemowy lub poszukujący, i operacyjny mają charakter instrumentalny. Służą zdobywaniu wiedzy o rzeczywistości drogą mniej lub bardziej samodzielną oraz zrozumieniu tej rzeczywistości, a tym samym skuteczniejszemu na nią oddziaływaniu. Obok toków dotyczących poznawania i rozumienia rzeczywistości, niezbędne jest stosowanie toku przysposabiającego uczniów do jej przetwarzania oraz dla jakiejś innej kategorii, umożliwiającej kształtowanie pożądanego stosunku uczniów do człowieka i ogólnoludzkich wartości.
Mowa tu o ostatnim toku nauczania- EKSPOZYCYJNYM, ukierunkowującym uczucia i postawy młodzieży. Wiąże się on z procesami emocjonalnymi w procesie kształcenia. Potrzeba zastosowania toku ekspozycyjnego pojawia się w momencie gdy eksponuje się w sposób pedagogicznie zasadny jakieś wartości moralne, społeczne czy religijne. Stosuje się go po to aby uczniowie wyrobili sobie własny stosunek do tych wartości a za razem tworzyli swój system wartości, uświadamiali sobie cele wartościowego życia i wytyczali kierunki własnego postępowania. Głównym modelem toku ekspozycyjnego są następujące czynności:
Nauczyciel:
1. Ukierunkowanie kontaktu z dziełem (utworem)
2. Eksponowanie dzieła (utworu)
3. Wskazanie na istotne elementy utworu i ich objaśnienie.
4. Inspirowanie uczniów do wyrażania indywidualnych przeżyć.
5. Podsumowanie zajęć i kierowanie uogólnieniem.
Uczniowie:
1. Zetknięcie się z dziełem.
2. Emocjonalne przeżywanie określonych wartości i ich przyswajanie.
3. Analiza i zrozumienie dzieła.
4. Wyrażanie indywidualnych uczuć.
5. Formułowanie wniosków praktycznych dotyczących postaw własnych.
Jednak mogą się one zmieniać w zależności od rodzaju dzieła lub czynów ludzkich, które mają stanowić substrat przeżycia emocjonalnego. Inny będzie model działań w przypadku gdy tematem zajęć będzie utwór literacki, a inny w przypadku utworu poetyckiego. Z tego względu w tym właśnie toku zakres swobody jest stosunkowo największy. Uczniowie mają możliwość lepszego poznawania kultury, rozbudzają uczucia, wrażliwość na wartości, wyrabiają w sobie umiejętność wartościowania i oceniania.
Wszystkie cztery toki kształcenia łącznie uwzględniające podstawowe cele i kierunki kształcenia są podstawą do pogodzenia rozbieżnych poglądów na temat budowy lekcji. Każdemu tokowi przypisany jest typ lekcji:
Lekcja podająca
Lekcja problemowa
Lekcja operacyjna
Lekcja ekspozycyjna
Ponadto, można wyróżnić następujące podtypy lekcji podającej:
Lekcje kombinowane
Lekcje, na których wprowadza się nowy materiał
Lekcje, na których ma miejsce utrwalanie wiadomości
Lekcje mające na celu uogólnianie i systematyzację materiału
Lekcje mające na celu kształtowanie umiejętności i nawyków
FUNKCJE WYCHOWAWCZE KSZTAŁCENIA
Racjonalnie przygotowany i właściwie realizowany proces kształcenia oprócz zapewnienia uczniom opanowania określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, zapewnia pełny, wszechstronny rozwój i kształtuje pożądane cechy osobowości. Z tego właśnie powodu proces kształcenia spełnia bardzo ważne funkcje wychowawcze:
Stanowi podstawę kształtowania poglądów, przekonań
Umożliwia uczniom formułowanie i przestrzeganie określonych kryteriów oceny różnorakich zjawisk i wydarzeń przyrodniczych, społecznych, technicznych i kulturalnych
Wskazuje jak właściwie oceniać postępowanie zarówno innych osób jak i własne
Sprzyja opanowaniu przez uczniów skutecznych metod samokształcenia oraz wdrażaniu racjonalnego posługiwania się odpowiednimi technikami pracy umysłowej
Wpływa na rozwój intelektualny, emocjonalny i wolicjonalny
Kształtuje wrażliwość na piękno przyrody i dzieł sztuki
Wyrabia umiejętności oceny estetycznych i moralnych wartości utworów literackich
Rozwija uczucia patriotyczne
Wpaja demokratyczne zasady i normy współżycia.
Proces kształcenia ogrywa bardzo ważna rolę w życiu każdego człowieka. Przez całe życie odgrywamy role zarówno ucznia jak i nauczyciela zdobywając wiedzę i przekazując ją innym.
Małgorzata Kowalska
Wioleta Kwiatkowska