Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży w czasie wolnym.

1. Aktywność ruchowa i jej znaczenie.
   
   Obecne pokolenia żyją w dobie postępu cywilizacyjnego. Dokonuje się wielu odkryć naukowych. Dotyczą one przemysłu oraz medycyny, badań genetycznych i astronomii. Maszyny zastępujące człowieka dają mu więcej czasu wolnego, ale zmianom pozytywnym towarzyszą również zjawiska niepokojące. Należą do nich niewątpliwie skażenie środowiska a z nim rozwój chorób "cywilizacyjnych": nowotworów, cukrzycy, otyłości, alkoholizmu, narkomanii, nerwic i innych. Wraz z rozwojem motoryzacji zmniejsza się czas przeznaczony na ruch, podobnego wpływu można się doszukiwać w olbrzymim wyborze programów radiowych i telewizyjnych oraz komputeryzacji.
   
   Aktywność ruchowa osób w każdym wieku jest niższa niż kilkanaście lat wcześniej. Jest to zjawisko niekorzystne i należałoby podjąć edukację społeczeństwa, polegającą na uświadomieniu znaczenia aktywności fizycznej, a następnie zachęcaniu do ruchu, stwarzaniu warunków do aktywnego wypoczynku.
   
   Wdrażanie do aktywnego wypoczynku należy rozpocząć już od najmłodszych dzieci. Wychowanie w ramach pracy szkolnej i pozaszkolnej powinno służyć zaspokajaniu potrzeb ruchowych dziecka (młodzieży), kształtowaniu pozytywnych upodobań i zainteresowań, a także wyrabianiu nawyków racjonalnego spędzania czasu wolnego. Dobrowolny wybór form i treści działań przyswojonych w toku obowiązkowych zajęć szkolnych przyczynia się do racjonalnego użytkowania czasu wolnego. Pozalekcyjne zajęcia wychowania fizycznego mają na celu zaspokojenie potrzeb młodzieży w zakresie ruchu, sportu, rekreacji, jak również wyrównują i zwiększają niewielką liczbę godzin zajęć szkolnych. Potrzeba zajęć ruchowych uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych jest większa, niż przewiduje program nauczania. Do głównych przyczyn tego stanu można zaliczyć niewystarczającą liczbę zorganizowanych zajęć ruchowych, brak czasu wolnego wynikający z przeciążenia nauką (odrabianie lekcji) oraz niedostatek wiedzy u młodzieży o potrzebie rekreacji. Prowadzone badania potwierdzają trwające zjawisko malejącej aktywności ruchowej dziewcząt w okresie dorastania. Dziewcząt uprawiających sport jest znacznie mniej niż chłopców. Przebywają one krócej w ciągu dnia na powietrzu. Więcej też jest dziewcząt wśród zwolnionych z zajęć wychowania fizycznego. Wielu autorów uważa, że stopień aktywności ruchowej i uczestnictwo w kulturze fizycznej zależą od środowiska społecznego (większa możliwość w mieście niż na wsi), wpływu rodziny (akceptacja i tradycje sportowe), atmosfery wokół wychowania fizycznego i sportu w szkole, osobowości nauczyciela wychowania fizycznego, trenera, od wpływu grupy rówieśniczej, a także roli szkoły i środowiska.
   
   W grupie prac analizujących czynniki determinujące aktywność ruchową wykazano, że aktywność ruchowa zmienia się wraz z wiekiem. Od dużej ruchliwości małego dziecka, przez typowy dla okresu przedszkolnego i młodszego szkolnego głód ruchu, do okresu pokwitania, w którym obserwuje się wyraźne zmniejszenie aktywności ruchowej, do lenistwa ruchowego włącznie, szczególnie u dziewcząt. Potoczna obserwacja życia wskazuje, że chłopcy wykazują większą aktywność ruchową niż dziewczęta. Czynnikiem warunkującym aktywność fizyczną jest także środowisko. Dzieci wiejskie są bardziej aktywne, niż miejskie. Zwiększona aktywność ruchowa dotyczy działalności spontanicznej, natomiast możliwości korzystania i udział w zorganizowanych formach ruchu są większe w mieście niż na wsi. Stan zdrowia jest jednym z czynników warunkujących aktywność fizyczną dziecka. Wiele schorzeń ogranicza lub uniemożliwia udział w niektórych zajęciach ruchowych.
   
   Aktywność ruchowa ponad połowy dzieci i młodzieży w Polsce (60%) sprowadza się głównie do udziału w zajęciach z wychowania fizycznego, które nie zaspokajają potrzeb dzieci. Obniżył się udział pracy mięśniowej z 90% do 10% pod względem wydatkowanej energii. Aby znaleźć odpowiedź na pytanie dotyczące określenia ramowych potrzeb ilości ruchu w poszczególnych grupach wiekowych, badano aktywność ruchową w ciągu dnia. Potrzeby te określono następująco:
   * chłopcy:
   - w wieku przedszkolnym -6h ruchu,
   - w wieku młodszym szkolnym - 5h 45' ruchu,
   - w wieku starszym szkolnym - 5h ruchu,
   * dziewczęta:
   - w wieku przedszkolnym -5h 15' ruchu,
   - w wieku młodszym szkolnym - 5h ruchu,
   - w wieku starszym szkolnym - 5h 30' ruchu.
   
   Uznano za właściwe umożliwienie dzieciom minimum 4 godzin czynnej i zróżnicowanej aktywności ruchowej dziennie.
   
   Szkoła nie zapewni odpowiedniej ilości ruchu żadnej grupie wiekowej, należy więc położyć nacisk na wychowanie do rekreacji sportowej poza szkołą. Wprowadzić potrzebę ruchu do świadomości zwłaszcza młodzieży i dorosłych. Nie da się tego zrobić bez przedstawienia form atrakcyjnych dla tych grup, np. taniec, aerobik, stretching - dla dziewcząt i kobiet, jazda na rowerze, wrotkach, rolkach, badminton, tenis stołowy - dla wszystkich.
   
   Jak wynika z wielu dotychczasowych badań niedostateczna ilość ruchu wywołuje następujące niekorzystne zmiany dla organizmu:
   - brak ruch prowadzi do rozległego zaniku i postępującego osłabienia czynnościowego całego organizmu,
   - występują skłonności do dysfunkcji, braków czynnościowych i wyraźne zwiększenie podatności na zachorowania,
   - w zakresie układu mięśniowego stwierdza się narastającą atrofię inaktywacyjną ze zmianami czynnościowymi, która prowadzi do rozległego osłabienia siły mięśniowej,
   - mięśnie tułowia stają się niezdolne do utrzymania swojej naturalnej pozycji napięciowej (co ma wpływ na układ krążenia, narząd oddychania i miednicę),
   - z powodu błędów w obciążeniu powstaje znacznie wcześniej zjawisko atrofii, zwłaszcza w zakresie kręgów (może to utrudnić wykonywanie pracy i prowadzić do wczesnego inwalidztwa),
   - z powodu słabości mięśni stopy i podudzia powstaje niemożność naturalnego wysklepienia stopy, co przy zwiększonym obciążeniu ciężarem ciała powoduje płaskostopie,
   - narastające zmniejszenie kapilaryzacji nie pracujących tkanek prowadzi do zmniejszenia wykorzystania tlenu we krwi, co powoduje szybsze niedotlenienie tkanek (tzw. starzenie się),
   - niedostateczny ruch prowadzi do serca słabego czynnościowo, charakterystycznego dla schorzeń cywilizacyjnych (tzw. serce urzędnicze),
   - u osób z trenowanym sercem objawy niedotlenienia wieńcowego i zawały serca występują o wiele rzadziej, zaś dusznica bolesna, niewydolność wieńcowa i wczesny zawał serca są częstymi schorzeniami u osób z sercem sedentarnym,
   - niedobór treningu fizycznego prowadzi do obniżenia pojemności tlenowej i zdolności wysiłkowej całego organizmu ze zmniejszeniem rezerwy wieńcowej i podwyższeniem zagrożenia serca ze strony niedotlenienia,
   - w zawodach związanych z ciężką pracą fizyczną jest o 3-4 razy mniejsza umieralność z powodu schorzeń wieńcowych niż wśród pracowników biurowych,
   - niedobór ruchu i ćwiczeń fizycznych prowadzi do zaniku i obniżenia wydolności układu oddechowego. Obniża się pojemność życiowa płuc, maksymalna wentylacja minutowa i maksymalny pobór tlenu. Pogarszają się znacznie warunki zaopatrzenia organizmu w tlen. Od intensywności zaopatrzenia w tlen zależna jest zdolność wysiłkowa i stan zdrowia,
   - trening fizyczny wywołuje przyrost i prawdopodobnie podwyższenie rezerw endokrynologicznych oraz pojemności przemian biochemicznych kory nadnerczy - brak treningu obniża ogólną zdolność adaptacji i może odgrywać rolę w powstawaniu niektórych zaburzeń wydolnościowych i zdrowotnych,
   - niedobór treningu fizycznego powoduje także zmniejszenie zakresu regulacji układu wegetatywnego, od którego zależy zdolność przystosowawcza, odporność i zdrowie. Wytwarza się przewaga ustawienia układu wegetatywnego na ergotropowe działanie, które niekorzystnie wpływa na możliwości wypoczynku, sen i trawienie. Także z tego powodu zaburzenia snu i trawienia należą do najczęstszych zaburzeń u ludzi - przedstawicieli dzisiejszej cywilizacji,
   - niedobór ruchu i częste nadmierne odżywienie prowadzić mogą do otłuszczenia, które zagraża dobremu samopoczuciu i zdrowotności, obniżając "energię życiową".
   
   Wdrażanie młodzieży do działalności sportowej spełnia szereg postulatów wychowawczych oraz kształci pożądane cechy osobowości: wytrwałość w dążeniu do osiągnięcia wyników, konsekwencję w postępowaniu, tolerancję w stosunkach międzyludzkich, pokonywanie oporów i przezwyciężania własnych słabości - zarówno fizycznej jak i psychicznej. Sport uczy również wyrzeczeń i rezygnacji, hartu ducha, fair play, postawy sportowej, w której szacunek dla drugiego człowieka i etyczne postępowanie stanowią cel na równi z wynikami.
   
   Niedoceniana aktywność ruchowa powinna odgrywać pozytywną rolę jako przeciwwaga mało ruchliwego trybu życia współczesnych społeczeństw. W trakcie aktywności ruchowej ujawniają się potencjalne możliwości dziecka związane ze sprawnością i wydolnością fizyczną oraz zdolnością przystosowania się.
   
   Wychowanie fizyczne, a szczególnie imprezy rekreacyjno -sportowe wpływają na kształtowanie sfery emocjonalnej ucznia, rozwijają jego zainteresowania oraz aktywność. Wychowanie fizyczne i sport, jako składniki wychowania ogólnego, stwarzają jednocześnie podstawy dla kształcenia wysokich predyspozycji do nauki i wysiłku oraz pomagają w realizacji funkcji społecznych człowieka.
   
   2. Organizacja aktywności ruchowej.
   
   Organizowanie aktywności ruchowej dzieci i młodzieży to nie tylko sprawa szkoły. Wychowanie fizyczne może się realizować: w rodzinie, w osiedlu mieszkaniowym, w domach kultury, na koloniach i obozach, w harcerstwie, w organizacjach sportowych.
   - Największym sojusznikiem w kształtowaniu aktywności ruchowej dzieci są rodzice, im powinno najbardziej zależeć na dobru dziecka. Są rodziny, w których rodzice znajdują czas i miejsce do rozwijania zainteresowań ruchowych dzieci, uczestniczą w spacerach, zabawach ruchowych - jeździe na sankach, na nartach, pływaniu. Tacy rodzice zdobywają się na zakup odpowiedniego sprzętu sportowego (piłki, łyżew, sanek, roweru, niezbędnego ubioru), który jest nieodzowny w rozwijaniu określonych zainteresowań sportowych i który jest pomocny w kształtowaniu umiejętności ruchowych i ich doskonaleniu. Aby takich rodzin było jeszcze więcej powinno nastąpić uświadomienie rodziców oraz kształtowanie ich wiedzy o doniosłej roli zabiegów ruchowych w ogólnym wychowaniu dzieci.
   - Wyposażenie osiedli mieszkaniowych w stałe urządzenia sportowe i place zabaw organizuje zajęcia ruchowe zwłaszcza dzieciom młodszym. Jedną z najważniejszych potrzeb nowoczesnego osiedla mieszkaniowego jest m. in. budowanie ścieżek zdrowia, placów zabaw wyposażonych w zjeżdżalnie, drabinki, huśtawki. Dla dzieci starszych i młodzieży odpowiednie są boiska wyposażone w bramki, tablice z koszami.
   - Coraz mniej jest Domów Kultury, Młodzieżowych Domów Kultury, które w swej działalności wychowawczej uwzględniały różnorodne zajęcia ruchowe o charakterze rekreacyjnym bądź sportowym, zagospodarowując w ten sposób czas wolny młodzieży. Wykorzystując posiadane obiekty sportowe: sale gimnastyczne, niekiedy baseny kąpielowe, boiska i różne urządzenia rozwijają one działalność w dziedzinie kultury fizycznej, popularyzują gry sportowe, pływanie, gimnastykę, szermierkę, lekkoatletykę, a wśród najmłodszych gry i zabawy ruchowe. Placówki te powinny być otoczone opieką władz oświatowych, władz samorządowych, a także wojewódzkich. Biedna gmina nie poradzi sobie finansowo z realizowaniem narzuconych na nią zadań, zdarzają się więc przypadki likwidacji domów kultury, jako ośrodków nie zarabiających na siebie i nie przynoszących zysków. Z tym zjawiskiem należy walczyć.
   - Znaczny odsetek dzieci i młodzieży spędza część wakacji na zorganizowanych koloniach lub obozach. Obserwuje się ubożenie społeczeństwa, mniej osób może sobie pozwolić na wysłanie dziecka na letni wypoczynek (zwłaszcza, jeśli w rodzinie jest kilkoro dzieci), ale dla tych, które wyjeżdżają wakacje letnie i ferie zimowe są doskonałą okazją do uczestnictwa w różnorodnych zajęciach ruchowych. Jest to okres często jedyny w całym roku na zaspokojenie wszystkich potrzeb ruchowych dzieci. Najczęściej zajęcia prowadzone są na otwartych przestrzeniach, w kontakcie z naturą, przy zmiennych warunkach temperatury, nasłonecznienia, wpływają też na hartowanie organizmu.
   - Malejącą rolę w organizacji aktywności ruchowej spełnia harcerstwo. Jeszcze kilka lat temu ponad połowa dzieci i młodzieży aktywnie działała w organizacjach zuchowych i ZHP. W ośrodkach, w których utrzymuje się działalność harcerska uwidaczniają się jej pozytywne wpływy. Do zadań harcerstwa należy kształtowanie nawyków rekreacji fizycznej i ogólne usprawnienie fizyczne młodzieży. Jednym ze środków realizacji tych zadań jest system odznak sprawności fizycznej oraz uzyskiwanie stopni harcerskich, które uzależnione są m. in. od wykazania się odpowiednim usprawnieniem fizycznym. Również obozy harcerskie dostarczają wielu zajęć ruchowych, które są przeważnie na dużo wyższym poziomie niż na koloniach. Typową formą zajęć ruchowych są gry terenowe - podchody. Można je organizować nie tylko na obozach, ale także na wszelkiego rodzaju innych spotkaniach dzieci.
   - Aktywność ruchową kształtują także organizacje sportowe. Popularyzują one kulturę fizyczną oraz sport. Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze działa w zakresie wychowania fizycznego, rekreacji i sportu. Popularyzuje i organizuje turystykę kwalifikowaną: pieszą, kolarską, motorową, kajakową, żeglarską, narciarską. Turystyka kwalifikowana zmusza do znacznego wysiłku fizycznego, w wyniku którego podnosi się sprawność fizyczna i wydolność organizmu. Działalność PTTK sprzyja kształtowaniu takich właściwości i postaw społecznych, które wyrażają się umiejętnością współżycia i współdziałania w zespole, regulowania i odpowiedniego dawkowania wysiłku, udzielania pomocy słabszym, a także odpowiedzialnością, zaradnością, umiejętnością przewodzenia.
   Kluby sportowe szukając utalentowanej młodzieży - zaplecza dla swej przyszłej działalności - wychodzą ze specjalistyczna ofertą do młodzieży starszej. Nie jest to jednak działalność masowa.
   - W trakcie ostatnich lat w miastach można zaobserwować tworzenie się Miejskich Ośrodków Sportu i Rekreacji. Ośrodki te dysponując odpowiednim zapleczem sprzętowym, prowadząc również dochodową działalność turystyczną organizują szereg imprez dla szkół, rodzin, popularyzujących sport i rekreację.
   
   3. Propozycje do praktyki:
   
   - wychowanie do aktywnego wypoczynku należy zacząć od dzieci przed okresem pokwitania, okres dojrzewania stwarza bariery ruchu zwłaszcza u dziewcząt,
   - oprócz edukacji dzieci i młodzieży należy zająć się edukacją całych rodzin - w każdej szkole co najmniej raz w roku organizować wywiadówkę w WF,
   - w celu stworzenia mody na ruch można organizować w szkole festyny rekreacyjne np. dla synów i ojców, córek i matek, całych rodzin - istnieje szansa powodzenia w środowiskach nie patologicznych,
   - w ramach zajęć WF prowadzić formy atrakcyjne dla uczniów np. aerobik, naukę tańca dla dziewcząt, zajęcia na siłowni, zawody dla chłopców,
   - stworzyć wokół szkół nakładem sił rodziców - ścieżki zdrowia,
   - udostępnić szkolne boiska mieszkańcom środowiska lokalnego, istnieje możliwość pozyskania ewentualnych pomocników, sponsorów,
   - organizować zawody pomiędzy różnymi gospodarzami szkoły np. uczniami a nauczycielami, administracją i uczennicami i inne w zależności od sytuacji w danej szkole - spowoduje to zbliżenie tych środowisk,
   - przeprowadzić zajęcia uświadamiające potrzebę ruchu dla nauczycieli innych specjalności niż wychowanie fizyczne,
   - edukować młodzież ostatnich klas jako przyszłych rodziców,
   - w ramach godzin wychowawczych zapoznawać uczniów z mniej popularnymi dyscyplinami sportu - każdy będzie miał szansę znaleźć coś odpowiedniego dla siebie,
   - w klasach młodszych wprowadzić znaczki sprawności analogiczne do sprawności harcerskich, zachęcałyby one do wzmożonego wysiłku oraz wytrwałości,
   - zorganizować młodzieży dostęp do sali gimnastycznej po południu, zdobyć środki finansowe na ten cel, lub zmienić organizację zajęć WF na częściowo ukierunkowane - każdy wybiera wówczas dyscyplinę, którą lubi,
   - w szkołach, w których nie działa Szkolne Koło Krajoznawczo Turystyczne zachęcić do stworzenia takiego,
   - zimą przy niskich temperaturach powietrza zorganizować przy pomocy np. OSP na szkolnym boisku lodowisko,
   - wprowadzić zeszyty sprawności fizycznej,
   - uczyć np. na lekcjach wychowawczych organizacji wypoczynku - wyjazdów,
   - uświadamiać konieczność ruchu w każdym wieku,
   
   
   Literatura:
   
   Chromiński Zdzisław Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987
   Tabele wynikowe GUS Kultura Fizyczna 1975

AKTYWNE FORMY SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO PRZEZ DZIECI I MŁODZIEŻ
Zestawienie bibliograficzne w wyborze

 

WYDAWNICTWA ZWARTE

CZAJKOWSKI Kazimierz : Wychowanie do rekreacji. - Warszawa : WSiP, 1979

GOŁASZEWSKI Jerzy, PATERKA Stanisław, WIECZOREK Andrzej : Organizacja wycieczek szkolnych, obozów stałych i wędrownych. Rekreacyjne gry ruchowe. - Poznań : Akademia Wychowania Fizycznego, 2000

GROCHOCIŃSKI Marian : Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego. - Warszawa : WSiP, 1979

KRAJOZNAWSTWO i turystyka w szkole : praca zbiorowa / pod red. Tadeusza Łobożewicza. - Wyd. 3 popr. - Warszawa : WSiP, 1990

PANEK Anna : Zajęcia pozalekcyjne w reformowanej szkole : oczekiwania a rzeczywistość. - Kraków : Wydaw. Nauk. Akademii Pedagogicznej, 2002

PLOCH Leszek : Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo. - Warszawa : WSiP, 1992

PODLASKI Jerzy : Praca z dziećmi w klubie. - Warszawa : Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1988

PODSTAWY rekreacji i turystyki / red. Sylwia Toczek-Werner. - Wyd. 4 zm. i uzup. - Wrocław : Wydaw. Akademii Wychowania Fizycznego, 2005

ŚWITALSKI Edward : Szkolne koła geograficzne i krajoznawczo-turystyczne. - Warszawa : WSiP, 1985

WALCZAK Mieczysław : Wychowanie do wolnego czasu. - Zielona Góra : Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1994

WOJTYCZA Janusz : Organizacja turystyki młodzieży szkolnej. - Kraków : Wydaw. Nauk. Akademii Pedagogicznej, 2004

ZAWADZKA Anna : Oddziaływanie dziadków na wypoczynek wnuków. - Wrocław : Wydaw. Uniw. Wrocławskiego, 1999

 

ARTYKUŁY Z CZASOPISM

ANTCZAK Anna : Szkolne zajęcia pozalekcyjne w świetlicy gimnazjum - propozycja programu // Przegląd Edukacyjny. - 2002, nr 3, s. 5-8

BARCZAK Wioletta : Organizacja czasu wolnego w świetlicy szkolnej // Życie Szkoły. - 2002, nr 4, s. 202-206

BIERNAT Elżbieta : Szkoła aktywnego spędzania czasu wolnego // Kultura Fizyczna. - 2004, nr 9/10, s. 8-12

DOMAŃ Robert : Jak animować grupę podczas wakacji? // Grupa i Zabawa. - 1997, nr 2, s. 29-32

DZIADZIO Maria : Pozalekcyjne zajęcia muzyczne w szkole // Wychowanie Muzyczne w Szkole. - 2003, nr 3, s. 146-148

GACEK Maria : Formy spędzania czasu wolnego w zależności od cech osobowości młodzieży akademickiej // Kultura Fizyczna. - 2005, nr 3/4, s. 31-32

GŁOMSKI Zbigniew : Program profilaktyczno-wychowawczy "Czas wolny inaczej" // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 2001, nr 6, s. 20-21

GÓRSKA Grażyna : O pracy kół zainteresowań // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 2002, nr 4, s. 51-52

GÓRSKI Mariusz : Rekreacja i sport szkolny w czasie wolnym : (program autorski) // Lider. - 2003, nr 1, s. 28

INEROWICZ Piotr : Rola pozalekcyjnych zajęć sportowo-rekreacyjno-turystycznych w zagospodarowaniu czasu wolnego // Lider. - 2000, nr 9, s. 23-25

JANAS Marek : Sposób na czas wolny // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 2002, nr 6, s. 21-22

JUNDZIŁŁ Elżbieta : Szkoła organizatorem czasu wolnego młodzieży? // Nowa Szkoła. - 1992, nr 1, s. 53-55

JURCZAK Adam : Samodzielna aktywność ruchowa młodzieży w czasie wolnym // Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. - 2004, nr 10, s. 20-27

JURCZAK Adam : Udział dzieci i młodzieży w pozalekcyjnych i pozaszkolnych formach aktywności ruchowej // Wychowanie Fizyczne i Sport. - 2004, nr 4, s. 367-372

KŁOPOTOWSKA Katarzyna, SOSNOWSKA Agata : Rozwijanie twórczej aktywności dziecka na zajęciach pozalekcyjnych // Grupa i Zabawa. - 2000, nr 3, s. 40-43

KOCEMBA Włodzimierz : Uniwersalizacja wzorów spędzania czasu wolnego a zróżnicowanie form uczestnictwa w kulturze fizycznej młodzieży z różnych krajów // Kultura Fizyczna. - 1997, nr 9/10, s. 15-18

KOSIEWICZ Jerzy : Czas wolny i rozwój osobowości // Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. - 1995, nr 4, s. 128-131

KOZAK Ewa : Miejsce wypoczynku wśród zajęć piątoklasisty // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 2004, nr 9, s. 23-30

KUCHARCZYK Karol, SZMYTKE Rafał : Survival na wczasach dzieci i młodzieży, nowe spojrzenie na aktywny wypoczynek // Kultura Fizyczna. - 2000, nr 3/4, s. 24-25

KUŹNIAK Magdalena : Wakacyjny wolontariat // Cogito. - 2005, nr 13, s. 20-22

LUBAŃSKI Krzysztof : Aktywność uczniów szkół podstawowych w czasie wolnym // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 1990, nr 9, s. 341-346

ŁOBOŻEWICZ Tadeusz : Wakacje dzieci i młodzieży : cele postulowane i rzeczywiste // Kultura Fizyczna. - 2000, nr 3/4, s. 24-25

MACHULSKA Halina : Program zajęć teatralno-edukacyjnych "W poszukiwaniu skarbów" (zastosowanie strategii "płaszcza eksperta") // Drama. - 2000, z. 35, s. 5-11

MACIASZEK Janusz : Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży w czasie wolnym // Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. - 1996, nr 2, s. 70-75

ORGANIZOWANIE różnych form wypoczynku zorganizowanego : kompendium wiedzy nauczyciela / oprac. Bożena Dziurla [i in.] // Wychowanie Komunikacyjne. - 2005, nr 11, s. 7-9

PARCHOMIUK Monika : Sposoby spędzania czasu wolnego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu lekkim i sprawną umysłowo // Wychowanie na co Dzień. - 2000, nr 4/5, s. 13-16

PINDERA Paweł, PINDERA Michał, SZOSTAK Aneta : Czas wolny dzieci // Nauczyciel i Szkoła. - 2003, nr 4, dod. s. 76-90

"POZWÓL dziecku poznać świat nie wyręczając się telewizją" - projekt zajęć warsztatowych dla rodziców / Hanna Grabowska [i in.] // Wychowanie na co Dzień. - 2001, nr 6, dod. s. III-V

RADZISZEWSKA Hanna : Rola drużyny harcerskiej w wychowaniu do zdrowego trybu życia i umiejętności organizowania czasu wolnego // Wychowanie na co Dzień. - 2003, nr 7/8, s. 38-39

RECHNIO Beata : Czas wolny - radość i problem // Wszystko dla Szkoły. - 2004, nr 7/8, s. 9-13

REMBIES Tomasz : Rola nauczyciela wf w kreowaniu aktywnego spędzania czasu wolnego // Lider. - 2002, nr 6, s. 19

SĘPOWICZ-BUCZKO Katarzyna : Aktywność ruchowa dzieci w czasie wolnym // Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. - 2003, nr 12, s. 32-35

SIKORSKA Jadwiga : Sportowy Piknik Rodzinny // Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. - 2004, nr 5, s. 8-9

SŁUPIK Sylwia : Czas wolny dzieci i młodzieży // Polityka Społeczna. - 2004, nr 9, s. 62-68

SMOLEŃ Monika, TYLEK Dariusz : Młodzież uprawiająca sport walki - jej nauka, czas wolny i aspiracje życiowe // Lider. - 2002, nr 3, s. 17-18

STASIAK Teresa : Zagospodarowanie czasu wolnego uczniów poprzez aktywność ruchową // Lider. - 2003, nr 7/8, s. 16

ŚWIERZBIŃSKA Katarzyna : Czas wolny to problem pedagogiczny // Edukacja i Dialog. - 2004, nr 2, s. 37-41

TABOŁ Sebastian : Wpływ rodziny na wykorzystanie czasu wolnego // Życie Szkoły. - 2002, nr 3, s. 150-152

TRUSKOLASKA Justyna : Zabawa jako forma spędzania wolnego czasu // Klanza w Czasie Wolnym. - 2003, nr 1, s. 3-9

URYNIAK Bogusława : Nasze spotkania w Dyskusyjnym Klubie Filmowym // Poradnik Bibliotekarza. - 1996, nr 2, s. 29-30

WAL Iwona : Szkolne Kluby Europejskie // Dyrektor Szkoły. - 2004, nr 5, s. 13-14

WALCZAK Mieczysław : Czas wolny w placówkach opiekuńczych // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 1990, nr 9, s. 346-350

WALCZAK Mieczysław : Wpływ rodziców i nauczycieli na sposób wykorzystania czasu wolnego przez dzieci // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 1991, nr 9, s. 420-421

WURSZT Halina : Zainteresowania hobbistyczne młodzieży // Edukacja i Dialog. - 2001, nr 1, s. 41-43

ZARZYCKA Jolanta, SZELĄG Bogdan : Wypoczynek czynny i bierny // Lider. - 2005, nr 3, s. 6-7

 

---