Retoryka - wykłady

Etymologia - (Nhetorke)Wg. Kwantyliana „zasady retoryki”:

1. sztuka sprawnego posługiwania się mową w celu wywierania wpływu na ludzi, związana z nią wiedza (wywieranie wpływu - perswazja)

2. teoria i sztuka wymowy

II. Historia - w starożytnej Grecji Sofiści IV w p.n.e Gorgiasz (480-380), Isokrates 436-338 Arystoteles (384-322)

Rzym - Cyceron (106-43); Seneka ok 54 p.n.e. Kwintylian

Dzieła: „Retoryka” Arystotelesa; Cyceron „Orator” „Dv or atore” (refleksja filozoficzna o mowie)

Retoryka rozwinęła się w mówieniu kościelnym „Homilektyka” - dzieło teologii pastoralnej (wygłaszanie homilii)

• w humanistyce europejskiej mniej więcej do końca XVII wieku w wyniku nadużywania retoryki, wyraz stracił swe znaczenie i znaczył: nakazy stylistyczne, popularne przepisy. Ale nadal była nauką zaliczaną do „sztuk wyzwolonych”.

Retoryka traciła swe znaczenie, ale z powodu nauk humanistycznych wydzieliły się: Gramatyka i logika.

Już w XVI w. retorykę uważano za naukę wymowy, z czasem sprowadzano ją do przepisów, porad: jak używać ozdobnego stylu oraz mówić długo, pięknie i zawile.

• W potocznym znaczeniu do dziś jest synonimem efekciarskiego kwiecistego stylu wysławiania się: za retoryczny uważa się styl mówienia i pisania będący zaprzeczeniem zasad klasycznej retoryki.

Dzisiejsze znaczenie:

1. sztuka wymowy - krasomówstwo

2. nauka zasad sprawnego i pięknego wysławiania się obejmująca prawidła doboru słow.

Pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekuje się odpowiedzi, w celu wywołania silniejszego wrażenia.

Retoryzm

Cechy retoryczne stylu krasomówstwa

• pogardliwie o efekcie sztuczności w mowie

Wiek XX - wyłamuje się: językoznawstwo, stylistyka, teoria komunikacji, semiotyka, teorie prawa, reklama i propaganda

Wiek XX - renesansem retoryki - jako teorii skutecznej komunikacji, także językowej, badania nad mass-mediami, prasoznawstwo, języki propagandy i reklamy, argumentacja prawnicza - komunikacja psycholingwistyczna i socjolingwistyczna .

Zagadnienia retoryki:

Centralne:

• skuteczność przekazywania

• czynności i zasady spełniania celu

• problematyka wynajdowania argumentów

• techniki - posługiwanie się żywym słowem

• zasady oddziałania języka

• psychologiczne aspekty przekazywania

• metody praktycznego nauczania umiejętności posługiwania się słowem

• zasady estetycznego posługiwania się językiem

• była centrum zainteresowani uczonych, polityków

• oddziaływanie na literaturę, filozofię, poezję

Rola perswazji:

• dawniej - umiejętność publicznego przemawiania

• społeczne zapotrzebowanie retoryki wywołało potrzebę kształcenia umiejętności przekonywania

• perswazja jako ... oddziaływanie na odbiorcę

1. dydaktyczne

2. estetyczne

3. emocjonalne

Typologia etapów:

• Inwencja (inventio) greckie - ogólne przygotowywanie się do sprawy sposobu zbierania materiału i ustalania stanu rzeczy, reguły dowodzenia, schematy rozumowania, posszukiwanie argumentów

• Kompozycje (dispositito) - rozważania różnych sposobów rozplanowania i skomponowania zebranego materiału w zależności od rodzaju sprawy i kwestii, które w związku z nią należy ustalić

• Elokucja (elocutio) dotycząca zasad przedstawienia językowego, odmian, zastosowania róznych stylów.

Mnemonika (memozia gr Mnéme) - przedstawiająca sposoby ćwiczenia pamięci i pracy nad zapamiętywaniem tekstu, przemówienia.

• Ectio (pronuntioatio albo actio, gr. Hypokrysis) - dotycząca sposobów wygłaszania przemówień, stosowanie do okoliczności operowania przez mówcę głosem, gestem, mimiką.

Zasady sztuki retorycznej:

• ograniczoności - wewnętrzny ład, zharmonizowani i wzajemne dostosowanie (na wzór żywego organizmu i porządku artystycznego) dotyczy to części mowy, wydzielanie poszczególnych wątków.

• stosowności „taktu retorycznego” tj. uwzględniania okoliczności podczas których realizuje się mowę, miejsce i czas, przedmiot, cel percepcyjne możliwości słuchaczy.

• funkcjonalności - świadome i celowe posługiwanie się retorycznymi środkami przekonywania. Użycie określonego środka, uzależnione od celu zamierzonego w mowie, ustalić funkcję danego środka w całości mowy, zastanowić się czy cel nie może być osiągnięty za pomocą innych metod, błędne jest używanie środków retorycznych nieplanowo, bezcelowo.

Dobór środków w sztuce retorycznej w funkcji perswazyjnej (zależy od rodzaju mowy)

Wyróżniamy trzy rodzaje:

1. Doradczy (genu deliberatiuun) mowy doradzające i odradzające

2. osądzający (genke demonstrativum) mowy pochwalne i mowy wyrażające naganę

3. oceniający - mowy pochwalne i mowy wyrażające

4. inne - (w średniowieczu - kościelne - sztuka formułowania dokumentów urzędowych, umów, listów)

Znaczenie dawniejszej retoryki dla współczesności

Retoryka grecko-rzymska stanowi w zasadzie zamkniętą całość zarówno pod względem terminologicznym jak i systematycznym.

Miejsce retoryki wśród innych nauk humanistycznych: gramatyki, dialektyki, logiki, poetyki, lingwistyki i filozofii uległy przemianom.

Retoryka stanowi ważne i coraz żywiej odczuwalną tradycję badawczą.

Kultura języka - jest pojęciem charakterystycznym dla starszego językoznawstwa, zwłaszcza typu filozoficznego, nie funkcjonalnego, została wypracowana w dwóch oddzielnych szkołach Krakowskiej (pisarek Walery) i Warszawskiej (Andrzej Markowski).

Składniki wg. Pisarka:

• stopień znajomości środków językowych

• sprawności w świadomym i krytycznym korzystaniu z nich

• zabiegi mające na celu podniesienie poziomu znajomości języka i sprawności jego używania - czyli różne czynności normowania języka, edukacji językowej i wiele czynników wchodzących w zakres komunikacji.

Składniki wg. Markowskiego:

• opisowe

• normatywne

• terminologiczno-językowe

Opisowe - jest to zespół właściwości charakteryzujących postawę wobec języka osób, które się tym językiem posługują

1. stan świadomości językowej użytkowników języka

2. poglądy na język

3. emocje wobec języka

Normatywne - ogól umiejętności praktycznych, wyrażających się dążnością do mówienia, pisania sprawnego i poprawnego czyli zgodnego z przyjętymi w społeczności zasadami i wzorami.

terminologiczno językowe -

Historia:

1. Czasy najdawniejsze - brak języka ogólnego do XVI wieku. Istnieje traktat o ortografii Jakuba Porkoszowica

2. powstanie języka ogólnego w wieku XVI - gramatyka, słowniki, przede wszystkim - norma drukarska się pojawia

3. Później - Komisja Edukacji Narodowej - podręcznik, język - jako wyznacznik narodowy

4. historia nowsza - Towarzystwo Kultury Języka, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego

Wąskie i szerokie traktowanie kultury:

• wąskie: zwalczanie błędów językowych

• szerokie: oparcie się o teorię komunikacji językoznawstwa, antropologia, dynamika normowania itp.

Systemy komunikacji językowej:

• język - który zajmuje naczelne miejsce

komunikacja dotyczy nie tylko ludzi, ale i zwierząt, a na pewno istnieje między ludźmi a zwierzętami (stąd nazwa interpersonalna)

Na temat komunikowania istnieje wiele prac:

George Miller - komunikacja polega na transmisji z jednego miejsca do drugiego, przy czym biorą udział:

• źródło (nadawca)

• emisor (narządy mowy)

• kanał

• receptor

Roman Jakobson (schemat)

kontekst

komunikat

Nadawca_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Odbiorca

kontakt

kod

Między nadawcą a odbiorcą musi zaistnieć bezpośredni lub pośredni kontakt - inny gdy odbiorca jest indywidualny, inny gdy odbiorca jest zbiorowy (radio, książka, telewizja itd)

Kontekst - zapamiętywanie przeszłych zdarzeń:

• lingwistyczny

• interpersonalny

• zadaniowy

• pragmatyczny

Kod - wspólny język - kompetencje językowe tzw. umiejętności zachowania językowego [semikomunikacja]

Kanał - to fizyczna przestrzeń, która przewodzi znaki, symbole (dźwięk, pismo, ikony)

Komunikacyjna teoria aktów mowy:

John Austrin i John Searlata

Opiera się ona na wprowadzeniu do niej pojęć mowy / aktów komunikacyjnych:

• lokucyjnie - czyli czyste teksty, będące tematem badań semantycznych i syntaktycznych

• illokucyjne - czyli takie w których zawarta jest intencja nadawcy odczytywania bezpośrednio z wykonywanego tekstu

• perlokucyjne - które powodują skutek zgodny lub niezgodny z intencją nadawcy

• intonacja -

• kontakt interpersonalny (charakterystyka osób pod względem spełniania ról społecznych, miejsca dziania się aktu komunikacyjnego i jego atmosfery)

• kontekst zadaniowy - jest realizowany za pomocą znaków poza słownych (mowa ciała)

• kontekst kulturowy (np. porozumiewanie się grup subkulturowych)

• Składniki komunikacyjne - nazywanie pragmatycznymi mają na celu kształtowanie zachowania partnera.

Proces komunikowania wg Radovanovica (komunikacja ksero)

Ze względu na czynność przekazywania przekazu między nadawcą a odbiorcą (rozumienie, interpretacja, tłumaczenie) nadawca - odbiorca

• ze względu na sposób kontaktu:

bezpośredni

wizualny

akustyczny

czasowy

• ze względu na sposób kontaktu uczestników i możliwość wymiany replik

• problem czasu w procesie komunikacji - inaczej przekazywana jest rzeczywistość podczas cytowania książki inaczej przez rozmowę telefoniczną

• zamiana kodów

• system znakowy

1. zorganizowany (wyższa świadomość)

2. ukształtowany (nie jest naturalny, to produkt myślenia ludzkiego przystosowany do komunikowani językowego lub nie językowego.

• posiada zasady (zestaw znaków, kombinacji znaków)

• zasady przekazu (zmysły)

Ważna cecha kodów językowych to możliwość transformacji znaków językowych na inne:

• pisanie optyczne > akustyczne > słuch > taktylne

Istnieje możliwość transliteracji różnych alfabetów.

Kodowi językowemu towarzyszą inne nie językowe kody:

1. parajęzykowe, gesty, mimika, zachowanie w przestrzeni - taniec, gra, moda, muzyka, architektura

2. protokolarne zachowanie - znak uprzejmości, obrzędowe, religijne

Przekaz - treść, informacja, ogłoszenie, znaczenie.

Emitor i Receptor - przekaźnik, pośrednik przekazujący przekaz

Kanał - medium, środek przekazujący przekaz, powietrze, zmysły, nerwy, książka, list, gazeta, telewizja, radio, telefon, Internet, fotografia, film, magnetofon

Kontekst - wszystko to co komunikuje „okrąża”, co komunikację poprzedza.

Rama - fizyczny krajobraz (miejsce, czas i inne okoliczności)

Scena - pragmatyczna, psychiczna, społeczna, fizjologiczna

Szumy - to to co utrudnia komunikację

Rekundacja - gadulstwo

1. Znak i znakowość

Charles Morries - pojęcie znaku jest fundamentalne dla nauki o człowieku podobnie jak pojęcie atomu dla wiedzy o przyrodzie i pojęcie konfliktu dla wiedzy biologicznej

1. definiuje się człowieka jako zwierze „symbolizujące - symboliczne”. Rozległość zainteresowań znakami: filozofia, lingwistyka, logika, medycyna.

Ferdynand de Sansure 1916

Znak - oznaczający oznaczony - 2 znaczenia

(nigdy nie utożsamiać znaku z przedmiotem ani przedmiotu ze znakiem!)

< -- >

oznaczający <- pojęcie -> oznaczony

< -- >

Pojęcia są cechą ludzkiego myślenia

Podział znaków

1. Ikony

2. indeksy

3. symbole

Ikony - jakieś podobieństwo między oznaczającym a oznaczonym - rzadki typ znaków

Indeks - istnieją asocjacje miedzy oznaczonym a oznaczającym np.: dym-ogień

Symbole - znak istnieje na podstawie konwencji, nie ma żadnych podobieństw między oznaczonym a oznaczającym tak w mowie jak i w piśmie.

Sygnały - mechaniczny, nawykowy związek między wydawanym dźwiękiem (znakiem) a przedmiotem i są to reakcje fizjologiczne, psychiczne, socjalne.

Symptomy - związek miedzy znakiem a przedmiotem

Wszystkie te znaki biorą udział w komunikacji językowej.

Symbole tworzą system dźwiękowy znaku i system graficzny

Język

Poziom pragmatyczny

Poziom gatunkowy i stylistyczne

Poziom tekstualny (poziom dyskursywny)

Poziom syntaktyczno - symantyczny

Poziom leksykalny

Poziom morfologiczny

Poziom fonologiczny

Funkcje języka:

Teoretycy przed Jakobsonem - Karl Boblert - funkcja języka - referencyjna, ekspensywna, impresywna

Jochn Lyons (1977) angielski naukowiec; funkcja - socjalna, kontekst społeczny

Bronisław Malinowski - antropolog angielski; funkcja - narratywna, pragmatyczna, magiczna

H. Holiday - funkcja ideologiczna, interpersonalna

Funkcja języka wg. Jakobsona

akt komunikacyjny

kontekst

komunikat

nadawca < ----- > odbiorca

kontakt

kod

Akt mowy:

Pojęcie celu intencji mówienia - te same intencje mogą być językowo realizowane w różny sposób

Komunikowanie traktuje się jako działanie przy pomocy języka stąd takie rodzaje aktów mowy:

1. obietnica

2. groźba

3. przeproszenie

4. zaproszenie

[mowa o kulturze]

Przegląd konstytutywnych czynników

• aby komunikat był efektywny musi być zastosowany do kontekstu

• konieczny jest kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy

• musi istnieć kontakt

1. fizyczny kanał

2. psychospołeczny związek między nadawcą a odbiorcą

Kod językowy - składa się ze znaków językowych

1. Kody niewerbalne - na kody te składają się typy znaków poza słownych

2. Kody prozodyczne - tempo mówienia, informacja, wysokość i barwa głosy, rytm

3. kinetyczne - czyli gesty, zachowania, ruchowe, mimiczne

4. proksemiczne - czy dające się interpretować socjalnie (odległość miedzy mówcami)

Składniki aktu mowy i funkcje języka wg Jakobsona

Poznawca

kontekst

(komunikat)

Emotywna Poetycka konatywna

nadawca faktyczna odbiorca

metajęzykowa

(kontekst)

Każda z tych sześciu czynników determinuje inną funkcję języka odmienność polega na odmiennej hierarchii funkcji. Sytuacja słowna komunikatu zależy od funkcji dominującej. Hierarchia jest zmienna w różnych aktach mowy

1. funkcja poznawcza jest zasadniczym celem licznych komunikatów

2. emotywna (ekspresywna). Czysty element emotywny w języku stanowią wykrzykniki. zabarwiają wszystkie nasze wypowiedzi na płaszczyźnie fonicznej.

Funkcja konatywna - prezentuje najczęstszą ekspresje gramatyczną w formach wołacza, rozkaźnika

Funkcje fatyczne podtrzymanie kontaktu (przede wszystkim występująca u dzieci - zdradzają skłonność do komunikat w nowoczesnej logice - rozróżnienie miedzy językiem przedmiotowym i „metajęzykiem”

Funkcja poetycka - użycie języka do celó estetycznych, właściwie w taki sposób iż łamie się zasady

System językowy, wariancja stratygrafia

Potoczność, Norma Językowa

- 4 -

---