Pojęcie stosunku prawnego
Stosunek prawny - zależność między podmiotami prawa regulowana obowiązującymi normami prawnymi. Stosunek zawsze obejmuje relacje między co najmniej dwoma podmiotami.
Jeśli mielibyśmy omówić całą istotę stosunku prawnego trzeba między innymi zająć się czymś, co nazywa się fakty prawne, jak również i zbadać elementy stosunku prawnego jakimi są:
Podmioty stosunków prawnych
Treść stosunku prawnego
Przedmiot stosunku prawnego
Fakty prawne
Fakty prawne - ogół okoliczności określonych normami prawnymi, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych.
Podstawowym podziałem faktów prawnych jest podział na zdarzenia i zachowania. Zdarzeniem można nazwać okoliczność, która jest niezależna od woli podmiotu np. śmierć człowieka, powódź, pożar.
Zachowania natomiast to fakty, które są zależne od woli podmiotów prawa. Fakty te dzieli się na czyny i akty prawne.
Czyny są to zachowania podmiotów prawa, które rodzą skutki prawne, nawet wówczas, gdy do wywołania tych skutków podmiot swym zachowaniem nie zamierzał. Czyny można podzielić na dozwolone np. znalezienie rzeczy, i niedozwolone czyli różnego rodzaju przestępstwa, wykroczenia i deliety cywilne.
Akty prawne są to świadome działania podmiotu prawnego, zgodne z obowiązującymi przepisami w celu wywołania skutków prawnych w konkretnym stosunku prawnym. Do podstawowych aktów prawnych można zaliczyć:
Akty normatywne - teksty zawierające sformułowane w języku prawnym i zapisane w postaci przepisów normy prawne; aktem normatywnym można również nazwać wszelkie teksty formułujące normy postepowania
Orzeczenia sądowe i normy administracyjne - oświadczenia woli podmiotów prawo stosujących; można je podzielić na konstytutywne, czyli decyzje sądowe oraz administracyjne, które zmieniają zakres praw i obowiązków podmiotów prawa (skazujący wyrok sądu, decyzja o eksmisji zajmowanego lokalu itp.), oraz na deklaratoryjne, innymi słowy takie, które stwierdzają określone prawa i obowiązki podmiotów prawa nie zmieniając ich treści, np. wypis z księgi wieczystej.
Czynności prawne - oświadczenia woli osób fizycznych i prawnych, które powodują powstanie, zmianę oraz zerwanie stosunków prawnych. Dzielą się one na jednostronne (testament, przysięga) i wielostronne (umowa kupna - sprzedaży)
3. Podmioty stosunku prawnego
Podmiot stosunku prawnego - każdy, który na podstawie norm obowiązujących, posiada uprawnienia i obowiązki prawne. W zależności od stosunków prawnych wyróżnia się różne rodzaje podmiotów prawnych. W prawie konstytucyjnym są to naród, czyli suweren, każdy obywatel i również organy władzy państwowej i samorządowej. W przypadku stosunków administracyjno - prawnych podmiotami możemy nazwać również różnego rodzaju jednostki organizacyjne, np. szkoły, stowarzyszenia, banki. Natomiast podmiotami stosunków cywilno - prawnych są osoby fizyczne i prawne. Należy tutaj przede wszystkim wyjaśnić jaka jest różnica między osobą fizyczną a prawną.
Osoba fizyczna - jest to każdy człowiek od urodzenia do śmierci, przez cały okres swojego życia posiadający zdolność prawną, tzn. zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Innym rodzajem zdolności jest zdolność do czynności prawnych, czyli możność rozporządzania przez podmioty prawa przysługującymi im uprawnieniami i obowiązkami. Zdolność tą nabywa się osiągając pełnoletniość chyba, że decyzja sądu stanowi inaczej.
Osoba prawna - jednostka organizacyjna, która w zakresie stosunków cywilnoprawnych posiada zdolność do czynności prawnych. Wyróżnia się dwa podstawowe typy osób prawnych:
Korporacja - osoba prawna, która powstaje poprzez zorganizowanie się ludzi zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych przez siebie celów, np. stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne
Zakład - osoba prawna, którą rządzi i rozporządza założyciel na mocy zapisanego przez siebie statutu. Decyduje on o organizacji i powołaniu organów zarządzającym zakładem. Przykładem takiego zakładu może być przedsiębiorstwo, spółka
Proces tworzenia osób prawnych jest regulowany przez prawo, w którym można wyodrębnić tryby powstawania tychże podmiotów:
Erekcyjny - jednostka organizacyjna osobowość prawną uzyskuje z mocy samego prawa z chwilą swego powstania, np. Skarb państwa
Koncesyjny - jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji (koncesji) właściwego organu państwowego, np. sądu
Rejestracyjny - jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną poprzez wpis do rejestru osób prawnych, który prowadzi organ państwowy, np. sąd
Likwidacja osoby prawnej również jest regulowana prawnie i polega na:
- decyzji kompetentnego organu władzy prawnej
- ogłoszeniu upadłości
- decyzji kompetentnego organu władzy prawnej, który nie zezwala na dalszą działalność osoby prawnej
- upływu czasu, jeśli osoba prawna została powołana na określony czas
Treść stosunku prawnego
Treść stosunku prawnego to nic innego jak wyznaczone normami obowiązki i uprawnienia. Jeśli mielibyśmy omówić czym są wyżej wymienione terminy, musimy wspomnieć o tym, że obowiązek jak i uprawnienie może mieć charakter binarno - biegunowy oraz relacyjny. Pierwszy charakter polega na ujęciu pojęcia obowiązku oraz uprawnienia na przeciwstawnych biegunowo krańcach i określeniu, czym te pojęcia sytuacyjnie różnią się od siebie. Drugi z nich polega na określeniu związków między pojęciem obowiązku oraz uprawnienia, a więc na określeniu sensu tych pojęć, gdy wzajemnie się je sytuacyjnie zrelatywizuje.
Według binarno - biegunowej charakterystyki obowiązek to reguła powinnego zachowania zawarta w normie, która pozbawia adresata swobody wyboru postępowania, czyli innymi słowy musi coś robić (nakaz) albo nie ma prawa czegoś robić (zakaz). Niedostosowanie się do ustalonych granic postępowania może doprowadzić do nałożenia na podmiot sankcję. Uprawnieniem natomiast jest reguła powinnego zachowania zawarta w normie, która określa swobodę działa podmiotu prawa, czyli określone słowami „jest dozwolone”, „zezwala się”, „ma prawo”, „wolno”, „może”.
Relacyjna charakterystyka obowiązku dzieli go na trzy różne typu:
- obowiązki o charakterze standardowym - wyznaczają powszechne zakazy lub nakazy jakiegoś zachowania, np. prawo karne
- obowiązki korelatywne - wyznaczane są w stosunku do rodzajowo wyznaczonych normą podmiotów i z nimi prawo wiąże uprawnienia innych podmiotów prawa, np. prawo cywilne, rodzinne
- obowiązki instrumentalne - obowiązki określonego zachowania, które mają doprowadzić do określonego skutku, np. prawo budowlane.
Relacyjna charakterystyka uprawnień najogólniej dzieli uprawnienia na proste (wynikające z jednej normy w odniesieniu do rodzajowo wybranych adresatów) i złożone (kompleks uprawnień prostych, które wiążą ze sobą i odnoszą się do określonych adresatów)
Jednym z podziałów uprawnień jest podział na:
- uprawnienia do zachowań własnych - np. bierne prawo wyborcze
- mocne - wprost wyrażone normami prawnymi, np. uprawnienia właściciela
- słabe - związane ze strefą wolności prawa
- uprawnienia do zachowań cudzych - np. wierzyciel ma prawo do zachowania dłużnika, które polega na obowiązku działania.
Kolejnym podziałem uprawnień do zachowań własnych jest podział ze względu na ich treść na:
- preferencyjne - wskazują standard postępowania, któremu norma nadaje priorytet przed innymi możliwymi zachowaniami
- niepreferencyjne - charakteryzują neutralność, bowiem normy nie wskazują zachowania, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji.
Uprawnienia ze względu na przewidziany prawem sposób ich realizowania dzielą się na:
- ekskluzywne - takie, co do których w zakresie ich wykonania istnieje prawna wyłączność podmiotu prawnego. Nikt inny bez zgody podmiotu uprawnionego nie może wykonać uprawnienia
- nieekskluzywne - realizacja uprawnienia nie jest zastrzeżona prawem tylko dla jednego podmiotu, czyli inne podmioty również mogą korzystać z tego uprawnienia.
Przedmiot stosunku prawnego
Ostatnim, niezbędnym elementem stosunku prawnego jest jego przedmiot czyli różnego rodzaju przedmioty materialne bądź niematerialne i zachowania.
Przedmiot materialny jak sama nazwa wskazuje to różnego rodzaju ruchomości bądź nieruchomości, wliczając w to grunty, budynki i części budynków.
Przedmiot niematerialny to dobra osobiste, takie jak godność człowieka, dobre imię lub dobra intelektualne.
Zachowanie - ludzie działania oraz zaniechania.