NORMA PRAWNA; PRZEPIS PRAWNY
Norma prawna def.. - wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się. Norma prawna jest jednym z rodzajów norm postępowania.
Norma prawna jest regułą generalną - jest skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie Aś do adresat indywidualnego. (np. właściciele rzeczy, obywatele polscy itd., ale także np. prezydent RP - określenie takie dotyczy bowiem osoby pelniącej określoną funkcję, a nie konkretnej osoby).
Norma prawna jest regułą abstrakcyjną - wzór zachowania w niej podany jest określony przez wskazanie cech rodzajowych, a nie konkretnych danego zachowania.
Elementy norm prawnych:
1) Hipoteza - część normy, która określa (1)adresata normy oraz (2)warunki lub okoliczności, w których adresatowi coś jest zakazane, nakazane bądź dozwolone.
2) Dyspozycja - określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów.
[czyny - faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo jest uregulowany przez prawo; czynności konwencjonalne - zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż wynikałoby to z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków, dzielą się na prawnie istotne i prawnie obojętne. Z tego podziału przyjmuje się, że normy można dzielić na te które nakazują bądź zakazują pewnych zachowań oraz te, które nakazują określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej prawnie istotnej]
Sankcja - osobna norma, określająca rodzaj konsekwencji, jaka grozi za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy.
Rodzaje sankcji:
- egzekucyjna
- nieważności
- karna
Nakaz - Zakaz - Upoważnienie (w tym kompetencja)
Obowiązek - Uprawnienie
Uprawnienie może wynikać także z indyferencji prawa
Rodzaje norm:
Bezwzględnie wiążące - drogą nakazu lub zakazu ustanawia określony rodzaj zachowania i nie dopuszcza innego zachowania. Naruszenie normy bezwzględnie obowiązującej pociąga za sobą sankcję.
Względnie wiążące - norma ustanawia pewien wzorzec zachowania do wykorzystania przez adresatów normy, dopuszcza jednak inne zachowania.
Norma jednostronnie bezwzględnie wiążąca - gwarantuje minimum uprawnień, ale nie ogranicza ich katalogu.
Przepis prawny a norma prawna
Relacja między przepisem prawnym a normą prawną jest taka jak między formą a treścią. Norma prawna może być zbudowana w całości na podstawie jednego przepisu albo na podstawie wielu przepisów.
Reguły kolizyjne:
porządku hierarchicznego - norma wyżej wyższego rzędu uchyla normę wyższego rzędu
porządku czasowego - norma późniejsza uchyla wcześniejszą
porządku treściowego - norma szczególna uchyla normę ogolną
Luka w prawie - brak regulacji, co do katorgo można racjonalnie stwierdzić, że nie jest przez Ustawodawcę zamierzony.
Wykładnia prawa
Def. - interpretacja prawa, ustalanie znaczenia przepisów prawnych.
Podziały:
Ze względu na podmiot dokonujący wykładni:
autentyczna
legalna
operatywna
doktrynalna
Ze względu na sposób jej dokonania:
językowa
systemowa
funkcjonalna (celowościowa)
porównawcza
Ze względu na zakres wykładni:
językowa
rozszerzająca
zawężająca
Reguły interpretacyjne:
a maiori ad minus
a minori ad maius
a contrario
wnioskowanie przez analogię: z ustawy; z prawa (de facto formułowanie nowej normy)
z celu naśrodki
SYSTEM PRAWA W POLSCE
1) Konstytucja,
2) ustawy i akty równe mocą ustawom (np. rozporządzenia z mocą ustawy)
3) akty wykonawcze (np. rozporządzenia),
4) akty niższego rzędu,
5) akty wewnętrzne (np. zarządzenia)
ŹRÓDŁA PRAWA W POLSCE
Zgodnie z art. 87 Konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
1) Konstytucja,
2) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
3) ustawy,
4) rozporządzenia.
Ponadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Konstytucja
Akt o najwyższej mocy obowiązywania, wszystkie inne akty normatywne musza pozostawać w zgodzie z jej postanowieniami.. Zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa oraz organizacji, zadań i kompetencji, a także wzajemnych relacji między organami państwa. Konstytucja zawiera także katalog podstawowych prawi i wolności oraz obowiązków człowieka i obywatela. W Konstytucji znajdują się też podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego.
Zmiana Konstytucji przeprowadzana musi być w specjalnym, w niej określonym trybie.
Umowy Międzynarodowe
- wymagające zgody Sejmu
- niewymagające zgody Sejmu
Ratyfikacja umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Moc prawna:
Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Ustawy
Akt parlamentu, którym może być uregulowana każda kwestia, nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Z ustawą muszą być zgodne wszystkie akty niższego rzędu. Ustawa musi być zgodna z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga zgody Sejmu. Uchwalenie ustawy może wynikać z obowiązku wyrażonego w Konstytucji.
Kodeks - akt normatywny wydany w formie ustawy; reguluje kompleksowo całość lub zasadnicza część stosunków składających się na daną dziedzinę życia.
Proces Legislacyjny:
Inicjatywa ustawodawcza
Aby proces legislacyjny się rozpoczął, konieczne jest wniesienie projektu ustawy do Sejmu. Mogą to jednak uczynić podmioty, którym przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej:
posłowie (grupa co najmniej 15 posłów)
komisje sejmowe
Senat (jako cała izba)
Prezydent
Rada Ministrów,
Inicjatywa ludowa: konieczne jest podpisanie się pod takim projektem 100 000 obywateli mających prawo wyborcze do Sejmu
Istnieją jednak pewne projekty, z którymi wystąpić mogą tylko określone podmioty spośród wyżej wymienionych. M.in. projekt budżetu państwa wnoszony jest tylko przez Radę Ministrów
Projekt może dotyczyć uchwalenia zupełnie nowej ustawy w sprawach, które m.in. nie były do tej pory regulowane, albo też mogą dotyczyć zmiany już obowiązującej ustawy, czyli jej nowelizacji.
Każdy projekt powinien zawierać uzasadnienie, które wyjaśnia m.in. potrzebę i cel wydania ustawy, przedstawia skutki społeczne i finansowe, wskazuje źródła finansowania, czy też zawiera oświadczenie o zgodności projektu ustawy z prawem Unii Europejskie
Projekty ustaw składa się w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu.
Następnie rozpatrzenie projektu ustawy odbywa się w trzech czytaniach, które rozdzielone są pracami komisji sejmowych.
Pierwsze czytanie
Odbywa się ono na posiedzeniu komisji właściwej dla danej problematyki wynikającej z projektu. Jednak pewne, ważne społecznie projekty ustaw muszą być przedstawione na posiedzeniu Sejmu tj. o zmianie Konstytucji, budżetowe, podatkowe, dotyczące wyboru Prezydenta, Sejmu i Senatu oraz organów samorządu terytorialnego, regulujące ustrój i właściwość władz publicznych, a także kodeksy. Ponadto, Marszałek Sejmu może skierować do pierwszego czytania na posiedzeniu Sejmu również inne projekty ustaw, jeżeli przemawiają za tym ważne względy.
Podczas pierwszego czytania wnioskodawca uzasadnia projekt oraz dyskutuje się nad ogólnymi założeniami ustawy. Jeżeli pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu Sejmu, kończy się ono skierowaniem projektu do właściwej - ze względu na tematykę projektu - komisji, bądź kilku komisji, jeżeli obejmuje ich zakres działania. Może jednak zostać już na tym etapie złożony wniosek o odrzucenie projektu w całości.
Komisje pracują nad przepisami projektu, mogą przy tym poprawiać i zmieniać ich treść. Do szczegółowego rozpatrzenia komisje mogą ze swego grona powołać podkomisję, a ponadto mogą korzystać z opinii zaproszonych specjalistów z danej dziedziny tj. ekspertów komisji.
W wyniku tych prac komisja ustala wspólne, uzgodnione stanowisko w sprawie danego projektu i przedstawia go w formie sprawozdania, a w nim wniosek o przyjęcie projektu bez poprawek lub przyjęcie projektu z określonymi poprawkami lub odrzucenie projektu.
Jednakże, w przypadku, gdy komisja odrzuciła w czasie swych prac proponowane poprawki, mogą one zostać, po pisemnym zgłoszeniu, zamieszczone dodatkowo w sprawozdaniu jako wnioski mniejszości, które zostaną później przedmiotem obrad.
Ze swego grona komisja wybiera posła sprawozdawcę mającego za zadanie przedstawienie podczas drugiego czytania jej prac nad projektem, a w szczególności sprawozdania.
Drugie czytanie
Czytanie to zawsze jest przeprowadzane na posiedzeniu Sejmu i obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, a w dalszej kolejności przeprowadzenie debaty (dyskusji) oraz zgłaszanie nowych poprawek i wniosków. Poprawki takie mogą zgłaszać posłowie, wnioskodawcy (m.in. Prezydent w przypadku prezydenckiego projektu) oraz Rada Ministrów, ale tylko do zakończenia drugiego czytania. Ten sam termin jest ostateczny dla wnioskodawcy, który zamierza wycofać projekt, a ponadto ma znaczenie dla poselskich projektów ustaw. Jeśli bowiem wskutek cofnięcia poparcia, poselski projekt popiera mniej niż 15 posłów spośród tych, którzy podpisali projekt przed jego wniesieniem, uważa się go za wycofany.
Jeżeli podczas II czytania zostały wniesione poprawki, projekt zostaje ponownie skierowany do komisji, która je rozpatruje, ocenia i przedstawia Sejmowi dodatkowe sprawozdanie, w którym wnosi o ich przyjęcie lub odrzucenie.
Natomiast, gdy projekt nie został podczas drugiego czytania skierowany powtórnie do komisji, może odbyć się niezwłocznie III czytanie.
Trzecie czytanie
Na tym etapie poseł sprawozdawca przedstawia dodatkowe sprawozdanie komisji i stanowisko komisji wobec zgłoszonych podczas II czytania poprawek. Następnie posłowie głosują w odpowiednim porządku nad zgłoszonymi wnioskami i poprawkami, przyjmując je lub odrzucając. Na początku więc nad ewentualnym wnioskiem o odrzucenie projektu w całości, potem nad poprawkami do poszczególnych artykułów, a w końcu projektem w całości.
Ustawę zwykłą Sejm uchwala większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jednak przepisy prawa przewidują, w szczególnych wypadkach, inne proporcje głosów konieczne do skutecznego uchwalenia ustawy (szczegóły w zakładce Głosowania)
Następnie Marszałek przekazuje ustawę (w tym momencie projekt staje się już bowiem ustawą, mimo że jeszcze nie jest ona obowiązująca) do Senatu.
Prace w Senacie
Procedura rozpatrywania ustaw przez Senat regulowana jest przez Konstytucję RP oraz Regulamin Senatu.
Po otrzymaniu ustawy Marszałek Senatu przekazuje ją do odpowiednich problemowo komisji senackich (jednej lub kilku), które w ciągu maksymalnie 18 dni mają ją przeanalizować i opracować projekt stanowiska Senatu w sprawie ustawy.
Następnie, na posiedzeniu Senatu odbywa się debata i głosowanie, a w jej efekcie Senat podejmuje uchwałę. Może ona zawierać wniosek o przyjęcie jej bez poprawek (wtedy ustawa jest przekazywana do Prezydenta do podpisu) albo też wniosek o jej odrzucenie w całości lub wprowadzenie poprawek (wtedy ustawa trafia ponownie do Sejmu).
Senat ma określony czas na podjęcie decyzji w sprawie ustawy, a wynosi on w przypadku ustaw zwykłych 30 dni od jej przekazania (inne terminy przewidziano dla ustawy budżetowej - 20 dni, oraz ustaw pilnych -14 dni). Jeśli w tym terminie Senat nie zdecyduje o ewentualnych poprawkach, bądź o odrzuceniu ustawy, uznaje się ją za przyjętą w treści proponowanej przez Sejm.
Rozpatrywanie uchwały Senatu przez Sejm.
Jeśli Senat w terminie wniesie poprawki, bądź będzie wnosił o odrzucenie ustawy, zostaje ona skierowana ponownie do Sejmu. Marszałek Sejmu kieruje tą uchwałę pod obrady komisji, która wcześniej zajmowała się pracami nad tą ustawą. Komisja, przy udziale senatora sprawozdawcy, dyskutuje nad stanowiskiem Senatu i przedstawia kolejne sprawozdanie, w którym wnioskuje o uchwalenie senackich zmian w całości lub części, bądź też ich odrzucenie.
Sejm może odrzucić poprawki Senatu, jak i wniosek o odrzucenie ustawy, bezwzględną większością głosów (liczba głosów „za” jest większa niż suma „przeciw” i wstrzymujących się), w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby głosów. Jeżeli nie będzie takiej większości, ostateczny tekst ustawy będzie zawierał treść uwzględniającą poprawki Senatu. Natomiast w przypadku głosowania wniosku Senatu o odrzucenie ustawy, brak większości będzie oznaczał, że ustawa upadła i nie stanie się obowiązującym prawem.
Następnie po rozpatrzeniu stanowiska Senatu ustawa jest przekazywana do podpisu przez Prezydenta RP.
Prezydent w procesie legislacyjnym
Prezydent RP w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia podpisuje ustawę (7 dni w przypadku ustaw pilnych i budżetowej) i zarządza jej publikację w Dzienniku Ustaw. Aby bowiem ustawa obowiązywała (weszła w życie) musi być w nim ogłoszona, a następnie musi zwykle upłynąć określony termin, tzw. vacatio legis, czyli okres potrzebny do zapoznania się z nią przez obywateli i przygotowania do jej realizowania.
Prezydent może jednak odmówić podpisania ustawy i zwrócić się do Sejmu o ponowne jej rozpatrzenie (tzw. weto ustawodawcze), co powoduje, że zajmie się nią ponownie Sejm (ale już nie Senat). Nie ma on jednak możliwości wnoszenia nowych poprawek na tym etapie.
Jeżeli, większością 3/5 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, Sejm odrzuci weto Prezydenta, to nie ma on innej możliwości, jak tylko podpisać ponownie uchwaloną ustawę i zarządzić jej ogłoszenie. Jeżeli takiej większości nie będzie, proces ustawodawczy się kończy i ustawa nie nabierze mocy prawnej.
Prezydent RP posiada również inną możliwość, jeśli ma prawne wątpliwości co do ustawy uchwalonej przez parlament. Może bowiem złożyć wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie jej zgodności z Konstytucją. Jeśli jednak skorzysta z tego uprawnienia nie może już skorzystać z weta.
Po rozpatrzeniu sprawy Trybunał może zdecydować o tym, iż ustawa jest zgodna z Konstytucją i wówczas Prezydent RP ma obowiązek ją podpisać. Jeśli zaś orzeknie o niezgodności całej ustawy głowa państwa musi odmówić jej podpisania.
Może się również zdarzyć, że Trybunał orzeknie, iż tylko niektóre przepisy są niezgodne z Konstytucją, a nie są one nierozerwalnie związane z ustawą. Wtedy Prezydent, po uzyskaniu opinii Marszałka Sejmu, może ją podpisać z pominięciem tych przepisów, albo zwrócić Sejmowi ustawę „w celu usunięcia niezgodności”. W takim przypadku ustawą zajmuje się ponownie Sejm, a następnie Senat, a ich głównym zadaniem jest taka zmiana przepisów, aby były one zgodne z Konstytucją. Po ich przepracowaniu poprawiona ustawa trafia ponownie do Prezydenta do podpisu.
Pewne odmienności dotyczą trybów uchwalania projektów pilnych, ustawy budżetowej, kodeksów, czy też projektu obywatelskiego. Różnice te mają zapewnić przyjęcie ustaw w odpowiednim terminie (ustawa budżetowa) albo też zapewnić szczegółowe jego dopracowanie (zmiany kodeksów).
Szczególne znaczenie mają przy tym tzw. pilne projekty ustaw, które może wnieść do Sejmu tylko rząd (jednak pewne sprawy nie mogą być regulowane w tym trybie m.in. ustawy dotyczące wyborów). Ma on zapewnić pierwszeństwo przed innymi projektami i szybkie uchwalenie ustawy (to tzw. szybka ścieżka legislacyjna), co zapewni rządowi realizowanie swoich najważniejszych zadań dla państwa. Różnica polega tu m.in. na tym, że Senat ma na rozpatrzenie ustawy tylko 14 dni, a Prezydent 7.
Rozporządzenia
Rozporządzenia są wydawane:
- przez organy wskazane w Konstytucji,
- na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania [Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu],
- organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi.
Akty prawa miejscowego
Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów.
Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie.
ZASADY STANOWIENIA PRAWA
Racjonalność tworzenia prawa (racjonalny ustawodawca):
Ratio legis - racja przemawiająca za uchwaleniem danego aktu normatywnego
- wyznaczenie celów możliwych do osiągnięcia; koszt ich osiągnięcia nie przekracza wartości celów,
- dla osiągnięcia tych celów używa się w regulacji adekwatnych środków;
Ponadto:
- możliwe jest przewidzenie konsekwencji danej wprowadzenia danej regulacji,
- przy komponowaniu aktu ustawodawca powinien posługiwać się spójnym systemem wartości, przekładającym się na określoną hierarchię celów, które mają być osiągnięte