„Ojcowie i dzieci” Iwan Turgieniew
Książka została wydana w 1862 roku. Akcja powieści rozgrywa się przed i po zniesieniu prawa pańszczyźnianego. To monograficzna powieść, w której wydarzenia skupiają się wokół osoby Bazarowa, jako przedstawiciela rewolucyjnych demokratów. Wszystkowiedzący i obiektywny narrator daje bardzo szczegółowy opis wyglądu zewnętrznego bohaterów i ich poglądów, dzięki czemu czytelnik zostaje wprowadzony w epokę.
Główny problem powieści to niewątpliwie konflikt pokoleń, zaistniały pomiędzy ludźmi lat 40-tych, tj. liberalną szlachtą (która odrzucała rewolucję i dążyła do reformy), a ludźmi lat 60-tych, czyli rewolucyjnymi demokratami. Problem ten dość wyraźnie zaznaczał się w publicystyce i literaturze lat 60-tych XIX wieku. W 1856 rewolucjoniści nie wierzą już w to, że władze chcą przeprowadzić jakąkolwiek „sprawiedliwą” reformę. Nie wierzą przede wszystkim w zniesienie prawa pańszczyźnianego i za jedyną skuteczną drogę prowadzącą do polepszenia sytuacji rosyjskiego chłopa uważają zbrojne wystąpienie.
Głównym przedstawicielem i teoretykiem rewolucyjnych demokratów był Mikołaj Czernyszewski, który swoje poglądy wyraża w traktacie „Estetyczne stosunki sztuki do rzeczywistości” („Эстетические отношения искусства к действительности”) i w powieści „Co robić” („Что делать”).
Innymi przedstawicielami tegoż właśnie ruchu byli: Mikołaj Niekrasow, Michał Sałtykow-Szczedrin, Aleksander Ostrowskij. Przedstawicielami liberalnej szlachty natomiast: Iwan Turgieniew, Lew Tołstoj, Iwan Gonczarow.
W literaturze konflikt szlachty i rewolucyjnych demokratów odzwierciedlony został w polemice tzw. „zbędnych” („лишних”) i „nowych” ludzi. Wyraźnie odrzucają i krytykują „zbędnego” człowieka Czernyszewski i Dobroliubow. W rezulatcie chcą oni stworzyć „nowego” człowieka. Natomiast w obronie „zbędnych” ludzi występują Paweł Annienkow i Aleksander Hercen. W centrum dyskusji pojawia się Turgieniew. Wyraża on swoje poglądy właśnie w powieści zatytułowanej „Ojcowie i dzieci”.
Główny bohater, Bazarow, to niewątpliwie „nowy” człowiek. To uosobienie ogromnej, dynamicznej siły społecznej, z którą nic i nikt w powieści nie może się równać. To typowy rewolucjonista, który reprezentuje ideologię Dobroliubowa. Bazarow szczyci się tym, że jego dziad orał ziemię, a ojciec był biednym lekarzem. Ukończył uniwersytet, ale na swoje wykształcenie nie wziął od rodziców ani jednej kopiejki. On także chce zostać lekarzem. To człowiek, który z pogardą odnosi się do ludzi, którzy niczego nie robią, są bierni. Nazywa siebie nihilistą, neguje samodzierżawie, arystokratyzm, odrzuca wszelkie autorytety, sztukę, religię i uczucia. Ale jednocześnie jest empirykiem- poszukuje, poznaje. Przed śmiercią jednakże widzi, że jego idee poniosły klęskę, dlatego że śmierci nie da się odrzucić. Zarówno w miłości, jak i w polityce nie zrealizował swoich postulatów. Tuż przed śmiercią żałuje, że skrywał swoje uczucia do Anny.
Bazarowowi przeciwstawione zostały praktycznie wszystkie postacie w powieści. Wszyscy pozostali bohaterowie przynależą do liberalnej szlachty, a mianowicie:
Arkadiusz Nikołajewicz Kirsanow, przyjaciel Bazarowa, który na początku powieści znajduje się pod silnym wpływem poglądów Bazarowa. Zmienia go jednakże miłość do Katarzyny. Życie rodzinne jest dla niego wielkim szczęściem. Jego ojciec Nikołaj Pietrowicz Kirsanow to wyśmienity gospodarz, przeprowadził reformę w gospodarstwie, a jednocześnie interesuje się nauką i filozofią, stara się nie pozostawać w tyle za młodym pokoleniem. Jego brat Paweł Kirsanow to główny przeciwnik Bazarowa. Przeżył on niegdyś nieszczęśliwą miłość. Teraz widzimy go jak siedzi, nic nie robiąc, urządził swoje życie w angielskim stylu. To niewątpliwie najbardziej zatwardziały zwolennik starego porządku, a jednocześnie człowiek nieszczęśliwy, zbyt stary, aby zaczynać nowe życie, i zbyt młody, żeby myśleć o śmierci. Po pojedynku z Bazarowem zauważa, że jego arystokratyzm, wielkopańskie maniery przeszkodziły bratu rozpocząć szczęśliwe rodzinne życie z Fieniczką.
I wreszcie Anna Siergiejewna Odincowa(28), w której kochał się główny bohater. To wyjątkowo silna osobowość. Jest dumna, bardzo ceni swoją niezależność i w rezultacie boi się miłości, jakichkolwiek głębszych uczuć. Przed śmiercią Bazarowa zdaje sobie sprawę z tego, że nigdy go nie kochała, a zaraz po niej wychodzi za mąż za bogatego, w zasadzie podobnego do Bazarowa, ale już podstarzałego, działacza.
Bohaterowie obdarzeni są niezwykłą intensywnością uczuć, co sprawia, że książkę można potraktować również w kategorii powieści traktującej o nieprzemijających wartościach jakimi są życie rodzinne i towarzyszące mu uczucia. Malowniczo opisana przyroda stanowi nie tylko tło dla rozgrywających się wydarzeń, ale ma swój udział w losach bohaterów.
Bazarow Eugeniusz Wasiliewicz
Jego ojciec, były lekarz pułkowy, jest właścicielem niewielkiego majątku. E.B. studiuje nauki przyrodnicze w Petersburgu, chce zdawać egzamin lekarski. Przedstawiciel nowego, młodego pokolenia zbuntowanego przeciw generacji „ojców”, jest programowym „nihilistą”, który do wszystkiego odnosi się krytycznie, „nie schyla głowy przed żadnymi autorytetami, nie przyjmuje żadnego pryncypu na wiarę, nawet gdyby ten pryncyp był otoczony największym szacunkiem”. Szczególną niechęcią darzy romantyków i arystokratów, których postawie przeciwstawia bezwzględny racjonalizm i materializm, trzeźwość, pragmatyzm, relatywizm i naukę. Głosi przekonanie, że w „obecnych czasach najbardziej pożyteczne jest odrzucanie” i nierobienie niczego poważnego.
Bohaterowie
Jewgienij Wasylicz Bazarow - przyjaciel Arkadiusza Krisanowa, nihilista
Arkadiusz Nikołajewicz Kirsanow - dziedzic rodzinnego majątku, nihilista, który pod wpływem miłości zmienia swoje poglądy
Nikołaj Pietrowicz Kirasanow - ojciec Arkadiusza, szlachcic, właściciel drobnego majątku ziemskiego
Fieniczka - służąca Nikołaja Kirsanowa, jego kochanka (później żona), matka jego dziecka
Paweł Pietrowicz Kirsanow - ekscentryczny brat Nikołaja, mieszkający stale w jego domu
Anna Siergiejewna Odnicowa - sąsiadka Kirsanowów, ukochana Bazarowa
Katia Siergiejewna - młodsza siostra Anny, w końcówce utworu wychodzi za Arkadiusza Kirsanowa
Arina Własiewna Bazarowa - matka Jewgienija, uosobienie tradycyjnej rosyjskiej szlachcianki
Wasylij Iwanowicz Bazarow - ojciec Bazarowa, emerytowany lekarz wojskowy
Treść
Do rodzinnej miejscowości, po długich studiach, powraca Arkadiusz Kirsanow. Przywozi ze sobą przyjaciela - Jewgienija Bazarowa - studenta medycyny, który uważa się za nihilistę. Młodzi wchodzą w konflikt poglądowy z przedstawicielami starszego pokolenia. Nabrzmiewa on zwłaszcza na linii Bazarow - Paweł Pietrowicz. Aby rozładować sytuację "dzieci" wyjeżdżają do pobliskiego miasta gubernialnego. Tam poznają Annę Siergiejewnę Odnicową. Oboje się w niej zakochują. Zostają zaproszeni do jej majątku i przebywają tam przez pewien czas. Arkadiusz zapoznaje się bliżej z siostrą Anny - Katią, na razie jednak nie jest świadomy rodzącego się uczucia. Bazarow z kolei zaprzyjaźnia się Anną. Kiedy w końcu wyznaje jej uczucie zostaje odrzucony. Zaraz potem przyjaciele opuszczają jej dom. Przez kilka dni przebywają u rodziców Bazarowa. Jewgienija nudzi jednak nadopiekuńczość rodziców, dlatego szybko oboje powracają do majątku Kirsanowów. Arkadiusz przez pewien czas mieszka u Odnicowej, chcąc spędzać jak najwięcej czasu z Katią. Bazarow z kolei zaleca się do Finieczki. Paweł Pietrowicz, który jest świadkiem tych zalotów, żąda satysfakcji (chce bronić honoru brata). W pojedynku zostaje zraniony przez Bazarowa. Ten jednak udziela mu pomocy i zaraz potem opuszcza dom przyjaciela. W tym samym czasie Arkadiusz oświadcza się Katii i zostaje przyjęty. Po powrocie namawia ojca do poślubienia jego dotychczasowej kochanki Finieczki. Bazarow zaś, który mieszka u rodziców, udziela się społecznie i leczy miejscowych chłopów. Podczas zabiegu kaleczy się zakażonym lancetem i po kilku tygodniach umiera na tyfus.
Wymowa dzieła
Turgieniew przedstawił w Ojcach i dzieciach konflikt dwu generacji rosyjskiej inteligencji - pokolenie "zbędnych ludzi" (ojców) i "nowych ludzi" (dzieci). Smutny los tych pierwszych uosobiony jest w osobie Pawła Pietrowicza, który po krótkiej karierze "lwa salonowego" został na utrzymaniu brata, bez rodziny, dzieci, bez celu w życiu. Problem "dzieci" (w tym przypadku Bazarowa) to problem niewydarzonego rewolucjonisty, który chce obalić stary porządek, ale nie umie stworzyć nic nowego. W jedyn z esejów Turgieniew stwierdza, że Bazarow łączy w sobie cechy Hamleta i Don Kichota
OJCOWIE I DZIECI to powieść o przeciwstawieniu dwu generacji: "zbędnych ludzi" lat 40. i "nowych ludzi" lat 60. XIX w. Przedstawicielem "dzieci" jest tu główny bohater Bazarów, potencjalny rewolucjonista, twórca programu zwanego nihilizmem. Nie uznaje żadnych autorytetów i dogmatów przyjmowanych na wiarę. Ufa jedynie potędze nauk ścisłych, posuwa się aż do odrzucenia uczuć ludzkich. Jednak miłość do Odincowej stawia pod znakiem zapytania jego nihilistyczny program. W pojedynkach z pokoleniem "ojców" wypowiada się w imieniu zbiorowości, ale działa samotnie, podkreśla swą więź z ludem, chociaż dzieli go od niego wielki dystans. Wypowiada się przeciw uczuciom, lecz kocha jak romantyk. Bohater łączy w sobie cechy hamletyczne i donkiszoteryjne. Wszystko burzy, nie umie niczego zbudować. Uważa się za trzeźwego realistę, a jest tragiczną postacią romantyczną. Powieść Turgieniewa, uznana za dzieło epokowe, wywołała od początku wielkie spory i polemiki: Czy jest pamfletem, czy apologią i kogo wyśmiewa, a kogo wychwala? Sam pisarz był rozczarowany reakcjami krytyków i czytelników powieści, wypaczającymi jego intencje, zmierzające w stronę pełnej i obiektywnej charakterystyki sił społecznych działających w ówczesnej Rosji. Nie należał ani do obozu rewolucyjnych demokratów ani obozu konserwatywnego. Był wielkim realistą w widzeniu rzeczywistości oraz duchowych, psychologicznych i ideowych rozterek swoich bohaterów. I podobnie jak w późniejszych utworach, stworzył tutaj wnikliwe portrety ludzkie, galerię postaci symbolizujących aktualne, jak i ogólniejszej natury dylematy człowieczej doli. Turgieniew był pierwszym rosyjskim pisarzem, który uzyskał międzynarodowy rozgłos: od niego rozpoczął się wielki marsz literatury rosyjskiej do czytelników na całym świecie.