9. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 13.01.2015

Egzamin - 6.02.2015, s. 206

15.00-16.00 - nazwiska od A do J

16.30-17.30 - K-N

18.00-19.00 P-Z

poprawka - w marcu

1. Historia semantyki językoznawczej:

1) Jedna z najbardziej ogólnych myśli: Znaczenie to jest problem, który jest tematem ogólno humanistycznym. Wszędzie tam gdzie jest słowo, to pojawia się też i pytanie, co to słowo znaczy. Świadomość ego faktu powoduje, że trzeba mieć na uwadze, że zanim powstało językoznawstwo jako osobna dyscyplina (istnieje 3. stulecie), to liczni uczeni, myśliciele interesowali się sprawą znaczenia i pytali o to, co to jest znaczenie, do czego może się odnosić, czego dotyczyć…

A) Pierwsze myśli na temat znaczenia pochodzą z filozofii antycznej - głównie greckiej, a także mają pewne korzenie w filozofii indyjskiej i chińskiej.

• Jednym z pierwszych myślicieli, którzy szukali odpowiedzi na pytanie jak znaczenia wyjaśniać i czym znaczenia są był Platon, który w Kratylosie i Teajtecie (pisma Platona) szukał odpowiedzi na tego rodzaju pytania.

• Wypowiadał tego rodzaju myśli, że muszą istnieć słowa jasne, które są proste i które mogą służyć do tego, że za ich pomocą wyjaśniać inne, słowa ciemne, złożone.

B) XVII w.

• Kartezjusz,

• Locke,

• a w szczególności Leibniz (ten uczony, dla którego refleksja nad znaczeniem odgrywała rolę zasadniczą)

• Do początku XX w. nie był znany główny jego teks na ten temat. Dopiero w 1903 odkryto jego dzieło Tablice definicji, ogromna część tego dzieła w 70 l. XX w. została przełożona z łaciny na język polski, zaczęła odgrywać dużą rolę w rozwoju metodologii dyscypliny.

• Myśl o istnieniu tzw. alfabetu myśli ludzkiej/ naturalnego języka filozoficznego - taki język, który miałby służyć do wyjaśniania znaczeń wyrazów języków naturalnych.

• L. sam takiego języka nie zaproponował, ale zaproponował kilkaset definicji konkretnych słów, odznaczających się niezwykłą prostotą.

• Koncepcja L. miała zasadniczy wpływ na tzw. polską szkołę semantyczną, która zaczęła się kształtować od 60 l. XX w.

• Jest to jedno z najwybitniejszych osiągnięć w tej dyscyplinie.

2) Czym jest znaczenie i jak znaczenie wyjaśniać - pytanie z jednej strony filozofów, logików, a z drugiej- językoznawców.

• Szukali oni odpowiedzi na to pytanie w sposób od siebie niezależny.

• Semantyka jako rodzaj dyscypliny filozoficznej i językoznawczej do 60. l. XX w. rozwijają się w sposób całkowicie niezależny, bez wzajemnej konfrontacji.

A) W pierwszej poł. XX w. istniały dwa podstawowe nurty badań semantycznych charakterystyczne dla dyscyplin logiczno-filozoficznych:

a) Analizowano znaczenie w tzw. filozofii koła wiedeńskiego, określanej mianem filozofii neopozytywistycznej, pocz. l. 20. XX w.

• M. Schlick

• R. Carnap

• L. Wittgenstein (Traktat logiczno-filozoficzny 1922)

• Często przyjmuje się istnienie 2 filozofii Wittgensteina:

• traktat, język jest odwzorowaniem świata, istnieje korelacja między językiem samym a światem

• [i istnieje tzw. późny Wittgenstein - jego Dociekania filozoficzne 1953 (nie szukaj znaczenia, szukaj użyć)]

Doszło do ogromnej zmiany koncepcji badań.

b) Semantyka języka potocznego/ analiza semantyczna wyrażeń języka potocznego w brytyjskiej filozofii analitycznej, okres badań rozpoczął się w l. 30. XX w., można powiedzieć, ze ciągnął się do l. 60, a nawet nieco później

• J. L. Austin

• A. A. Ayer

• G. Ryle

• P. F. Strawson

• Zainteresowania uczonych dotyczyły problematyki aktów mowy i tzw. filozofii analitycznej i filozofii języka.

• Skąd nazwa filozofia języka potocznego?

• Tej nazwy nie należy rozumieć w sposób dosłowny. Określenie język potoczny nie odpowiada temu, co rozumie się jako język potoczny w stylistyce, nie chodzi o funkcjonalną odmianę języka. Chodzi o to, że o ile dla pierwszego nurtu istotne było pytanie o strukturę języka nauki i w jaki sposób budować język nauki, jak wyjaśniać podstawowe terminy, należące do różnych dyscyplina naukowych, to dla drugiego nurtu charakterystyczną rzeczą były pytania o tzw. język nie zawierający terminologii, o tzw. język zwyczajny, język codziennej komunikacji, pytano o znaczenie podstawowych słów, takich jak: wiedz, przyczyna, prawda, mowa…

B) W tym samym czasie, gdy rozwijała się semantyka w nutach filozoficzno logicznych, powstały pierwsze koncepcje opisu znaczeń w językoznawstwie

a) Dla badań okresu końca XIX i XX w. charakterystyczna była tzw. semantyka diachroniczna

• Łączono pytanie o znaczeni wyrazu z pytaniem o ich pochodzenie, rozwój.

• Odpowiedź na pytanie, co słowo znaczy, miała być zarazem odpowiedzią na pytanie o jego pochodzenie, o rodowód, o historię znaczenia.

• Ten sposób podejścia był charakterystyczny dla tzw. młodogramatyków.

• To byli językoznawcy ostatnich paru dziesięcioleci XIX w., językoznawcy badający różne języki, skupieni wokół H. Paula, jednego z głównych przedstawicieli szkoły lipskiej, gdzie pytano co znaczą słowa, jakie jest ich pochodzenie, jaki jest ich rozwój, w jaki sposób je badać.

• Semantyka w szkole lipskiej była semantyką diachroniczną.

b) Pierwsze propozycje opisu znaczeń w nieco innym ujęciu były charakterystyczne dla okresu już po tzw. przełomie F. de Saussure (okres jego wykładów genewskich) - l. 20. i następne

Jedne z pierwszych koncepcji:

1. Teoria pól znaczeniowych

• Założenie centralne o istnieniu stosunków syntagmatycznych i paradygmatycznych. Pytano o pola ukształtowane w pojęciu syntagmatycznym i o pola w zakresie pola paradygmatycznego.

• Wyrazy mające spokrewnione znaczenia tworzą pola wynikające z pola o charakterze związków paradygmatycznych, np. nazwy kolorów (mogą tworzyć grupy i funkcjonować jako słowa pokrewne, ale charakterystyczne jest dla nich to, że reprezentują tę samą klasę gramatyczną)

• Tego rodzaju zależności można przeciwstawiać zależnościom na płaszczyźnie syntagmatycznej, dla której charakterystyczna jest łączliwość słów, spokrewnionych w taki sposób, że mają pewne wspólne komponenty, np. włosy blond, kary koń, rzęsisty deszcz itd.

• Współwystępujące ze sobą wyrazy należące do różnych kategorii gramatycznych łączy pewna wspólnota znaczeń.

• J. Trier - dążył do badania pól opartych na zależnościach paradygmatycznych (1924)

• W. Porzig - badał pola na płaszczyźnie syntagmatycznej (1934)

To były pierwsze próby tego zakresu pochodzące z 20.-30. l. tego okresu.

2. Generalizacje

• Związane z odpowiedzią na pytanie jak znaczenie rozumieć i w jaki sposób dałoby się te najbardziej znane koncepcje opisu znaczeń poklasyfikować w tym celu by mieć szerszą wizję dyscypliny.

• Jest możliwa ogólna, uproszczona generalizacja, zgodnie z którą można powiedzieć, ze znaczenie jest relacją dwuargumentową, a więc zachodzącą miedzy jakimiś dwiema wielkościami i że pyta się o to czym są te wielkości, jaka jest ich wartość.

R

X znaczy Y

Po jednej stronie znaczy jest to wyrażenie, o którego znaczenie pytamy, a po drugiej stronie słowa znaczy jest odpowiedź na to jak rozumiemy znaczenie tego właśnie słowa

R - wykładnik relacji

X- to musi być jakieś wyrażenie językowe, X ma jakąś wartość

X - `W'

Y - ?

Na czym wyjaśnienie znaczenia polega?

Można wyodrębnić kilka najbardziej wyrazistych typów odpowiedzi, które się przewijały w ciągu całego rozwoju nauki.

1) Zmienna Y też musi być reprezentowana przez jakieś wyrażenie językowe. To wyrażenie nie może być identyczne z podstawionym zamiast X (mielibyśmy do czynienia z tautologiami, pleonazmami)

Y - `WW'

2) inne:

1. Jedna z najstarszych koncepcji opisu znaczeń: znaczenie to zależność miedzy wyrażeniem językowym a umysłem ludzkim, to co jawi się w umyśle ludzkim przez wyrażenie jakiegoś słowa.

* koncepcja asocjacji (proces skojarzenia co najmniej dwóch zjawisk psychicznych tak, by pojawienie się jednego z nich spowodowało tendencję do występowania pozostałych (np. światło zielone mówi nam o wolnej drodze)

• Przedstawiciel tej koncepcji znaczenia - wizja Johna Locke'a - znaczenie jest wielkością zmienną w zależności od tego co jawi się w umyśle ludzkim pod wpływem określonego wyrażenia

np. słowo lew, które kojarzy się dziecku ze strachem, lękiem, niepokojem

2. Drugi znany sposób rozumienia znaczenia jest znany jako teorie konotacyjne/ referencyjne

Znaczenie to relacja miedzy wyrażeniem językowym a obiektami i stanami rzeczy poza językiem, które z tym słowem się wiążą

• J. S. Mill - konotacyjna teoria znaczenia, znaczenie to tyle co relacja między słowem a przedmiotem odniesienia

Słowo słoń jako klasa pewnych obiektów.

• W XX w. w językoznawstwie polskim (Leon Zawadowski), w funkcjonalizmie Zawadowskiego w jego Lingwistycznej Teorii Języka (1966) jest zaprezentowana tzw. referencyjna teoria znaczenia:

Znaczenie jako zależność między klasami słów użytych w tekście a klasami przedmiotów poza językiem, do których te słowa tekstowe się odnoszą.

3. Ujęcie Edmunda Husserla i jego fenomenologii, gdzie znaczenie jest traktowane jako idealny przedmiot abstrakcyjny, który łączy się mentalnie ze słowem, które staje się punktem wyjścia opisu.

4. Podejścia, w których znaczenie traktuje się jako relacje miedzy słowami a zachowaniami ludzi wynikającymi z użycia tych słów są to teorie behawiorystyczne - zachowaniowe

• Jednym z twórców tego rodzaju koncepcji znaczeń był prekursor amerykańskiego dystrybucjonizmu L. Bloomfield.

Dla Bloomfielda znaczeniem jest reakcja na użycie słowa.

np. Jestem głodny (właściwa reakcja na to- przyniesienie tej osobie czegoś do jedzenia)

• Do tego kręgu należą też liczne teorie pragmatyczne:

M.in. teoria charakterystyczna dla Dociekań filozoficznych L. Wittgensteina - znaczenie jest identyfikowane z użyciem.

W. mówił, że nie da się odpowiedzieć analizując pojęcie gdy na pytanie co to jest gra, każda gra jest inna, można to jedynie ograniczyć do pokazania użycia słowa gra w różnych odniesieniach.

3. Metoda postępowania badawczego, która jest charakterystyczna dla podejścia związanego nierozerwalnie z tą koncepcją, że znaczenie jest relacją miedzy wyrażeniami językowymi

1) Jedną z najbardziej rozpowszechnionych metod, która jest akceptowana przez wszystkie nurty semantyczne (z wyjątkiem semantyki kognitywnej) jest analiza składnikowa

• Jest to taka metoda opisu wyrażenia, która polega na rozkładzie struktury wyrazu na zawarte w tej strukturze części, części, które należą do tego samego czy innego języka, który stanowi przedmiot opisu

• np. rozkład słowa kwadrat na prostokąt równoboczny (słowo kwadrat znaczy tyle co prostokąt równoboczny),

• ktoś niesie coś to tyle, że idzie i trzyma dany przedmiot, idzie- porusza się w danym kierunku, trzyma- ma coś kiedy się porusza…

• Dekompozycja, dzielenie czegoś na pewne części, które do tego czegoś należą, co stanowi punkt wyjścia.

• Tego rodzaju sposób postępowania badawczego jest charakterystyczny dla strukturalnych ujęć dyscypliny (szuka się różnic, pyta się o opozycje)

• Można tak rozkładać słowa na znaczenia, że tworzy się z tych składników należących do znaczenia pewien ciąg i buduje się w ten sposób zdania czy frazy (j.w.)

• Wyliczano też cechy, które posiada dane słowa, np. w analizie nazw mebli w j. francuskim w l. 60.

• np. krzesło to jest rzecz do siedzenia z nogami, z oparciem, przeznaczona dla jednej osoby

• Pod wpływem językoznawstwa generatywnego w l. 70. i późniejszych dążono do tego, żeby budować tzw. parafrazy znaczeń, czy eksplikacje znaczeń, które miały formuły konkretnych zdań

• np. Ktoś kogoś zabił - ktoś spowodował, że ten ktoś nie żyje

4. Wzajemne oddziaływanie semantyki w naukach filozoficznych i logiczno-filozoficznych i w językoznawstwie

• Oddziaływanie to ma miejsce nieprzerwanie od lat 60. XX w.,

• Jest pewnego rodzaju procesem, na który miało wpływ kilka istotnych czynników. Jeżeli się te czynniki zacznie wyszczególniać z językoznawczego punktu widzenia, to trzeba wymienić:

• rozwój strukturalizmu i generatywizmu jako doktryn i paradygmatów badawczych

• wpływ logiki matematycznej na rozwój językoznawstwa (wpływ logików światowych Russel, Tarski, Łukasiewicz)

• rosnące w drugiej połowie wieku XX zapotrzebowanie na słowniki wielojęzyczne (żeby słowniki te mogły w adekwatny sposób oddawać znaczenia, muszą być dobre słowniki jednojęzyczne, które muszą zawierać nie tylko zagadnienia praktyczne, ale i teoretyczne)

1) Wszystko to spowodowało, że od 60 l. XX w. zaczyna powstawać w językoznawstwie amerykańskim, a także europejskim, liczne szkoły i nurty, które stawiały sobie taki cel jak opisywanie znaczeń.

• Jedną ze szkół tego rodzaju była (i jest) polska szkoła semantyczna (nadal działa, kształtowała się od lat 60. XX w.)

2) Dwa najbardziej znane aspekty badań semantycznych (punkty widzenia, które wynikają ze sposobu rozumienia znaczeń, ale które nie wykluczają się, podejścia te mogą współistnieć z dobrym skutkiem):

A) Tzw. semantyka translacyjna

• Jej istota polega na przedstawianiu opisu znaczenia.

• Takim przedstawianiu, że ten opis pokazuje jak znaczenie jest reprezentowane, jaki jest wynik przekładu sensu słowa na inne słowo.

• To np. że kwadrat to prostokąt równoboczny, wdowa to kobieta, która przestała być mężatką z powodu śmierci swojego męża - to reprezentacje znaczenia

• Charakterystyka znaczenia przedstawiona w sposób opisowy.

Walory tego rodzaju charakterystyki:

• w pierwszym kroku charakterystyki słowa wdowa odwołujemy się do podstawowego komponentu tego słowa kobieta

• nie wystarczy zanegować pojęcie męża, trzeba się odwołać do śmierci

• w ten sposób budujemy taką konfigurację innych słów, że zbudowana w ten sposób sekwencja jest istotnym wyjaśnieniem tego co znaczy to słowo stanowiące punkt wyjścia

B) Tzw. semantyka referencyjna

• Pytanie o to jaka zachodzi relacja między językiem a światem.

• Do czego w świecie pozajęzykowym może się odnosić dany wyraz i w jaki sposób w tym świecie może być reprezentowany.

• To jest istotne, kiedy wiążemy znaczenie z gramatyką i zdajemy sobie sprawę, ze nie wszystkie kategorie gramatyczne mogą być tak samo reprezentowane w świecie pozajęzykowym.

• np. słowo różny - nie można go stopniować, jest wyraz najróżniejsze - trzeba w jakiś sposób dokonać interpretacji tego samego słowa, nie chodzi o stopniowanie, chodzi o to , ze zbiór z którym mamy do czynienia jest zbiorem niejednorodnym.

---