R 30: Mechanizmy leżące u podstaw motywacji

• Procesy afektywne jako mechanizm motywacyjny

• Pobudzenie emocjonalne jako determinanta efektywności funkcjonowania organizmu

• Pobudzenie emocjonalne - chwilowy stan organizmu, charakteryzujący się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości, polegającymi na zwężeniu jej pola. Poziom pobudzenia regulowany jest przez siatkowaty układ aktywizujący i autonomiczny UN. Pobudzenie wprowadza organizm w stan ułatwiający przejawianie zachowań adaptacyjnych w warunkach zwiększonych wymagań, stawianych mu przez zewnętrzne środowisko. Jeśli zewnętrzna stymulacja jest zbyt silna i następuje przeciążenie informacyjne systemu wówczas układ siatkowaty uruchamia mechanizmy niedopuszczające do świadomości podmiotu wszystkich napływających informacji lub też przeorganizowujące i upraszczające ich znaczenie.

• Teoria psychologicznej zmiany ukierunkowania - istnieją dwa poziomy pobudzania, optymalne z perspektywy efektywności funkcjonowania. To, który z nich będzie w danej sytuacji korzystny zależy od zewnętrznej rzeczywistości.

• Apter: wyróżnia 2 orientacje stanów metamotywacyjnych:

• Stan teliczny wiąże się z sytuacją gdy człowiek ukierunkowany jest na realizację określonego celu. Podmiot funkcjonuje lepiej, jeśli poziom pobudzenia jest zbyt wysoki. Relatywnie niski poziom pobudzenia jest korzystny zwłaszcza gdy zadanie jest trudne. Silne pobudzenie prowadzi do ograniczenia możliwości przetwarzania informacji, a przez działającego człowieka odczuwane jest jako lęk. Ludzie znajdujący się w tym stanie zorientowani są na unikanie pobudzenia.

2. Stan parateliczny wiąże się z nastawieniem na samą aktywność, a nie na jej instrumentalny wobec celu charakter. Uwagę podmiotu pochłania wówczas działanie ze względu na to, że samo w sobie jest angażujące i satysfakcjonujące. Podmiot funkcjonuje tym lepiej im wyższy jest poziom pobudzenia emocjonalnego. Odczuwa wówczas przyjemny stan podniecenie i funkcjonuje szybko i sprawnie. Ludzie znajdujący się w tym stanie zorientowani są na poszukiwanie pobudzenia.

Ludzie różnią się trwałym nastawieniem na funkcjonowanie w trybie telicznym lub paratelicznym.

• Emocja jako generator programu działania i jako informacja. Poszczególne emocje uruchamiają odpowiadające im programy działania. Emocje stanowią dla podmiotu wskazówkę, że coś istotnego dzieje się aktualnie w jego zewnętrznym środowisku, a jego ciele albo w jego systemie poznawczym.

• Ukierunkowanymi zachowaniami ludzi steruje motyw. Motyw to uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie określonej czynności.

• Emocje mogą być też elementem wypełniającym luki informacyjne. Pozytywne stany afektywne sygnalizują, że w zewnętrznym środowisku nie występują problemy wymagające reakcji podmiotu. Emocje i nastroje negatywne informują, że powinny zostać podjęte działania o charakterze interwencyjnym czy korelacyjnym. Przeżywanie negatywnego nastroju motywuje człowieka do systematycznego przetwarzania informacji. Przeżywanie nastroju pozytywnego powoduje, że ludzie nie angażują wysiłku poznawczego i posługują się heurystykami.

• Procesy poznawcze jako mechanizm motywacyjny

• Najważniejsze poznawcze mechanizmy motywacyjne wiążą się z takimi zjawiskami jak: ciekawość poznawcza, oczekiwania, fantazje, aspiracje i marzenia oraz różne formy niezgodności poznawczej.

• Na ciekawość można spojrzeć z dwóch perspektyw: sytuacyjnie: ciekawość jawi się jako reakcja na zmianę (nowość) lub dyspozycyjnie: ciekawość to głównie gotowość (niski próg) reagowania na wszelkie zmiany i innowacje. Wspólną miarą ciekawości sytuacyjnej i dyspozycyjnej jest preferencja nowości. Istnieje silny związek między preferencją nowości a osiągnięciami poznawczymi.

• Oczekiwania - uruchamiają ludzkie działania. Sytuacje można podzielić na dwie grupy: te, które maja charakter losowy (nie zależą od mojego działania - można mówić jedynie o przewidywaniach co się może zdarzyć) i takie które mają charakter sprawnościowy (efekty zależą od mojego działania - mówienie oczekiwaniach - spodziewam się że...). poziom oczekiwań pozostaje w pozytywnym związku z motywacją do realizacji założonego wyniku. Im wyższe oczekiwania tym wyższa motywacja tym lepsze osiągnięte wyniki i tym wyższa satysfakcja z osiągniętego celu. Wyższym oczekiwaniom towarzyszom wyższe rezultaty i ot niezależnie od wyjściowej oceny szans powodzenia, ale oczekiwania muszą mieścić się w granicach maksymalnej wykonalności zadań. Oettingen: tworzenie wyobrażeń pozytywnych nie uruchamia motywacji do odchudzania.

• Stany niepożądane uruchamiają motywacje wtedy gdy: dotyczy to sytuacji sprawnościowych, w których wynik zależy od wykonania określonych działań przez podmiot i gdy wyobrażenia zostaną przekształcone w cele działania. Defensywny pesymizm polega na nierealistycznie niskiej ocenie szans na osiągniecie sukcesu i inwestowaniu w zadania większego wysiłku. Istnieją dwa rodzaje wyobrażeń stanów niepożądanych:

• marzenia lub fantazje nie muszą zakładać żadnych działań własnych

• aspiracje oparte na działaniach własnych.

• Mechanizmem poznawczym motywacyjnym najczęściej opisywanym jest niezgodność / rozbieżność, sprzeczność, niestosowność, konflikt, dysonans, nierównowaga. . Można wyróżnić trzy rodzaje niezgodności:

• niezgodność między dwiema informacjami napływającymi

• niezgodność między informacjami stanowiącymi element struktury poznawczej a informacjami napływającymi z otoczenia.

• niezgodność między dwiema różnymi informacjami stanowiącymi składniki struktury poznawczej.

Sam dysonans uruchamia działania. Niezgodność spełnia funkcję motywacyjną nawet gdy jest składnikiem całej kompozycji motywów zachowania.

• W sytuacji niespodziewanego osiągnięcia wyniku lepszego niż oczekiwany często pojawia się tendencja do podejmowania zachowań samoutrudniających.

• Istnieje konieczność zaangażowania osobistego jako koniecznego warunku uruchomienia motywacji dysonansowej. Być może w mechanizmie dysonansowym chodzi o osiągnięcie i udokumentowanie słuszności niż o usunięcie niezgodności. W pewnych warunkach motywacja może być uruchamiana przez samą niezgodność, lecz w innych warunkach potrzebne jest zaangażowanie JA, aby niezgodność danych poznawczych uruchomiła zachowanie. Obecność innych czynników motywacyjnych w sytuacji niezgodności poznawczych modyfikuje je.

• Łukaszewski: wielkość motywacji zależy od wielkości niezgodności, ale wielkość niezgodności jest funkcją różnicy między danymi poznawczymi (od niezgodności aż do sprzeczności), stopnia ważności niezgodnych danych oraz stopnia usuwalności niezgodności (od łatwo usuwalnej do nieusuwalnej). Wielkość niezgodności wyznacza intensywność motywacji i determinuje sposób w jaki niezgodność zostanie usunięta.

• Każda niezgodność uruchamia jakąś formę aktywności. Przy bardzo małej niezgodności można oczekiwać aktywności orientacyjnej, eksploracyjnej i ewentualnie tolerowania niezgodności. Przy średniej można oczekiwać aktywnych form jej usuwania, lub tendencji kompromisowych. Jeżeli niezgodność jest nieusuwalna do niezbędna jest akomodacja własnych struktur, ich zmiana i uległość wobec informacji napływających.

• Motywacja w przebiegu zachowania

• Uruchomienie zachowania

• Istnieje podział zachowań na wykonywane z konieczności (narzucone z zewnątrz, wymagają wysiłku) i wykonywane z wyboru (intencjonalne - motywowane wewnętrznie, są spontaniczne i wykonywane bez wysiłku)

• Źródłem zachowania i mechanizmem podtrzymującym je mogą być czynniki emocjonalne np. osiągnięcie pozytywnego afektu czy uniknięcie negatywnego afektu.

• Atkinson i McClelland: motywacja jest iloczynową funkcją wartości celu i oczekiwań dotyczących jego osiągnięcia. Tendencja do podjęcia działania jest tym silniejsza im większa jest subiektywnie oszacowana wartość celu. Tendencja ta jest modyfikowana przez oczekiwane prawdopodobieństwo osiągnięcia założonego wyniku. Wartość celu maleje wraz ze wzrostem prawdopodobieństwa jego osiągnięcia. Zarówno przy bardzo niskich jak i przy bardzo wysokich prawdopodobieństwach motywacja jest niska.

• Pintrich i DeGroot: model zawierający 3 komponenty motywacyjne:

• Wartości - dlaczego chcę to zrobić, dlaczego to robię

• Możliwości - w jakim stopniu jestem w stanie to zrobić czy osiągnąć.

• Afektu - jakie emocje wzbudza we mnie założony wynik i zakładane działanie.

Motywacja jest tym silniejsza im więcej wart jest wynik, jaki ma zostać osiągnięty, im większe są osobiste możliwości działań przynoszących wynik i im silniejsze są emocje związane z wynikiem i działaniem.

• Heckhausen, Kuhl: 4-elementowy model czynników uruchamiających działanie: wartość zakładanych wyników, oczekiwania, odpowiedniość między celem a możliwościami jednostki i pobudzenia emocjonalne.

• Przekształcenie wyobrażenia celu w intencję jego osiągnięcia wymaga wielu operacji zawierających się w tzw. modelu OTIUM (opportunity, time, importance, urgency, means - okazja, czas, waga, presja czasowa i środki). Pragnienie osiągnięcia celu przekształca się w intencję wtedy, gdy jednostka ocenia, że istnieją odpowiednie warunku do jego osiągnięcia (okazja) gdy szacuje, że dysponuje czasem niezbędnym do jego osiągnięcia (czas), gdy nadal ocenia cel jako ważny, kiedy pojawia się presja i gdy podmiot ocenia że dysponuje niezbędnymi środkami do realizacji celu.

• Podtrzymanie aktywności i wytrwałość. Ludzie wybierają nieraz zadania długoterminowa, co oznacza że napięcie motywacyjne musi być podtrzymywane przez długi czas, że gratyfikacje związane z wynikiem są bardziej odległe oraz że ludzie decydują się na ponoszenie znacznych kosztów psychologicznych, zanim pojawią się gratyfikacje związane z osiągnięciem założonego wyniku.

• Gollwitzer: każde działanie zaczyna się i kończy od sformułowania pragnień:

• faza przeddecyzyjna - dokonuje się wyboru pomiędzy pragnieniami, kończy się decyzją.

• faza przeddziałaniowa - planowanie zachowania, kończy się sformułowaniem planu.

• faza wykonaniowa - zaczyna się wraz z początkiem realizacji plany, kończy obserwacją konsekwencji. Jeśli faza ta jest krótka (działania proste) wtedy dystans między pragnieniem a gratyfikacją jest bliski.

• faza podziałaniowa - zawiera w sobie operację ewaluacji wyniku.

• Istnieje kilka zabiegów radzenia sobie z pokusami, które mogłyby oddalić nas od celu: odwracanie uwagi od gratyfikacji, mechanizm segmentacji i zwielokrotnienia gratyfikacji (wyodrębnienie wielu etapów pośrednich i związanie z każdym z nich określonej gratyfikacji), mechanizm „magicznej połowy” (trik podtrzymywania motywacji odnoszący się do przekonania, ze teraz już będzie łatwiej).

• Podtrzymywać motywację może także przekonaniem o swobodzie wyboru i o wpływie na zdarzenia. Ludzie z dużym poczuciem wpływu wybierają trudniejsze zadania, łatwiej sobie z nimi radzą, wybierają korzystniejsze strategie, angażują większą energię i znacznie lepiej tolerują informacje o niepowodzeniach. Zwrotny dopływ informacji o osiąganych wynikach jest istotnym czynnikiem podtrzymywania motywacji. Brak takiej informacji jest czynnikiem redukującym motywację, a zwrotna informacja o postępach jest czynnikiem podtrzymującym i wzmagającym motywację.

• Zaleski: Im bardziej długoterminowa jest działalność ty mniejsze znaczenie przypisuje się czynnikom zewnętrznym jako przesłance sukcesu. Czynnikiem podtrzymującym motywację w działaniach długoterminowych jest atrybucja oczekiwanego sukcesu do JA. Warunkiem podtrzymania aktywności jest wzrost prawdopodobieństwa w miarę kontynuacji działania.

• Zaniechanie zachowania. Może być spowodowane: brakiem wpływu na przebieg zdarzeń w które uwikłane jest działanie, brakiem informacji o osiąganym wyniku, spostrzegany brak postępu, spostrzeganie, że prawdopodobieństwo osiągnięcia wyniku nie rośnie a spada, atrybucja osiągnięć do przyczyn zewnętrznych. Ważne jest także brak oczekiwanych gratyfikacji, ich rodzaj (wewnętrzna i zewnętrzna motywacja). Wzmocnienia zewnętrzne zmniejszają. motywację wewnętrzną a nawet eliminują. Czasem czynnikiem zakłócającym aktywność jest zbyt wysoka motywacja wyjściowa, zbyt duży zapał.

• Lęk przed niepowodzeniem i lęk przed sukcesem. Obuchowska: lęk przed niepowodzeniem może być źródłem takiej organizacji działań, które wykluczają możliwość osiągnięcia wyniku. Ludzie w takich sytuacjach uciekają się do technik samoutrudniania.

• Zaniechanie działania może być także efektem znudzenia aktywnością i spadku zainteresowania. Aktywność może stać się źródłem negatywnych emocji gdy sytuacja staje się dla podmiotu prosta i znana.

• Zakończenie zachowania. Zaczyna się porównywanie wyniku założonego z osiągniętym. Zakończenie działania jest następstwem informacji ze strony innych. Zakończenie działania to też subiektywne przekonanie o zamknięciu się struktury, utworzeniu „dobrej struktury”.

• Specyficznie ludzki mechanizmy motywacyjne

• Motywacja wewnętrzna. Hunt: Może być wywoływana przez jakąkolwiek niezgodność między dotychczasowym doświadczeniem podmiotu a aktualnie występującą sytuacją.

MOTYWACJA WEWNĘTRZNA DO TENDENCJA PODMIOTU DO PODEJMOWANIA I KONTYNUOWANIA DZIAŁANIA ZE WZGLĘDU NA SAMĄ TREŚĆ TEJ AKTYWNOŚCI.

MOTYWACJA ZEWNĘTRZNA WYSTĘPUJE GDY DZIAŁANIE REALIZOWANE ZE WZGLĘDU NA ZEWNĘTRZNE WOBEC NIEGO CZYNNIKI, MAJĄCE BYĆ KONSEKWENCJĄ JEGO WYKONYWANIA LUB EFEKTYWNEGO ZAKOŃCZENIA.

• Osoby nagradzane wykazywały niższy poziom motywacji wewnętrznej niż osoby nienagradzane. Nagroda zewnętrzna powinna szczególnie wyraźnie ograniczać motywację wewnętrzną gdy jest wyrazista i narzuca się jako przyczyna wyjaśniająca własne zachowanie. Spadek motywacji wewnętrznej następuje gdy nagrody uzależniane są od spełnienia zobowiązania do wykonania zadań na poziomie zewnętrznie określanego standardu, nie notowano tego efektu gdy nagrody były konsekwencją samego wykonywania zadań i gdy zadanie było nudne.

• Zasada pomniejszania (Kelley) im więcej potencjalnych czynników może być przyczyną określonego działania, tym mniejsza jest rola, jaką jednostka przypisuje każdemu z nich, albo im mniej jednostka jest pewna, że określony czynnik ma właściwość sprawczą.

• Deci: pozytywna informacja o poziomie wykonania nie obniża motywacji wewnętrznej. Gdyż jest to aspekt informacyjny nagrody a nie sterujący.

• Negatywny wpływ na motywację wewnętrzną ma kontrolowanie ludzi wykonujących określoną aktywność i rywalizacja.

• Motywacja osiągnięć to tendencja do osiągania i przekraczania standardów doskonałości, związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacjach zadaniowych, spostrzeganych jako wyzwanie.

• Atkinson: tendencja do osiągania sukcesu to iloczyn subiektywnego prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu i jego wartości gratyfikacyjnej. Tendencja ta osiąga swoje maksimum gdy zadanie w percepcji podmiotu nie jest ani łatwe ani za bardzo trudne. Ludzie wykonują zadania po to by nie ponieść klęski - tendencja do unikania porażki. Jej natężenie jest równe iloczynowi subiektywnego prawdopodobieństwa porażki i ujemnej wartości niepowodzenia. Im pewniejsze jest odniesienie sukcesu (łatwiejsze zadanie) tym gorzej będzie się czuł człowiek któremu się nie powiedzie. Tendencja do unikania niepowodzeń jest najsilniejsza gdy zadanie spostrzegane jest jako średnio trudne.

• Osoby o wzorcu pozytywnym za najatrakcyjniejsze uznawać powinny zadania o średnim stopniu trudności, a dal osób o wzorcu negatywnym właśnie takie zadania powinny być najmniej atrakcyjne. Osoby z silną motywacją osiągnięć powinny lepiej od innych funkcjonować w warunkach zadań o średnim poziomie trudności i wykazywać większy upór w dążeniu do celu i odporność na kłopoty i niepowodzenia.

• Atrybucyjny model motywacji osiągnięć - ludzie czerpią więcej satysfakcji z sukcesu będącego wynikiem szczęśliwego zbiegu okoliczności lub działań innych ludzi. Ludzie o silnej motywacji osiągnięć mają szczególnie wyraźną potrzebę uzyskiwania wiedzy o własnych umiejętnościach i możliwościach. W zadaniach o średnim poziomie trudności ludzie o pozytywnym wzorcu motywacji osiągnięć są bardziej efektywni i konsekwentni w dążeniu do celu niż ludzie charakteryzujący się wzorcem negatywnym.

• Alternatywne ujęcia motywacji osiągnięć. Odwołują się do celów jakie przyświecają podmiotowi w podejmowaniu różnych zadań. Rodzaje orientacji:

1. na poziom wykonania - zademonstrowanie w określonej sytuacji kompetencji wyższych od innych. Sprzyja wystąpieniu efektów negatywnych: wycofywaniu wysiłku w sytuacji niepowodzenia, preferowaniu zadań łatwych i rezygnacji z kontynuowania działań w wypadku trudności. Może wiązać się z unikaniem porażek i nastawieniem na osiągnięcie sukcesu. Osoby tak zorientowane mają niższą motywację wewnętrzną i gorszy poziom wykonania.

2. na osiągnięcie mistrzostwa - na rozwój własnych kompetencji i umiejętności i osiągnięcie dzięki temu jeszcze wyższego poziomu wykonania w przyszłości. Sprzyja ona uporczywości w działaniu, preferencji zadań o średnim poziomie trudności oraz zaangażowaniu w podejmowane działania. Może być związana włącznie z nastawieniem na uzyskiwanie sukcesów. Osoby o takiej orientacji odróżniają się wyższym poziomem wykonania i nastawione są na osiągnięcie sukcesu.

• Motywacje samoaktualizacji i samorozwoju. Rogers: człowieka charakteryzuje tylko jeden motyw: wzrostu, rozwoju, spełniania się i osiągnięcia zupełności. Przejawy rozwoju:

• otwartość na nowe doświadczenia

• koncentracja na teraźniejszości

• zaufanie do własnego organizmu

• poczucie wolności

• kreatywność

8