Lakoff-Johnson
http://www.focus.pl/dodane/publikacje/pokaz/publikacje/jezyk-wplywa-na-myslenie-hipoteza-sapira-whorfa-m-terlecka/nc/1/
Hipoteza Sapira-Whorfa jest to teoria lingwistyczna, która powstała około 1930 roku, postulująca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Hipoteza ta, inaczej nazywana jest hipotezą relatywizmu językowego. Główna nazwa wywodzi się od jej twórców- Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa.
Twórcy hipotezy
Twórcami hipotezy względnego relatywizmu językowego są dwaj znani amerykańscy językoznawcy Edward Sapir i jego uczeń Benjamin Lee Whorf, który sformułował treść hipotezy.
Edward Sapir
Edward Sapir (1884-1939) był słynnym językoznawcą i antropologiem amerykańskim. Jego najbardziej znanym i uznawanym dziełem jest: Kultura, język, osobowość. Doszedł do wniosku, że słownictwo, poziom narracji i gramatyka poszczególnych języków skłaniają, a nawet zmuszają osoby nimi mówiące do widzenia świata i myślenia o nim w specyficzny sposób. Język był dla niego aspektem kultury, uważał, że aby poznać kulturę trzeba najpierw poznać język, który w niej obowiązuje. Uważał, że „ ludzie nie żyją wyłącznie w świecie obiektywnym, ani też wyłącznie w świecie działań społecznych w zwykłym rozumieniu, lecz pozostają w dużej mierze na łasce języka, który stał się środkiem ekspresji w ich społeczeństwie. Iluzją jest wyobrażenie, że przystosowujemy się do rzeczywistości w zasadzie bez użycia języka. (…) Prawda wygląda tak, że cały „realny świat” jest w znacznej mierze zbudowany nieświadomie na zwyczajach językowych danej grupy.”
Benjamin Lee Whorf
Beniamin Lee Whorf (1897-1941), był językoznawcą amerykańskim, uczniem Edwarda Sapira. Badał język, a przede wszystkim treść i sposób naszego myślenia. Jego najbardziej znanym dziełem jest: Język, myśl i rzeczywistość.
Język był dla niego czymś więcej niż narzędziem do porozumiewania się - determinuje on myślenie o świecie i sposób, w jaki go obserwujemy i poznajemy. Tym samym dwa różne języki to dwa różne obrazy świata i dwa odmienne sposoby myślenia.
To właściwie on opracował wyżej wymienioną hipotezę o względności językowej. Inspiracją stało się dla niego stwierdzenie Sapira, iż „Nawyki danej społeczności wywierają istotny wpływ na organizację doświadczenia tej społeczności, przez co kształtują jej obraz świata”.
Ciekawostką jest, że do badań w zakresie lingwistyki i sformułowania zasady względności językowej zainspirowały go przypadki nieporozumień językowych, na jakie napotkał podczas swej pracy jako inspektor ubezpieczeniowy.
Whorf uważał, że świat jest tylko kalejdoskopem wrażeń, które mają być wytworzone przez nasz umysł, a raczej system językowy, jakim się posługujemy: „Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste”. Przedmiotem badań Whorfa są języki europejskie oraz wzorce poznawcze wypracowane na gruncie języków Indian amerykańskich z plemiona Nawaho i Hopi. Według Whorfa, kategorie takie jak „czas” i „przestrzeni” nie są ponadkulturowe, lecz stanowią część naszej gramatyki. Porównując języki europejskie z językami Indian, wywnioskował, że Europejczycy ujmują świat jako zbiór rzeczy, zaś w języku Indian plemienia Hopi świat to zbiór zdarzeń. U Indian Hopi źródło nie jest rzeczownikiem tylko jest czasownikiem, bo źródło się dzieje, już sam ten fakt pokazuje, że założenia Sapira dotyczące wpływu gramatyki na nasza wizję świata są poprawne. Za tym oczywiście idzie inne widzenie świata.
Czesław Lachur s.249-250 „Rozbieżnosci zarysowują sie w odzwierciedleniu językowym skali barw. Indianie Navaho mają jędną nazwę dla koloru zielonego i niebieskiego, za to wyróżniają dwa nieuchwytne dla Europejczyka odcienie czerni. Ich język jest bardzo konkretny; nie ma w nim elementu odpowiadającego naszemu `jechać', ponieważ trzeba za każdym razem zasygnalizawać formę gramatycznną, czy ktoś jedzie wozem, czy konno, czy gałopem, czy powoli”.
Na Hipotezę Sapira - Whorfa składają się dwie idee. Pierwszą jest teza determinizmu językowego, która mówi, że poznanie determinowane jest przez wyznaczniki językowe. Drugą ideą jest teza relatywizmu językowego, która zakłada, że poznanie jest zrelatywizowane do poszczególnych języków charakteryzujących się wspólnym sposobem porządkowania kulturowego doświadczenia człowieka.
Z klasycznych badań Sapira i Whorfa wynika, że różne języki są związane z różnym sposobem postrzegania świata. Może tu chodzić o percepcję np. podziału barw, prostoty i złożoności przedmiotów i relacji, upływu czasu. Zakładając fizjologiczną identyczność aparatów percepcyjnych u wszystkich ludzi, różnice te należy przypisywać kategoriom umysłowym rozwijającym się wraz z rodzimym językiem.
Sapir i Whorf zajmowali się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki. Odkryli oni, że europejskim pojęciom ogólnym odpowiadają w językach rdzennych mieszkańców Ameryki szeregi pojęć bardziej szczegółowych. Doszli do wniosku, że świadczy to o zasadniczo odmiennym od naszego sposobie myślenia ludów niecywilizowanych, oraz że dowodzi myślenia bardziej konkretnego, indywidualnego i prostego. Nasze myślenie jest zdeterminowane przez język. Ludy mówiące innymi językami mają po prostu inną od naszej wizję świata; ani gorszą, ani lepszą. Innymi słowy hipoteza Sapira - Whorfa stwierdza, że percepcja rzeczywistości i obraz świata zależą między innymi od struktury języka, jakim się posługujemy. Ludzie żyją w swoich kulturach w różnych światach mentalnych, które są odbiciem języków tych kultur. Z tego wynika, poznanie struktury danego języka może prowadzić do wyjaśnienia koncepcji świata, która mu towarzyszy. Podejście, które zaproponowali opiera się na przekonaniu, że nie można skutecznie badać języka bez zrozumienia i dogłębnego poznania danego środowiska kulturowego, w jakim ten język funkcjonuje, oraz, że zrozumienie kultury nie jest możliwe bez poznania obyczajów językowych danej społeczności. Aby odnieść zjawiska językowe do kultury, trzeba z kolei dysponować określonym i właściwym modelem danej kultury. Tu stanął przed naukowcami problem nie tylko natury merytorycznej, lecz przede wszystkim metodologiczny. Według Sapira i Whorfa problem ten można obejść, jeśli tylko założy się, że język jest modelem rzeczywistości kulturowej, a językoznawstwo stanowi model metody antropologii kulturowej.
Hipoteza względności językowej Sapira-Whorfa głosi również, iż język wpływa na postrzeganie przez nas przedmiotów. Za przykład do zilustrowania tego sformułowania mogą posłużyć Eskimosi, którzy to, mając nieustanny kontakt ze śniegiem, w swoim języku posiadają znacznie więcej nazw śniegu, niż ludzie pochodzący z innych kręgów kulturowych.
W hipotezie Sapira - Whorfa język i kultura mogą być traktowane nie tylko jako formy komunikacji, ale przede wszystkim jako systemy poznawcze, które pozwalają nam orientować się w otaczającym nas świecie, można tu postawić pytanie: W jaki sposób świat jest subiektywizowany za pośrednictwem języka?. Hipoteza ta jest, więc próbą określenia poznawczej funkcji języka. Tak, więc według tej hipotezy język nie jest środkiem wyrażenia myśli, lecz w nim myśl ta jest wytwarzana.
Ważnym elementem hipotezy relatywizmu językowego jest mentalizm, zgodnie, z którym realnością tworów językowych w ostateczności są procesy psychiczne.
Sapir i Whorf nie zgadzają się, że istnieją uniwersalne zasady myślenia. Nie ma też obiektywnej rzeczywistości, każdy, zgodnie z hipotezą Sapira-Whorfa, widzi świat przez pryzmat społeczeństwa, do, którego należy lub przez pryzmat swojego ja.
Podsumowując, hipoteza Sapira- Whorfa to dwa główne założenia: pierwsze z nich uważa, że język, będący tworem społecznym, jako system, w którym wychowujemy się i myślimy od dzieciństwa kształtuje nasz sposób postrzegania otaczającego nas świata, oraz drugie, które mówi, iż wobec różnic między systemami językowymi, które są odbiciem tworzących je odmiennych środowisk, ludzie myślący w tych językach rozmaicie postrzegają świat. Hipoteza ta nie została ani odrzucona ani przyjęta, ma zarówno zwolenników, np. Georga Lakoff'a, jak i zagorzałych przeciwników zwłaszcza N. Chomsky, Gadamer, Wittgenstein. Hipoteza relatywizmu językowego odegrała znacząca rolę w rozwoju lingwistyki i psychologii.
Bibliografia:
Sapir E., Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, 1978, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Whorf B.L., 1982, Język, myśl i rzeczywistość, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Adamowska J., Niebrzegowska S., 1999, W zwierciadle języka i kultury, Lublin.
Ardener E., 1971, Social Anthropology & Language, Newbury, Londyn.
Bytniewski P., 1991, Język i kultura w koncepcji E. Sapira i B.L. Whorfa, ; w: Puzina J., Bartmiński J., Język a Kultura tom 2 Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, Wrocław: Wiedza o Kulturze.
Rutkowski P., 2001, Jak wiele można przetłumaczyć; w: „Wiedza i Życie”, nr 2, s. 10- 13.
Moś B., 1986, Język i ludowa wizja świata, w: „Akcent”, nr 4.
Hipoteza Sapira-Whorfa, <pl.wikipedia.org/wiki/Hipoteza_Sapira-Whorfa> ( Data dostępu: 4.03.08).
Chandler D., The Sapir - Whorf Hypotesis,
<www.aber.ac.uk/media/Documents/short/whorf.html>, (Data dostępu: 4.03.08).
Wendland M., 2007, Relatywizm komunikacyjny a problem międzykulturowego porozumienia, ,<http://www.hc.amu.edu.pl/numery/2/homocommunicativus2.pdf>
Znaczenie hipotezy
Założenie mówiące o tym, że język, jakim się posługujemy wpływa na widzenie świata i myślenie o nim, łatwo jest sprawdzić (tak zwany determinizm słaby). Relatywizm językowy zakłada, że nazywanie kolorów jest sprawą konwencji językowej oraz, że różnice kulturowe w nazywaniu kolorów powodują analogiczne różnice w ich postrzeganiu.
Najbardziej znany test, wykonany został w 1954 r. przez dwóch badaczy Browna i Lenberga. Doświadczenie to przeprowadzone było na studentach niemieckich, amerykańskich i japońskich. (Język niemiecki i amerykański rozróżnia kolor niebieski i zielony, natomiast japoński ma jedna nazwę na te dwa kolory aoi.) Poległo ono na pokazywaniu użytkownikom 3 kolorów i pytaniu ich, które 2 kolory są bardziej podobne. Test pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory te mają te same czy inne nazwy w danym języku. Japończycy, gdy wśród wielu kolorów kazano im odróżnić barwy zielona i niebieską często popełniali błędy, natomiast Niemcom i Amerykanom udawało się to bezbłędnie. Whorf miał rację twierdząc, że istnienie granicy kategorii leksykalnej między kolorami powoduje, że są one postrzegane jako mniej podobne.
Trudno jest natomiast potwierdzić tezę mówiącą, że kategorie gramatyczne takie jak czas czy liczba mogą być znacznie ważniejsze w zrozumieniu języka niż słownictwo. Próbę taka podjął Alan Bloom w 1981 roku porównał rozumienie przez Amerykanów i Chińczyków konstrukcji warunkowych, - co by było gdyby. Uzyskane wyniki pokazały, że Amerykanie - prawie w 99% udzielali dobrych odpowiedzi, zaś Chińczycy - tylko w 50%. Wynika to z faktu, że w języku chińskim nie ma trybu warunkowego kontrafaktycznego.
Potwierdzenie założenie Sapira i Whorfa, że to język determinuje myślenie (determinizm silny) jest również trudne do udowodnienia, nie ma na to dowodów bezpośrednich i wszystko wskazuje, że w jakimś stopniu myślenie jest niezależne od języka.
Obecnie o hipotezie Sapira-Whorfa naucza się raczej na kursach historii lingwistyki niż współczesnego językoznawstwa. W swojej pierwotnej postaci hipoteza ta została już dawno skutecznie zakwestionowana, jednakże jej zasadnicza przesłanka - określenie relacji między strukturą języka i obrazem rzeczywistości w umyśle ludzkim - pozostaje wciąż jednym z ważniejszych problemów humanistyki. Mimo różnych zastrzeżeń, hipoteza ta nie straciła wiele ze swej popularności wśród naukowców zajmujących się translatologią. Wielu z tych naukowców dostrzega wyjaśnienie, dlaczego dokładne tłumaczenie tekstów jest najczęściej niemożliwe. W językach obcych, zaliczanych do naszego kręgu kulturowego użycie zbliżonych konstrukcji semantycznych i gramatycznych często nie jest identyczne i nie będzie w danym języku zrozumiałe.
Warto zauważyć, że w większości języków ( francuski, niemiecki czy włoski) forma grzecznościowa łączy się z użyciem liczby mnogiej (francuskie tu i Vous, niemieckie du i Sie, włoskie tu i Lei), natomiast w języku polskim czy czeskim takiego rozróżnienia nie zauważymy.
Potwierdzeniem założenia Hipotezy, Sapira - Whorfa, że gramatyczne i znaczeniowe elementy języka wpływają na nasze postrzeganie świata, jest chociażby różnica wynikająca z porównania znaczenia zdań: Polskiego: „Panie Janku jak dobrze, że Pana widzę.” oraz angielskiego „Johny I'm glad to see you.” . W języku angielskim nie występuje połączenie „Mr Johny” - co w polskim jest używane, na co dzień „Panie Janku”, stwierdzenie angielskie nie jest w stanie pokazać nam stopnia zażyłości między bohaterami tego zdania - you, jest to zarówno Ty jak i Pan, więc w języku polskim będąc świadkiem takiego zwrotu od razu mamy wykształcony pewien obraz relacji między bohaterami tej sytuacji, natomiast w języku angielskim nie jest to jasne.
Jedną z głównych przeciwnych koncepcji do Hipotezy Sapira - Whorfa jest koncepcja stworzona przez N. Chomsky'ego. Idea Chomsky'ego zakłada powiązanie między ludzką zdolnością posługiwania się językiem a uniwersalną strukturą mózgu. Według niego to uniwersalna struktura mózgu wpływa na nasze myślenie, a ono na język, którym się posługujemy. Drugim wielkim przeciwnikiem tej hipotezy jest Wittgenstein, jako przedstawiciel determinizmu językowego, który zakłada, że myślenie jest zupełnie zależne od języka.
http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Etnolingwistyka&printable=yes
Etnolingwistyka jest to dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językami, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, to znaczy między formalną strukturą języka panującą powszechnie a resztą kultury społeczności posługującej się danym językiem.
Nauka ta przede wszystkim bada zależności między danym typem kultury a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kultury. Etnolingwistyka rozwinęła się głównie na terenie USA, dzięki pracom F. Boasa oraz E. Sapira, jednak za czołowego przedstawiciela tej nauki uważa się B. L. Whorfa (uczeń Sapira).
Według Whorfa, język nie jest tylko środkiem porozumiewania się ludzi, ale zawiera w sobie określony obraz świata, albowiem świat myślowy człowieka jest ściśle powiązany ze strukturą jego języka. Uważał również, że chociaż nie ma języków prymitywnych to jednak każdy język faworyzuje jakiś jeden określony sposób pojmowania świata (nakłada na świat pewną siatkę pojęć), z czego wynika, że język w pewien sposób kształtuje psychikę człowieka posługującego się nim.
Na powstanie etnolingwistyki ogromny wpływ miały badania amerykańskich lingwistów nad językiem indiańskim, którego struktura jest bardzo charakterystyczna, natomiast sama teza o wpływie języka na psychikę i sposób myślenia człowieka bywa nazywana hipotezą Sapira-Whorfa.
Lakoff George, Johnson Mark Metafory w naszym życiu. - Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988
20 …odrzucenie możliwości istnienia jakiejkolwiek prawdy obiektywnej czy absolutnej… …stworzenie opisu alternatywnego, w którym doświadczenie człowieka i jego rozumienie, a nie prawda absolutna, odgrywają rolę zasadniczą.
25 …odkrywamy obecność metafory w życiu codziennym, nie tylko w języku, lecz też w myślach i czynach. System pojęć, którym się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny.
25-26 W większości małych spraw dnia codziennego myślimy i postępujemy mniej więcej automatycznie, według pewnych utartych wzorów. Nie jest jednak w cale oczywiste, jakie są te wzory. Badanie języka to jeden ze sposobów, by je wykryć.
26 Istota sprawy polega na tym, że nie ograniczamy się jedynie do mówienia o argumentowaniu w terminach wojennych. W rzeczywistości możemy wygrywać lub przegrywać spory. Spierające się z nami osoby widzimy jako przeciwników. Atakujemy ich pozycje i bronimy naszych... Wiele z tego, co czynimy argumentując, kształtuje się częściowo przez pojęcia zwiazane z wojną. ...toczy się bitwa na słowa, a struktura sporu - atak, obrona, kontratak itd. - właśnie to odzwierciedla.
32 Jednakże kiedy absorbują nas aspekty bitewne, często tracimy z pola widzenia aspekty związane ze współdziałaniem.
34 Znaczenia to przedmioty, wyrażenia językowe to pojemniki, komunikacja to przesyłanie. (pozwalają nam częściowo zrozumieć… niektóre aspekty tych pojęć ulegają ukryciu (например, значения отдельно от формы) właśnie przez pojęcia metaforyczne)
35 Tak więc, część pojęcia metaforycznego nie pasuje i nie może pasować do danej sytuacji.
Koneczny Feliks, O ład w historii, Warszawa-Struga 1991
Zgodnie z teorią cywilizacji F. Konecznego, J. Kosseckiego i jej rozwojem w podejściu O. Leszczaka, wyróżniamy u podstaw analizy (i charakterystyki) społecznego, państwowego i kulturowego sposobu istnienia i światopoglądu całe spektrum cech, które odnoszą się do różnych aspektów zdolności człowieka i rodzajów jego działalności refleksyjnej, komunikacyjnej i praktycznej, a także do kombinacji tych cech według różnych parametrów. Za wyjściowe kryteria metodyczne przyjmujemy takie kategorie F. Konecznego jak kategoria trójprawa zdolności (materialny - intelektualny - moralny składniki istoty człowieka, - wyznając nieuniknioność priorytetowości w ich realnych relacjach) kategoria pięciokształtu życia (podstawowych wartości ludzkiego doświadczenia: dobro - prawda - piękno - dobrobyt - zdrowie) (Koneczny 1991: 13-14). Pełna współmierność między tymi kategoriami wyznacza przewidywaną harmonię istnienia. Jednak niemożliwość albo trudność w osiągnięciu pełnej współmierności jest przyczyną przejawiania się różnego stopnia niewspółmierności kategorii w konkretnych warunkach istnienia, a także przyczyną, tym nie mniej, dążenia jednostki społecznej zgodnie z celami działalności w kierunku maksymalnej optymalności ich wzajemnych relacji. Na podstawie tego w doświadczeniu każdej oddzielnej osoby i w zbiorowości narodu powstają i są rozstrzygane «wieczne» zasadnicze kwestie wzajemnych stosunków «zdrowia» z «dobrem» osobistym i «dobrem» społecznym, z «korzyścią» osobistą i «korzyścią» społeczną, a także z «pięknem», «prawdą», «sprawiedliwością» i in.
W ten sposób oprócz czynników wyodrębnionych w przedstawionych wyżej kategoriach trójprawa i pięciukształtu życia, można jeszcze wyróżnić następujące ważne kryteria w rozwiązaniu asymetrii zdolności i w dążeniu do ich współmierności:
- personalistyczność - gromadnościowość (terminy F. Konecznego) podejścia do osiągnięcia celów;
- charakter wzajemnych stosunków morali osobistej i morali społecznej;
- empiryczność - abstrakcyjność (realność - marzycielstwo) w osiągnięciu celów;
- konsekwentność, nastawienie na cel w osiągnięciu celu (wzajemny stosunek między afektywnością, emocjonalnością - racjonalnością, planowością działalności);
- stosunek do czasu i przestrzeni (chronologiczna dychotomia «punktualność-niepunktualność» i przestrzenna dychotomia «dynamizm-pasywność»);
- osobisty stosunek do społecznego rozwarstwienia i hierarchiczności społeczeństwa (poziom aktywności społecznej i poziom inicjatywności; wrogość, podejrzliwość w stosunku do innych klas - powściągliwość relacji, apatia - dążenie do kontrolowania i regulowania stosunków).
Wymienione wyżęj cechy, aspekty i relacje między nimi w dążeniu do współmierności wyznaczają specyfikę etnicznego charakteru każdego narodu i jego orientacji cywilizacyjnej.
Kulturowo-cywilizacyjne rozwiązanie danej problematyki na Ukrainie posiada swoje niepowtarzalne doświadczenie historyczne, swoją rzeczywistość współczesną, swoje plany na przyszłość i realne wyzwania dla tych planów ze strony współczesnej rzeczywistości światowej. W cywilizacyjno-kulturowej rzeczywistości ukraińskiej wszystkie wymienione wyżej cechy i czynniki osobowościowej i gromadnościowej współmierności struktury i relacji ukształtowały się w następującą konfigurację cech, które można określić jako etnicznie relewantne.