METODY WALKI Z MONOTONIĄ W MIEJSCU PRACY
Pracodawca ma obowiązek organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie (art. 94 pkt 2a ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm., dalej k.p.) Zapewnienie zmniejszenia uciążliwości pracy jest najefektywniejsze w momencie tworzenia stanowisk pracy. Jest wówczas możliwe zaprojektowanie stanowisk, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji z uwzględnieniem nowoczesnych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, dostosowanych do możliwości pracownika. Zmniejszenie uciążliwości pracy, dotyczy zwłaszcza pracy monotonnej, pracy w ustalonym z góry tempie oraz pracy, podczas której występują czynniki szkodliwe lub uciążliwe dla pracowników.
Z chwilą wstąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej sprawy te musiały być uregulowane odpowiednio do przepisów dyrektywy 89/391/EWG. Zgodnie z jej wymaganiami pracodawca, niezależnie od rodzaju pracy jaką wykonują pracownicy, ma obowiązek zapewnić im bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania na możliwie najlepszym poziomie. Już więc na etapie projektowania stanowiska pracy musi dostosować stanowisko do każdego pracownika, w szczególności przewidzieć uciążliwości i zagrożenia, jakie mogą wystąpić, by następnie je zlikwidować lub ograniczyć oraz wprowadzić odpowiednie środki ochronne.
Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej, jest bowiem źródłem niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i powtarzalnością działań, a w konsekwencji niezmiennością sytuacji. W najbardziej zauważalnej formie występuje w sytuacjach bezczynności połączonej z pewnym napięciem, jak np. przy obserwacji wskaźników na ekranie monitora lub pulpitu sterowniczego, czy podczas wielogodzinnego prowadzenia pojazdu na autostradzie, na której z założenia nie oczekuje się przeszkód. Typ monotonii, wywołanej brakiem aktywizujących bodźców wzrokowych czy słuchowych, jest nazywany monotonią sensoryczną. Jego objawami jest widoczne spowolnienie krążenia, układu oddechowego, pojawianie się senności, zmniejszanie aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek nie tylko wydajności pracy, ale także wzrost liczby popełnianych błędów, aż do spowodowania wypadku lub katastrofy drogowej włącznie.
Oprócz pracy, której dominującą cechą jest brak pobudzających bodźców, źródłem monotonii w pracy jest długotrwała, jednostajna aktywność, występująca np. przy wielkoseryjnych pracach montażowych, przy obsłudze taśmy produkcyjnej, rutynowym wprowadzaniu powtarzalnych danych do komputera itp.
Metody zapobiegania monotonii to przede wszystkim zmiany w organizacji pracy, głównie przez:
• wprowadzenie rotacji lub przerw na stanowiskach pracy monotonnej;
• urozmaicenie samej pracy np. przez wprowadzanie czynności odmiennych (niekoniecznie niezbędnych w procesie pracy), wymagających od pracownika aktywności o innym charakterze;
• ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w trakcie zmiany roboczej;
• prowadzenie szkoleń instruktażowych uczących sposobów przeciwdziałania monotonii i jej skutkom, np. przy długotrwałym prowadzeniu pojazdu;
• wprowadzenie, w uzgodnieniu z pracownikami, urozmaicenia środowiska pracy możliwego na danym stanowisku, np. nadawanie cichej, lecz żywej muzyki.
Integracja z Unią Europejską stawia szczególne wymagania pod względem dostosowywania warunków pracy oraz przedsięwzięć o charakterze profilaktycznym do standardów europejskich - z położeniem szczególnego nacisku na wielokierunkowe działania zmniejszające uciążliwości i szkodliwości pracy nocnej i zmianowej. Utworzenie na Wydziale Zdrowia Uniwersytetu Jagiellońskiego Centrum Badawczo-Edukacyjne w zakresie pracy zmianowej i ochrony zdrowia, umożliwiło podjęcie badań naukowych w tym zakresie oraz współpracy z krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowymi tudzież z współpracującymi zakładami przemysłowymi, pracującymi w systemie zmianowym. Pierwszym efektem było opracowanie (2003) jednolitego stanowiska w sprawie skrócenia czasu pracy pracowników ruchu ciągłego. Opracowanie wydane w formie książkowej było wynikiem uzgodnień trzech ośrodków zajmujących się zagadnieniami pracy zmianowej: Zakładu Ergonomii CIOP, Zakładu Fizjologii Pracy i Ergonomii IMP w Łodzi i Zakładu Ergonomii Katedry Medycyny Pracy i Chorób Środowiskowych Collegium Medicum UJ.
Jak wynika z badań, praca nocna i zmianowa jest niezgodna z naturalną aktywnością dobową człowieka, w szczególności rytmem aktywności jego organizmu obejmującym czas snu i czas czuwania. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy - najczęściej w rytmie tygodniowym - co wymusza konieczność przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.
W ergonomii przyjęto podział pracy na pracę fizyczną, czyli pracę z przewagą udziału mięśni oraz prącą umysłową - kiedy w przeważającym stopniu zaangażowany jest system nerwowy człowieka. W przypadku pracy fizycznej trzeba uwzględnić podział na pracę statyczną - charakteryzującą się głównie napięciem mięśni bez ich ruchu oraz pracę dynamiczną - gdy mięśnie wykonują ruchy kurczenia się i rozciągania. Ponadto na pracę człowieka składają się dwa odmienne ilościowo i jakościowo czynniki: same czynności robocze oraz czynniki zależne od warunków środowiska pracy i od reakcji organizmu pracownika na te czynniki.
Miernikiem intensywności pracy jest wydatek energetyczny człowieka. Badania wykazały, że przy jednakowym wydatku energetycznym praca statyczna okazuje się bardziej uciążliwa niż praca dynamiczna. Napięcie mięśni bez wykonywania ruchów powoduje większe zwężenie naczyń krwionośnych, w wyniku czego przepływa przez nie mniejsza ilość krwi. To z kolei wpływa na zmniejszenie przemiany materii na skutek mniejszej ilości doprowadzonego do komórek tlenu oraz równocześnie wolniejsze odprowadzanie z nich produktów przemiany materii. Również zmęczenie podczas pracy statycznej pojawia się dużo szybciej.
Wraz z czasem trwania pracy pojawia się zmęczenie - określane jako spadek zdolności do pracy, które rozwinęło się podczas pracy i jest jej następstwem. W zależności od tego, czy jest to praca fizyczna, czy psychiczna, pojawia się zmęczenie odpowiadające charakterowi tej pracy, czyli zmęczenie fizyczne lub psychiczne, objawiające się np.: znużeniem, które pojawia się zwłaszcza wskutek monotonii pracy połączonej z brakiem zaangażowania emocjonalnego.
Zmęczenie, nazwijmy je naturalnym, występuje po bardzo intensywnej choć krótkiej pracy, albo jako skutek rozciągniętego w czasie kumulowania się mniejszych zmęczeń, przy czym przerwy miedzy poszczególnymi wysiłkami są zbyt krótkie by nastąpiła pełna regeneracja sił.
Skrajnym objawem zmęczenia jest wyczerpanie, do którego dochodzi gdy wysiłek przewyższa możliwości regeneracyjne organizmu człowieka (częste objawy to: drżenie mięśni, nudności). Objawy zmęczenia fizycznego to m.in. pocenie się - prowadzące do odwodnienia organizmu, co znacznie przyspiesza i nasila objawy zmęczenia, pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej - objawiające się spowolnieniem ruchów, utratą siły mięśni, wzrostem liczby błędów i wydłużeniem czasu reakcji, w konsekwencji prowadzące do wzrostu zagrożenia wypadkowego. Zmęczenie psychiczne poznajemy po zmniejszeniu stopnia koncentracji, spowolnieniu myślenia i osłabieniu postrzegania, spadku motywacji, pojawieniu się apatii lub rozdrażnienia, senności (ziewanie), skutkujące spadkiem wydajności pracy i wzrostem liczby błędów, a w dłuższym czasie - zachorowaniami lub wypadkami.
Uogólniając - skutkiem nadmiernego i niewłaściwego obciążenia człowieka prącą może być zarówno uciążliwość jak i szkodliwość. Dlatego w celu zmniejszenia uciążliwości pracy pracodawca powinien przeprowadzić ocenę obciążenia pracą pracownika. Ocena taka powinna obejmować kompleksowe badanie wielkości wydatku energetycznego, udziału wysiłku statycznego oraz stopnia monotonii (monotypowości) ruchów. Wyniki oceny powinny być podstawą podjęcia działań technicznych i organizacyjnych zmniejszających poziom narażenia pracownika, polegające w szczególności na skracaniu czasu pracy pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia, albo na ustanowieniu przerw wliczanych do czasu pracy. W przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie najczęściej polega również na wprowadzaniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Wykaz tych prac powinien ustalić pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami w trybie i na zasadach określonych, w art. 23711a i art. 23713a k.p. oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.
1