Rosja - USA: układ podpisany 24 maja 2002
Prezydenci Rosji i Stanów Zjednoczonych Władimir Putin i George W. Bush podpisali układ o redukcji głowic jądrowych. Porozumienie zakłada ograniczenie o dwie trzecie arsenałów nuklearnych obu państw w ciągu 10 lat.
Podczas spotkania na Kremlu politycy podpisali także deklarację o partnerstwie strategicznym, deklarację o nowych stosunkach gospodarczych, nowym dialogu w dziedzinie energetyki, o współpracy antyterrorystycznej, kontaktach między obywatelami obu państw i o sytuacji na Bliskim Wschodzie.
Po podpisaniu dokumentów prezydent Bush powiedział, że era konfrontacji między USA a Rosją dobiegła końca.
Zapowiedział też, iż Rosja i Stany Zjednoczone będą ściśle współpracować nad załagodzeniem sporu o rosyjską pomoc w budowie irańskiej siłowni atomowej.
Bush oświadczył, że omawiał tę kwestię z prezydentem Rosji Władimirem Putinem w kontekście niedopuszczenia do tego, żeby broń masowej zagłady dostała się w ręce terrorystów.
Administracja Busha, która postrzega Iran jako element "osi zła" (obok Iraku i Korei Północnej), zarzucając mu wspieranie terroryzmu, jest przeciwna rosyjskiej pomocy w budowie irańskiej elektrowni atomowej
Prezydent Bush ogłosił oficjalnie 13 maja, że osiągnięto porozumienie z Rosją w sprawie redukcji zbrojeń nuklearnych. Porozumienie zostanie podpisane podczas moskiewskiego szczytu Bush-Putin 24 maja.
Na jego mocy głowice nuklearne zostaną zredukowane do poziomu 1700-2200 sztuk po każdej ze stron z obecnych, dozwolonych przez układ START I 6-7 tysięcy. Redukcja arsenałów atomowych będzie kombinowana: część głowic zostanie zlikwidowana, a część zmagazynowana.
Ten traktat zlikwiduje spuściznę zimnej wojny, nową erę w stosunkach amerykańsko-rosyjskich
Nad szczegółami porozumienia pracowali w Moskwie zastępca amerykańskiego sekretarza stanu John Bolton i rosyjski wiceminister spraw zagranicznych Georgij Mamiedow.
Porozumienie zostanie podpisane 24 maja w Moskwie podczas szczytu Bush-Putin. Obecnie jednak nie wiadomo jeszcze czy porozumienie zostanie usankcjonowane prawnie. Międzynarodowe umowy w USA muszą być ratyfikowane przez kongres Stanów Zjednoczonych. Tam jednak przewagę mają Demokraci, a tych w głosowaniu się obawia się Bush.
Rosja zgodziła się, by USA magazynowały część wycofanych z uzbrojenia głowic, podczas gdy inne zostaną zniszczone. Problem ten był przez dłuższy czas uniemożliwiał zakończenie negocjacji.
obie strony zredukują głowice atomowe do poziomu 1700-2200 sztuk i że formalne porozumienie w tej sprawie zostanie wypracowane przed majowym szczytem.
Należy dodać, że prezydent Putin naciskał na amerykańskich negocjatorów by ilość głowic nuklearnych zredukować do 1500 podkreślając, że Federacji Rosyjskiej nie stać na utrzymywanie nawet tak ograniczonej ilości broni.
Układ ABM. Zerwanie i konsekwencje.
"Przekażę Rosji zawiadomienie o zerwaniu układu ABM 12 grudnia 2001. Oznacza to koniec porozumienia rozbrojeniowego, które eksperci i historycy uważali za podstawę równowagi nuklearnej.
Lata 60. oznaczały dla Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego niekończący się wyścig zbrojeń, rozwój potężniejszych broni ofensywnych i defensywnych. Planowaniem strategicznej obrony nuklearnej zajmował się ówczesny sekretarz obrony Robert McNamara. To on sformułował koncepcję, która pozostawiała obydwa kraje praktycznie bezbronne wobec ataku nuklearnego.
Na początku lat 70. Amerykanie mieli już gotowe plany budowy dwóch systemów ABM (Anti-Ballistic Missile). W tym samym czasie Rosjanie budowali system ochrony Moskwy. Do tego czasu systemy antyrakietowe nie były objęte jakimikolwiek negocjacjami rozbrojeniowymi.
Koncepcja McNamary, trafnie nazwana "Mutual Assured Destruction" (destrukcja wzajemnie zapewniona) czyli MAD (ang słowo mad oznacza również "wściekły, szalony"), została zatwierdzona w roku 1972 przez prezydenta Nixona traktatem znanym obecnie jako ABM Treaty (Anti-Ballistic Missile Defense Treaty) czyli traktatem o obronie antynuklearnej. Zgodnie z nim, każda ze stron mogła zbudować dwa systemy. Jeden - dla ochrony stolicy, i jeden - zabezpieczający wyrzutnie pocisków międzykontynentalnych. Centra obu systemów miały być odległe od siebie o co najmniej 1300 kilometrów, a promień chronionego terenu nie mógł przekraczać 150 kilometrów. W skład każdego z systemów mogło wchodzić najwyżej 100 nieruchomych wyrzutni, zdolnych do wystrzeliwania tylko jednogłowicowych pocisków.
Traktat został zawarty na czas nieokreślony, ale wewnętrzna klauzula przewidywała możliwość jego weryfikacji co 5 lat.
Dokumenty o zerwaniu układu Rosja otrzymała 13 grudnia, co oznacza, że sześć miesięcy później przestanie on obowiązywać i prace nad amerykańską tarczą antyrakietową (NMD - National Missile Defence) ruszą pełną parą. Do tej pory Amerykanie przeprowadzili kilka dozwolonych przez układ testów. Początkowo były problemy ze skutecznością systemu, ale zostały one naprawione. W rezultacie wykazano, że zbudowanie tarczy jest możliwe, ale bardzo skomplikowane i kosztowne. Prezydent Bush oczekuje, że w swej najprostszej formie tarcza powstanie jeszcze przed wyborami prezydenckimi w 2004 roku. Pentagon potwierdził, że do tego czasu możliwa będzie budowa i uzbrojenie jedynie kilku silosów w ramach bazy tworzonej na Alasce.
Intrygująca jest jednak reakcja społeczności międzynarodowej na zaistniałą sytuację. Do tej pory rządy Rosji (wcześniej ZSRR) i Chin ostro sprzeciwiały się budowie takiego systemu. Kraje Europy Zachodniej i większość demokratów z amerykańskiego Kongresu nie godziły się na system zabezpieczający tylko USA i Kanadę. Rosja protestowała, bo po pierwsze, nie stać jej na budowę własnej tarczy; po drugie, rosyjscy generałowie, obarczeni zimnowojenną mentalnością, nie chcą uwierzyć iż system ma bronić USA przed pojedynczymi atakami terrorystów, a nie atakiem Moskwy. Boją się lekceważenia ze strony Ameryki, gdy ta posiadać będzie już swój system obronny. Chiny z kolei, ze swoim małym potencjałem nuklearnym przestałyby się liczyć jako mocarstwo atomowe. W ciągu ostatnich tygodni wszystkie te głosy znacznie straciły na sile.
11 września zmienił się bieg polityki międzynarodowej USA. Kampania anty-terrorystyczna obejmować będzie nowe rejony. Po rozbiciu al-Kaidy pojawiły się głosy o potrzebie rozszerzenia działań o Irak i Somalię. Amerykanie nie mieli dotychczas tak silnych argumentów w toczącym się sporze o budowę tarczy. Terroryści kierowani przez ibn Ladena użyli jako bomb porwanych samolotów, ale nikt nie zagwarantuje, że w ciągu dekady nie będą dysponować pociskami zdolnymi zniszczyć całe miasto. Dochodzi to tego obawa o rozwój sytuacji w tzw. państwach chuligańskich (''rogue states'') jak Iran, Irak czy Korea Północna. Skutecznie uciszyło to głosy sprzeciwu zarówno ze strony demokratów w USA jak i europejskich partnerów z NATO.
W sukurs Amerykanom poszedł niedawno premier Wielkiej Brytanii, Tony Blair. Jego pomysł przewiduje wciągnięcie Rosji do mechanizmów decyzyjnych NATO. Nie powinno to osłabiać Sojuszu, jak twierdzi Lord George Robertson. Spotkania w ramach układu NATO - Rosja poświęcone miałyby być tylko kwestiom, których załatwienie bez współpracy Moskwy byłoby trudne. Tyle teoria. Faktycznie oznaczałoby to, że w obszarach "wspólnych interesów" przedstawiciele Rosji mieliby takie samo prawo decydowania jak Francja, Niemcy czy Polska. Do "wspólnych interesów" należy walka z terroryzmem, rozbrojenie i misje pokojowe. Mimo, że o prawie weta dla Rosji nic ze strony Sojuszu nie było słychać, to jednak szef rosyjskiej dyplomacji, Igor Iwanow, o takie prawo wystąpił. Wszelkie konkrety zostaną ustalone na spotkaniu szefów dyplomacji krajów NATO w Reykjaviku w maju 2002.
Dodatkowym prezentem dla Rosji jest oferta złożona na ręce Siergieja Iwanowa przez Colina Powella (a zapowiedziana wcześniej w czasie wizyty Putina w Ameryce), przewidująca znaczne zmniejszenie arsenałów jądrowych USA z 6-7 tys. do niespełna 2 tys. głowic. Putin obiecał podobne działanie po stronie Rosji - ilość głowic będzie zmniejszona do 1,5 tys. Jest to gest przez Rosję bardzo pożądany, gdyż sama nie jest w stanie dłużej utrzymywać potencjału atomowego w liczbie około 6 tys. głowic. Wszelkie szczegółowe ustalenia zapadną w Moskwie - w połowie przyszłego roku na szczycie Bush - Putin.
Łagodny ton sprzeciwu, w jakim Rosja wyrażała swoje zdanie wobec budowy systemu ABM, znalazł finał w komentarzu Władimira Putina do wydarzeń z 13 grudnia: "Decyzja o wypowiedzeniu traktatu ABM jest błędem, ale nie stanowi dla nas zaskoczenia i nie zagraża interesom Rosji".
Wyścig zbrojeń
"Wyścig zbrojeń": wzmożona rywalizacja w dziedzinie wojskowej, polegająca na dążeniu państw do zwiększenia ilości lub jakości materialnych środków i zasobów koniecznych do prowadzenia działań wojskowych. Główne cechy to globalny zasięg, szybkie tempo rozwoju sektora militarnego, postęp naukowo-techniczny i rosnące wydatki.
Główne stymulatory zbrojeń to:
1) obawa przed skutkami osiągnięcia przewagi przez potencjalnych przeciwników
2) dążenie do utrzymania równowagi siły lub zbudowania potencjału militarnego dającego gwarancję skutecznej
obrony w razie napaści
Rozwój broni nuklearnych:
1) broń atomowa: USA - 16.VII.1945; ZSRR - 29.VIII.1949; Wielka Brytania - 3.X.1952; Francja -
13.II.1960; Chiny - 16.X.1964; Izrael - 1970 (?); Indie - 19.V.1974; RPA - prawdopodobnie 22.IX.1979;
Pakistan 28.V.1998
2) broń termojądrowa (wodorowa) - USA - 1.XI.1952; ZSRR -12.VIII.1953; W. Bryt. - 1957; Chiny - 1967;
Francja - 1972
3) broń neutronowa (wzmocnionego promieniowania) - pierwsze testy USA 1963 - decyzją prezydenta Cartera
w 1978 zaprzestano dalszych badań
Technologie nuklearne: Brazylia, Argentyna, Libia, Korea Płn., Korea Płd., Irak, Iran, RFN, Japonia, Arabia Saudyjska
Państwa progowe - rozwijają programy budowy arsenału atomowego, dysponują nuklearnymi technologiami wojskowymi. Obecnie: Korea Północna, Iran, Syria
„Gwiezdne wojny” - program SDI - 23.III.1983 - pierwotna koncepcja: 300 stacji orbitalnych wyposażonych w 10 zespołów przechwytujących, opartych na skomplikowanym systemie laserów i zwierciadeł; w 1988 ze względów finansowych zmniejszono liczbę stacji o połowę; 1990 - "brylantowe kamyki": 100 tys. małych rakiet umieszczonych w przestrzeni kosmicznej, zdolnych do zidentyfikowania toru lotu rakiet przeciwnika i zniszczyć je przez kolizję; 1993 - odstąpienie od programu
Przykłady współczesnych technologii napędzających wyścig zbrojeń:
· technologia Stealth - specjalna powłoka ograniczająca echo na ekranach radarowych - USA: samolot wielozadaniowy F-117, bombowiec strategiczny B-2
· "Broń inteligentna" - optoelektronika, mechanika precyzyjna, inżynieria materiałowa - bomby szybujące naprowadzane techniką telewizyjną, laserową lub podczerwienią; urządzenia walki elektronicznej
· urządzenia telekomunikacyjne - GPS, łączność satelitarna
· urządzenia nasłuchu radioelektronicznego - AWACS, J-STARS, ASTOR; systemy sonarowe
· działa laserowe - rozwijane poprzez SDI - eksperymenty z laserem opartym na dwutlenku węgla; w X.1997 laser jodowy
· wyścig w powietrzu - supermyśliwce F-22 Raptor; Eurofighter; S-37 Bierkut
Rozbrojenie
Koncepcja rozbrojenia - redukcja i eliminacja w odniesieniu do poszczególnych kategorii broni oraz obszarów ich stosowania
Historia rozbrojenia: haskie konferencje pokojowe 1899 i 1907. Pakt Ligi Narodów - konferencja rozbrojeniowa 1932-34 (formalnie do 1936) - LN oraz USA i ZSRR; traktaty o ograniczeniu niektórych zbrojeń na morzu: waszyngtoński 1922 (Francja, USA, W. Bryt., Japonia i Włochy) i londyński 1930 i 1936 (wycofały się Japonia i Włochy)
Protokół genewski o zakazie użycia w działaniach wojennych gazów bojowych i trujących i biologicznych metod walki z 17.VI.1925
I grupa - umowy zakazujące określonych kategorii i nakazujące ich likwidację lub istotnie redukujące istniejące zapasy :
1) konwencja o zakazie badań, produkcji i przechowywania broni biologicznej oraz ich zniszczeniu -
10.IV.1972 weszła w życie 26.III.1975
2) konwencja o powszechnym i całkowitym zakazie i zniszczeniu broni chemicznej - Paryż 15.I.1993, weszła
w życie 29.IV.1997 - zniszczenie posiadanych broni, urządzeń do produkcji, nieposiadanie, nierozwijanie,
niegromadzenie, nieprzekazywanie i niestosowanie broni chemicznych.
3) traktat USA - ZSRR o eliminacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu (INF) 8.XII.1987 - wszedł w życie
1.VI.1988 - rakiety stacjonujące w Europie o zasięgu 500-5500 km (eurorakiety) Układ zobowiązywał
obydwie strony do likwidacji wszystkich posiadanych oraz gotowych do rozmieszczenia rakiet krótkiego i
średniego zasięgu w ciągu 3 lat od wejścia układu w życie. Rakiety zniszczone do 1.VI.1991
4) układ START I (USA-ZSRR) 31.VII.1991 -
- zmniejszenie strategicznych broni nuklearnych: liczby głowic w ciągu 10 lat do 6.000 po obu stronach
- redukcja rakiet międzykontynentalnych rozmieszczonych na lądzie, pocisków balistycznych na okrętach podwodnych, ciężkich bombowców (systemów przenoszenia) do 1600 po obu stronach (o ok. 30%)
- zaprzestanie transferu broni strategicznych do państw trzecich
- ważność układu - 15 lat, z możliwością przedłużenia o kolejne 5 lat.
Ratyfikowany 1.X.92 przez Senat USA. 4.XI.92 traktat ratyf. Rada Najwyższa Rosji. Zrealizowany. Po rozpadzie ZSRR zawarto protokół lizboński (V.1992) - cztery republiki byłego ZSRR (Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan) oraz USA - zobowiązywał Ukrainę, Białoruś i Kazachstan do przystąpienia do START I oraz układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowych (NPT), przekazania rakiet balistycznych i głowic nuklearnych Rosji jako spadkobiercy ZSRR
5) układ START II (USA-Rosja) - 3.I.1993 - redukcja 2/3 nuklearnych broni strategicznych do 2003 r z
możliwością przyspieszenia redukcji do końca 2000 r. w razie odp. pomocy.
- głowic nuklearnych do 3.500-3.000
- ograniczenie liczby głowic nuklearnych w rakietach umieszczonych na łodziach podwodnych do 1750-1700
- likwidacja wielogłowicowych międzykontynentalnych rakiet balistycznych
Ratyfikowany 26.I.1996 przez USA, 14.IV.2000 przez Rosję. Rosja wycofała się z układu 13.VI.2002 wskutek wystąpienia USA z układu ABM (systemy obrony przeciwrakietowej) z 1972 r.
W Helsinkach III.1997 nieformalne porozumienie podczas szczytu Jelcyn-Clinton, potwierdzone 28.IX.1997 przez Albright i Primakowa. Odroczenie do 2007 r. obowiązku zniszczenia przez Rosję głowic nuklearnych na mocy START II, wycofanie do 2003 r.
6) START III: zapowiedź kontynuowania procesu START natychmiast po ratyfikowaniu START II przez Dumę.
Założenie: redukcja głowic do 2 tys.
13.XI.2001 - szczyt Bush-Putin - propozycje redukcji liczby głowic w ciągu 10 lat do poziomu 2200-1700.
Niektórzy analitycy twierdzą, że liczba 2000 ładunków do próg zdolności utrzymania triady nuklearnej.
7) SORT - podpisany 24.V.2002 w Moskwie podczas szczytu Bush-Putin: redukcja do 31.XII.2012 liczby
głowic jądrowych do poziomu 1700-2200 dla obu stron; potwierdzenie ważności układu START I
Układy dotyczące zbrojeń konwencjonalnych:
traktat paryski z 19.XI.1990 w sprawie konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie (CFE), negocjowany
jądrowych ramach KBWE - zawarty między NATO i Układem Warszawskim, obowiązuje od 17.VII.1992 - ograniczenia w pięciu kategoriach broni konwencjonalnych: czołgów (do 20 tys. dla obu organizacji); artylerii o kalibrze ponad 100 mm (20 tys.), samolotów bojowych (6800), helikopterów (2000) i wojskowych pojazdów bojowych (30 tys.). 15.05.92 w Taszkiencie porozumienie państw sukcesorskich ZSRR o podziale limitów uzbrojenia przyznanych ZSRR, podpisane 5.VI.92 w Oslo.
akt kończący rokowania w sprawie liczebności sił konwencjonalnych w Europie (CFE-1A) - 10.VII.1992
Helsinki, wszedł w życie 9.XI.1992 - ustanawia limity osobowe, pułapy liczebności personelu wojskowego sił konwencjonalnych
Dążenia Rosji od 1995 r. do rewizji CFE, uzależniającej przestrzeganie traktatu od niedopuszczenia
poszerzenia NATO na wschód. II.95 - Białoruś wstrzymała swe zobowiązania wynikające z CFE.
Nowelizacja CFE - negocjacje we Wiedniu zakończone III.99; formalne porozumienie podpisane w XI.99
podczas szczytu OBWE w Stambule. Rosja uzyskała prawo do zwiększenia pułapów flankowych (Kaukaz,
Psków), w zamian zobowiązała się nie zwiększać stanu posiadania w Kaliningradzie. Polska utrzymała
swoje pułapy, dodatkowo NATO może wysłać w razie zagrożenia dwie ciężkie dywizje z 459 czołgami.
traktat o otwartych przestworzach 24.III.92 - możliwość dokonywania obserwacji dowolnej części
terytorium innych państw
II grupa - kontrola zbrojeń - dotyczy utrzymania równowagi sił (racjonalizacja potencjałów broni)
1) SALT I 26.V.1972 - USA-ZSRR - Moskwa
A) ograniczenie systemów przeciwrakietowych (ABM) - utrzymanie tylko dwóch - w rejonie stolicy oraz w
rejonie rozmieszczenia wyrzutni rakiet międzykontynentalnych - każdy z systemów nie może mieć
powierzchni przekraczającej promień 150 km, składać się z więcej niż 100 wyrzutni i 100 rakiet
przechwytujących oraz 6 stacji radarowych. Układ zawarty bezterminowo, uzupełniony protokołem z
3.VII.1974 podpisanym w Moskwie przez Nixona i Breżniewa o ograniczeniu ABM do jednego systemu.
B ) ICBM (protokół dodatkowy do ABM) - ograniczenie strategicznych broni ofensywnych - zakaz
rozmieszczania międzykontynentalnych rakiet balistycznych (ICBM) na wyrzutniach stałych oraz
zastąpienia lekkich ICBM na ciężkie ICBM lub ICBM rozmieszczane po 1964 r; podpisany na 5 lat
2) SALT II - 18.VI.1979 USA-ZSRR, Wiedeń - dalsze ograniczenie strategicznych broni ofensywnych do końca
1985 r.- po 2400 środków przenoszenia ładunków nuklearnych, do 2250 z dniem 1.I.1981 r.; w tym do 1320
wyrzutni wielogłowicowych rakiet średniego i dalekiego zasięgu oraz bombowców strategicznych
wyposażonych w pociski samosterujące o zasięgu pow. 600 km; z tej liczby maksymalna ilość wyrzutni
rakiet wielogłowicowych nie może przekroczyć 1200, zaś wyrzutni wielogłowicowych rakiet dalekiego
zasięgu 820; oprócz tego ograniczenia maksymalnej liczby członów głowic nuklearnych, ograniczenie
tempa modernizacji arsenałów jądrowych, moratorium na testy nowych pocisków balistycznych
W styczniu 1980 r. po sowieckiej inwazji na Afganistan prezydent Carter podjął decyzję o wstrzymaniu procesu ratyfikacji przez Kongres.
Ograniczenia rozprzestrzenienia broni:
1) Plan Barucha 1946 - amerykański projekt przekazania międzynarodowemu organowi uprawnień do kontroli
produkcji energii atomowej i kopalnictwa materiałów rozszczepialnych - odrzucony przez ZSRR
2) traktat o zakazie prób nuklearnych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą 5.VIII.1963 - Moskwa
(nie przystąpiły Francja i ChRL)
Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) - 1.VII.1968 - wszedł w życie 1970, 1995 przedłużony
bezterminowo - początkowo tylko trzy główne mocarstwa atomowe, następnie większość państw świata z wyjątkiem Francji, ChRL, Izraela, Indii, Pakistanu, Chile, Argentyny, Brazylii, RPA: nie przekazywanie przez 5 mocarstw nuklearnych broni innym państwom; państwa nuklearne wyrzekają się starań o uzyskanie takich broni i zgadzają się na kontrolę Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA). Od początku lat 90. przystąpienie kolejnych państw: VII.1991 RPA, 10.III.1992 ChRL;, 3.VIII.1992 Francja; II.1993 Białoruś; 14.II.1994 Kazachstan; 5.XII.1994 Ukraina, 10.II.1995 Argentyna; 12.V.1995 Chile; 18.IX.1998 Brazylia. Sprawa Korei Płn.: 1985 przystąpiła do NPT, ale odmawiała zgody na inspekcje MAEA. W 1991 uzależniła zgodę na inspekcję od wycofania broni atomowej z południa Korei. W I.1992 Korea Płn. podpisuje układ z Koreą Południową o denuklearyzacji półwyspu oraz umowę zabezpieczającą z MAEA. Podczas pierwszej inspekcji eksperci stwierdzają że w Yongbyon rozwijany jest program mogący służyć pozyskiwaniu plutonu do bomby atomowej. W marcu 1993 Korea Płn. grozi wystąpieniem z NPT i "zawiesza" zobow. NPT. Po długich negocjacjach w X.1994 podp. porozumienie USA-Korea Płn. - zgoda na inspekcje w zamian za dostawy amerykańskich reaktorów i surowców energet. 10.I.2003 wycofanie się z NPT.
4) Traktat o całkowitym zakazie prób nuklearnych (CTBT) - 10.IX.1996, nie podp.: Indie, Pakistan, Korea Płn.; nie ratyfikowały m.in.: Ukraina, Chiny, Iran, Izrael; odrzucony przez Senat USA XI.99, Duma rosyjska ratyfikowała 21.IV.2000
5) traktat w sprawie Antarktyki z 1.XII.1959 - zakaz na tym obszarze wszelkich przedsięwzięć wojskowych
6) traktat w sprawie pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej 27.I.1967 - w życie 10.X.1967
7) traktat z Tlatelolco - podp. 17.II.1967 w Meksyku, dotyczący denuklearyzacji Ameryki Łacińskiej
8) układ o zakazie umieszczania broni jądrowej na dnie mórz i oceanów lub pod ich dnem 11.II.1971 - w życie
18.V.1972
9) traktat z Rarotonga - strefa zdenuklearyzowana na południowo-wschodnim Pacyfiku - 6.VIII.1985 - w życie
11.XII.1986
10) traktat o denuklearyzacji Azji Południowo-Wschodniej, podpisany 15.XII.1995 podczas szczytu ASEAN w
Bangkoku.
11) traktat z Pelindaba - układ o strefie zdenuklearyzowanej w Afryce - podpisany 11.IV.96 w Kairze przez 43
kraje kontynentu
Inicjatywy nieformalne:
1) COCOM - Komitet Koordynacyjny dla Wielostronnej Kontroli Eksportu, utw. 22.XI.1949 - kraje NATO bez Islandii oraz Australia; ustalanie list artykułów podlegających częściowemu lub całkowitemu zakazowi będą ścisłej kontroli w handlu z blokiem wschodnim i Chinami. Rozwiązany 31.III.1994
2) Komitet Eksporterów Układu o Nierozprzestrzenianiu (Komitet Zanggera) powołany 1971 r. - zrzesza 29 państw (europejskich oraz Australia, RPA, Kanada, USA) kontrolujących eksport materiałów i substancji tzw. podwójnego przeznaczenia (wojskowego i cywilnego), na mocy art. III, pkt 2 NPT; harmonizacja działań państw członk., wymiana informacji, tworzenie listy materiałów wymagających akceptacji MAEA, w szczególności materiałów rozszczepialnych.
3) Grupa Dostawców Materiałów Nuklearnych (Klub Londyński) utworzony w XI.1974 pod egidą MAEA po indyjskiej próbie atomowej - rozszerzenie postanowień NPT, nadzór i kontrola eksportu do krajów, które podpisały z MAEA porozumienie o zabezpieczeniu materiałów rozszczepialnych i nie użyją do celów wojskowych początkowo (1976) siedem krajów: USA, ZSRR, UK, Francja, Kanada, RFN, Japonia; obecnie 29 krajów Komitetu Zanggera + Argentyna, Brazylia, Płd. Korea, Nowa Zelandia, Ukraina
4) Grupa Kontroli Technologii Rakietowych - w 1983 siedem krajów (Kanada, USA, W. Bryt., Francja, Włochy, RFN i Japonia) podjęły rozmowy o ograniczeniu eksportu technologii produkcji rakiet balistycznych i pocisków manewrujących; IV.1987 - 28 krajów eksportujących urządzenia rakietowe
5) Grupa Australijska - utw. 1985 przez 27 kraje nadzorujące obrót technologiami biologicznymi i chemicznymi podwójnego przeznaczenia. Pierwsza decyzja o kontroli eksportu komponentu i urządzeń do produkcji broni chemicznej podjęta przez USA 29.III.1984, kilka mies. później uczyniło to samo wiele krajów europejskich i Japonia. Kraje OECD przyjęły na siebie pewne restrykcje dotyczące eksportu komponentów.
6) Porozumienie z Wassenaar w sprawie Kontroli Eksportu Broni Konwencjonalnych oraz Towarów i Technologii Podwójnego Przeznaczenia - 19.XII.95 - mające skoordynować po rozwiązaniu COCOM z dniem 31.III.94 działania inicjatyw nieformalnych. Powołana przez 28 państw (17 byłych COCOM, 6 państw zachodnich i niektóre państwa spoza Europy; Polska włączyła się w prace przygotowawcze w IX.95 i stała się stroną decyzji o jego powołaniu (obok Węgier, Rosji, Czech, Słowacji). W IV.96 spotkanie w Wiedniu mające sformalizować porozumienie - w ostatniej chwili wycofała się Rosja odmawiając ujawnienia danych o sprzedaży technologii nuklearnych i rakietowych (sprawa eksportu takich technologii do Iranu, dostaw części do produkcji rakiet balistycznych). Przyjęcie nowych członków: Argentyna, Rumunia, Korea Płd. 12.VII.96 - spotkanie inauguracyjne w Wiedniu - 33 kraje, przyjęcie programu "Początkowe elementy" - wzmocnienie istniejących metod kontroli transferu broni oraz technologii podwójnego przeznaczenia
7) Rejestr Zbrojeń Konwencjonalnych - w ramach ONZ od 1.I.1992 - informacje o międzynarodowych transferach uzbrojenia, regulacjach prawnych i organizacyjnych w poszczególnych krajach. Rolę depozytariusza spełnia Biuro ONZ d/s Rozbrojenia.