"LALKA"
Trzy pokolenia w "Lalce" - romantycy, pozytywiœci, przedstawiciele epoki przejœciowej:
pokolenie romantyków reprezentują: Rzecki, Katz, stryj Wokulskiego,
pokolenie pozytywistów - Ochocki, Klejn, studenci z Akademii Medyko-Chirurgicznej, kupiectwo,
pokolenie przejœciowe - Wokulski,
pokolenie romantyków cechuje: miłoœć romantyczna, polityka romantyczna, postępowanie drogą czynu orężnego (udział w walkach zbrojnych), wiara w absolutny porządek œwiata (ich pogląd na œwiat formowała w sposób decydujący poezja romantyczna), idealizacja osób ukochanych, polegająca na szukaniu w nich cech nieziemskich,
pozytywiœci - wychowani poza zasięgiem romantycznej atmosfery, dążą do reform społecznych i odkryć naukowych, a studenci i Klejn wiążą swoje nadzieje z ideą socjalistyczną,
pokolenie przejœciowe - wychowanejeszcze w atmosferze romantycznej, korzeniami tkwi w romantycznym œwiecie, ale musi żyć w dobie pozytywizmu, dlatego ceni naukę i bogacenie się; pokolenie to reprezentuje w powieœci Wokulski,
Wokulski - idealista bardzo złożony, romantyk i pozytywista, umysł pozytywisty, serce romantyka, romantyk w epoce pozytywizmu, romantyczny pozytywista,
przedstawicieli trzech pokoleń "idealistów polskich" wysuwa Prus w powieœci na pierwszy plan, opatrując ich żywoty zagadkowym "non omnis moriar" (nie wszystek umrę); póŸniej mówi o nich: "każdy z nich goni za wielkimi dziełami, a nie dba o małe"
Ignacy Rzecki - idealista polityczny:
skromny, subtelny, uczciwy, wartoœciowy, patriota, gotowy do poœwięceń dla drugiego człowieka, wzrusza prawoœcią, urzeka dobrocią, piękna postać, ale naiwny, krótkowzroczny i bezradny życiowo, pochodzi z proletariatu miejskiego, syn woŸnego, wychowany przez ojca w tradycjach walki o wolnoœć, bonapartysta i romantyk; bierze udział w walce podczas Wiosny Ludów jako uczestnik kampanii węgierskiej, służąc idei walki oraz w powstaniu styczniowym w Polsce, subiekt w sklepie Mincla, póŸniej Wokulskiego; zaprzyjaŸniony z obydwoma pryncypałami, przywiązany do sklepu uczuciowo, a niemerkantylnie; pełni swoje obowiązki z wielką gorliwoœcią, jakby pracował na swoim i dla siebie, jednak bez myœli o pomnażaniu własnych dochodów; dlatego, gdy Wokulski w końcu sklep sprzedaje, Rzecki nie ma za co go kupić; gdy nadal próbuje pracować w ten sposób dla nowego właœciciela, jest szpiegowany i podejrzewany o kradzież w tajemnicy przed wszystkimi pisze swój pamiętnik, powracając w nim do najpiękniejszych dni swojego życia - jest to samoobrona psychiczna przed teraŸniejszoœcią; jego marzycielstwo; żyje przeszłoœciąpowstańczą, oczekujejakiejœ wielkiej wojny ogólnoeuropejskiej, która przyniosłaby PoIsce wolnoœć; wciąż liczy na Francję, ideały, które wyznawał i którym do końca służył, okazały się nikomu niepotrzebne, musiał przegrać, umiera zapatrzony w przeszłoœć.
Ochocki - idealista naukowy:
nietypowy arystokrata, żyje przyszłoœcią, entuzjasta nauki i techniki, fanatyk wiedzy, urzeczony wizją Geista, żyje w œwiecie swoich naukowych utopii, marzy o przypięciu ludzkoœci skrzydeł, "o locie machiny ciężkiej, napełnionej i obwarowanej jak pancernik" - wspaniałym wynalazku, który zrewolucjonizuje œwiat, opuszcza Polskę, nie znajdując tu warunków do pracy naukowej.
Wokulski - romantyk i pozytywista, idealista miłoœci:
romantyk - bo bierze udział w konspiracji i powstaniu styczniowym, kocha się beznadziejnie w Izabeli, idealizuje ukochaną, przypomina Gustawa z IV cz. "Dziadów", próbuje popełnić samobójstwo; miłoœć jego kształtuje się pod wpływem poezji Mickiewicza; daje się obezwładnić wyobrażeniu o miłoœci, nie dostrzegając właœciwych realiów,
pozytywista - bo cechuje go entuzjazm do wiedzy i postępu, umiejętnoœć bogacenia się i działalnoœć filantropijna
Życiorys Stanisława Wokulskiego:
praca w winiarni Hopfera, pobyt u Rzeckiego, studia w Szkole Głównej, udział w konspiracji i powstaniu styczniowym, pobyt na Syberii, . powrót do Warszawy, małżeństwo z Minclową, spotkanie Izabeli w teatrze, wyjazd do Bułgarii i dorobienie się majątku na dostawach dla wojska, błyskawiczna kariera kupiecka: rozwój sklepu, założenie spółki do handlu ze Wschodem; wszystkie te posunięcia są inspirowane miłoœcią do Izabeli; energia, przedsiębiorczoœć i wytrwałoœć w dążeniu do zamierzonego celu, mimo przeszkód, jakie spotykają go na każdym kroku, nagły wyjazd do Paryża w celach handlowo-naukowych jako ucieczka od Izabeli, powrót do kraju pod wpływem listu prezesowej Zasławskiej, zaręczyny z Izabelą, ponowne rozczarowanie postawą Izabeli, poniżającej go za jego pochodzenie społeczne i zawód kupca, próba samobójstwa, zagadkowe zniknięcie Wokulskiego, całkowite zerwanie z dotychczasowym życiem.
Zagadnienie nauki w życiu Wokulskiego:
interesuje się nauką będąc jeszcze subiektem u Hopfera ("W dzień służył goœciom przy bufecie i prowadził rachunki, a w nocy uczył się..."); pierwsza próba dokonania wynalazku,
wstępuje do Szkoły Przygotowawczej, następnie studiuje w Szkole Głównej; studia przerywa, by wziąć udział w powstaniu styczniowym
kontynuuje naukę na Syberii, gdzie jest doceniany, otoczony szacunkiem, otrzymuje gratulacje i podziękowania od petersburskich towarzystw naukowych,
po powrocie do kraju zaniechał nauki na rzecz pracy w handlu, w sklepie Minclowej,
ponownie zetknął się z nauką w Paryżu, spotkawszy Geista; odżywają dawne marzenia, interesują go dokonywane tam próby balonowe, z zainteresowaniem i znawstwem ogląda laboratorium Geista,
zniakając z Warszawy po definitywnym rozstaniu z Izabelą, wyjeżdża przypuszczalnie pracować naukowo z Geistem, spieniężywszy swój ogromny majątek (drugi raz nie będzie próbował samobójstwa); Prus planował napisać jeszcze powieœć "Sława" - właœnie o dokonaniach Wokulskiego w Paryżu, ale planu nie zrealizował, zachowały się tylko drobne fragmenty tej powieœci.
Kontlikt Wokulskiego z otoczeniem:
gdy się uczył u Hopfera, dokuczano mu,
gdy powrócił z Syberii i szukał pracy, nie dano mu jej; kupcy uważali, że jest uczonym, a uczeni, że jest kupcem,
gdy ożenił się z wdową po Janie Minclu, zarzucano mu, że żyje kosztem pracy trzech pokoleń Minclów,
gdy dorobił się majątku w Bułgarii, posądzano go o chciwoœć, brak patriotyzmu i obrzucano podejrzeniami,
gdy się zakochał, jego miłoœć do Izabeli nie została odwzajemniona; fakt, że był kupcem, uniemożliwił mu zawarcie z nią małżeństwa,
przez całe życie był w konflikcie z otoczeniem, które przeszkadzało mu w działaniu, wyszydzało, cokolwiek by uczynił, odnosiło się podejrzliwie (jak do wielu ludzi sukcesu), ale żerowało na jego uczuciach i kapitale.
Pojęcie awansu społecznego:
Wokulski piął się stale do góry: jego faktyczny awans to, kolejno, awans z subiekta na studenta uniwersytetu, uznanego naukowca, potem poważanego i zdolnego kupca, który najpierw pomnożył w Bułgarii niewielki fundusik, a potem już stale powiększał interesy i dochody, organizując spółkę do handlu ze Wschodem, prowadząc transakcje w Paryżu i współpracując z bogatym rosyjskim kupcem Suzinem (awans ekonomiczny),
awans społeczny to wejœcie do salonów arystokracji; sam sobie zdawał sprawę z osiąganych sukcesów ironizując chciał zbliżyć się do arystokracji, w tym celu robił majątek, ale zarówno pieniądze, jak społeczny awans nie były jego celem - były tylko œrodkiem, mającym doprowadzić do małżeństwa z Izabelą, nie zdaje się to jednak na nic, bo według arystokracji o wartoœci człowieka nie decyduje anijego charakter, ani wiedza ani pieniądz, lecz pochodzenie, tytuł, herb i majątek ziemski; wiedział o tym ojciec Wokulskiego, gdy tłumaczył synowi, że nie wolno trwonić pieniędzy na naukę - Wokulscy tylko wtedy będą coœ znaczyć, jeœli uda im się odzyskać (wyprocesować) majątek po przodkach,
Pojęcie awansu społecznego na tle przemian ekonomicznych w naszym kraju:
akcja powieœci toczy się w okresie, gdy feudalizm chylisię ku upadkowi, a rodzi się kapitalizm, kapitalizm natrafia na przeszkody nie tylko w postaci braku rodzimego kapitału (stąd Żydzi i niemieccy fabrykanci), ale i w postaci przesądów klasowych; gdyby Wokulski zamiast pieniędzy zarobionych na handlu posiadał niewielki choćby majątek ziemski, byłby dla zubożałej i starzejącej się Izabeli wymarzonym partnerem, ale on był tylko kupcem i odważył się ją kochać, ją, w której płynie krew znakomitych przodków, dopuœcił się niemal œwiętokradztwa, arystokracja, mimo że jest już zubożała i żyje często "na kredyt" bogatszego mieszczaństwa, nie rezygnuje z pierwszeństwa w kraju i poczucia swej wyższoœci nad innymi warstwami społecznymi; co jeszcze smutniejsze - inne warstwy uznająjej prymat i naœladująjej styl życia, obyczaje i maniery; robi to nawet Wokulski - kupuje powóz, klacz wyœcigową, uczy się angielskiego, wyrabia dyplom szlachecki; wie, że musi tak postępować, by osiągnąć swój cel, ale się tego wstydzi, czuje pogardę dla samego siebie,
w Europie Zachodniej burżuazja odgrywajuż w tym okresie decydującą rolę; walka zamożnego mieszczaństwa, czyli burżuazji z arystokracją rodową już się tam dawno rozegrała, tam kapitalizm jest już w pełni rozwinięty; gdyby "Lalkę" napisał nie Prus, lecz Balzak, Wokulski ożeniłby się z Izabelą bez przeszkód i nikt by się temu nie dziwił,
"Lalka" - powieœć o awansie społecznym - jest zarazem oskarżeniem:
- arystokracji - o pasożytnictwo, przesądy klasowe, degenerację, rozkład,
- mieszczaństwa - o lenistwo, brak energii i inicjatywy, bezmyœlnoœć.
Trwałoœć i siła miłoœci Wokulskiego do Izabeli:
miłoœć nieodwzajemniona, krępowana przesądami i wymogami towarzyskich konwenansów; Wokulski wciąż walczy z samym sobą, z własnym sumieniem, obawia się samozakłamania i miłosnego zaœlepienia, przeżywa męki zazdroœci, zwątpienia, upokorzenia, przekonuje się o obojętnoœci i obłudzie ukochanej kobiety; mimo przebłysków trzeŸwego krytycyzmu nie potrafi zrezygnować z uczucia do niej,
chce ją poœlubić nie dlatego, że jest arystokratką, lecz dlatego, że widzi w niej anioła; nie próbuje panny "kupić", pragnie, by go pokochała, nie zdaje sobie sprawy, że obiekt jego miłoœci to kobieta niezdolna do odzwajemnienia jego uczucia; cechuje ją chłód uczuciowy, ponad wszystko stawia swoją pozycję i konwenanse; jest œwietnie wyćwiczona w salonowej sztuce rozmowy (i to w kilku językach), ma eleganckie maniery, umie flirtować i kokietować mężczyzn, ale nie potrafi ocenić ludzi według ich rzeczywistej wartoœci - "kocha się" w Rossim i Molinarim, pozwala sobie na poufałoœci ze strony łowcy posagów - Starskiego, cieszy się adoracją panów Niwińskiego, Malborga i Szastalskiego, a za Wokulskiego decyduje się w końcu wyjœć pod naciskiem rodziny, licząc na jego pieniądze i na to, że ten pozwoli się jej oszukiwać,
niezwykła, rozumem tłumiona, wypędzana z serca, miłoœć Wokulskiego do Izabeli trwa wbrew jego dojrzałej mądroœci życiowej; wychowany na romantycznej poezji, a następnie nowoczeœnie wykształcony, ma Wokulski serce romantyka, a umysł pozytywisty; jego wielka, romantyczna miłoœć, a tylko do takiej jest zdolny, musi - z definicji - dotyczyć obiektu nieosiągalnego, być trudna i pozostać nieodwzajemniona; Wokulski uœwiadamia to sobie podczas pobytu w Paryżu, właœnie tam, gdzie konwenanse zostały już przezwyciężone, a miłoœć daje ludziom radoœć, nie cierpienie, rzuca o œcianę tomikiem poezji Mickiewicza.
ponosi klęskę, jak wszyscy romantyczni kochankowie; nie pomaga mu umysł pozytywisty - nie dostrzega, że więcej i prędzej mógłby osiągnąć, gdyby nie traktował ukochanej jak anioła, a w sposób bardziej zdecydowany (co sugerowała mu zresztą pani Wąsowska),
miłoœć jego jest zbyt czysta i wielka, a ukochana poniża go za jego pochodzenie społeczne oraz zawód kupca i planuje nadal utrzymywać stosunki towarzyskie według własnego uznania,
małżeństwo z Izabelą byłoby dla niego klęską gorszą niż zerwanie z nią; nic ich naprawdę nie łączyło, a nawet - wszystko dzieliło.
Przyczyny tragizmu losów Wokulskiego:
Wokulski żyje na przełomie dwóch epok, romantyzmu i pozp wizmu, w okresie rozkładu społeczeństwa feudalnego, a prz wykrystalizowaniem się społeczeństwa kapitalistyczne w okresie, który zaczął się poezją, a skończył się nauką i pracą, zaczął się poœwięceniem dla ojczyzny, a skończył się gonitwą za pieniędzmi i bogaceniem się,
ulega wpływom obu epok - romantyzmu i pozytywizmu - ukształtowany w pierwszej, a działa w drugiej; przyczyny jego katastrofy tkwią w nim samym - gdyby nie był romantykiem, nie idealizowałby ukochanej, a przekonawszy sięjaką wartoœć reprezentuje, potrafiłby opanować swoje uczucie do niej; gdyby nie był pozytywistą i nie umiałby się wzbogacić, nie ubiegałby się o jej względy; zaważyły więc na nim skłócone wpływy dwóch epok - romantyzmu i pozytywizmu,
jego cechy romantyczne i pozytywistyczne poprzez swoją przeciwstawnoœć doprowadzają do niekonsekwencji w jego działaniu i do klęski; niemożliwoœć pogodzenia romantyzmu z pozytywizmem musi doprowadzić do klęski.
Rozkład społeczeństwa:
rozkład arystokracji, w salonach której Wokulski traktowany jest jak plenipotent oraz mieszczaństwa, które go też nie rozumie; obserwuje on społeczeństwo polskie oczami pozytywisty, wie, co należy zrobić, by zaradzić nędzy i dalszemu rozkładowi, ale nikt go nie rozumie i nie docenia; w takim społeczeństwie marnują się jego zdolnoœci i energia, niezwykle zdolny jest "wodzem bez armii",
stosunki polskie prowadzą go do rozczarowania, nie może znaleŸć dla siebie właœciwego miejsca, bo nie ma miejsca dla jednostek twórczych w społeczeństwie chorym - ani wœród arystokracji, ani wœród mieszczaństwa.
Przesądy klasowe arystokracji:
przegrywa swe życie "przywalony resztkami feudalizmu", jak mówi o nim dr Szuman,
losy jego kończą się tragicznie z powodu tkwiących wœród społeczeństwa polskiego przesądów klasowych, czyli pozostałoœci ustroju feudalnego; według arystokracji o wartoœci człowieka decyduje pochodzenie, tytuł, herb, krew przodków i majątek ziemski "nie wszytek umarł", ocalił siebie dawnego, nie poszedł na kompromis, nie zaprzedał się nikomu, wolał odejœć niż poddać się do końca presji arystokracji, zerwał całkowicie z dotychczasowym życiem, uchronił się od klęski moralnej, wybrał przypuszczalnie pracę naukową z Geistem, opuœcił kraj, gdzie nie znalazł dla siebie miejsca i gdzie wszystko go zawiodło.
Krytyczny obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku
Arystokracja rodowa: książę, Łęccy, baron Krzeszowski, baron Dalski, Starski.
cechuje ją: próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i dla ludzi pracy, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe,
pycha z powodu arystokratycznego pochodzenia i poczucie wyższoœci wobec innych warstw społecznych,
wystawny tryb życia, wieczne œwięto, zabawy, wizyty, kochanki, pogoń za sensacją i rozrywką,
rujnowanie majątków i przyczynianie się do ubożenia kraju, wywożenie kapitału za granicę,
brak patriotyzmu, obojętnoœć wobec losów kraju i narodu (choć książę pozuje na patriotę i publicznie lituje się nad tym nieszczęœliwym krajem"),
degeneracja moralna,
zły przykład dla innych warstw społecznych (których ideałem staje się lenistwo, rozrywki i wystawne życie),
rzucanie kłód pod nogi jednostek wartoœciowych (jak Wokulski),
martwota pod względem ekonomicznym i kulturalnym. Cech tych nie można przypisać pochodzącej z arystokratycznego rodu baronowej Zasławskiej, która opiekuje się chłopami zamieszkującymi na terenie jej majątku, oskarża arystokrację jako klasę o zdradę w okresie rozbiorów, o współpracę z dworem austriackim i rozprzężenie moralne; ona jedna docenia Wokulskiego, nie ma dobrej opinii o pannie Izabeli, uważa, że w miłoœci nie powinny istnieć bariery klasowe.
Drugą "postacią pozytywną" w tym kręgu jest Julian Ochocki - naukowiec i wynalazca, który woli poœwięcić życie dla rozwoju wiedzy niż dla przyjemnoœci salonowych; trzecią - pani Wąsowska, z pozoru kokietkajak większoœć pań zjej sfery, naprawdę mądra, życzliwa, cieszy się dużą sympatią prezesowej Zasławskiej.
Tomasz Łęcki:
szczyci się pochodzeniem z senatorskiego rodu,
odziedziczył ogromny majątek, miał w młodoœci wstęp do najwyższej œwiatowej elity, bywał na dworach francuskim, austriackim i włoskim,
ma głębokie przeœwiadczenie o swej wybitnej wartoœci, rozumie, energii,
zarozumiały egoista, człowiek bezużyteczny, o bardzo ciasnych horyzontach umysłowych, doprowadził siebie i córkę do ruiny majątkowej.
Izabela ŁĘcka:
egoistka, ignorantka, jej maniery są powierzchowne, zainteresowania sztuką płytkie, nie podbudowane żadną wiedzą (zachwyca się kiepskim aktorem i lada jakim skrzypkiem); pracę dobroczynną traktuje jako obowiązek towarzyski (choć czasem nudny) i możliwoœć pokazania się publicznie w nowym stroju; leniwa panna o dużych wymaganiach, cokolwiek czyni, ma na celu własną przyjemnoœć; postać o spaczonej psychice,
żyje w przeœwiadczeniu, że jest wyœnionym ideałem każdego mężczyzny, aniołem, boginią czy nimfą, a wszystkie jej czyny są wzniosłe, piękne, szlachetne,
gotowajest nawet w końcu poœlubić Wokulskiego, pod presją bankrutującego ojca, ciotki obawiającej się jej staropanieństwa, księcia, który na koniec wystawia Wokulskiemu pozytywne œwiadectwo, znajomych pań, które zaczynająjej Wokulskiego zazdroœcić, a zwłaszcza chyba dlatego, że nawet ona zauważa w końcu, że swym postępowaniem może zrazić ostatniego bodaj poważnego konkurenta; gotowajest więc wyrządzić mu ten niebywały zaszczyt, pod warunkiem wszakże, że w niczym nie będzie musiała zmienić swych nawyków, obyczajów i poglądów,
jej psychikę ukształtował œwiat, w którym się wychowała, a który wmawiał w nią, że jest ucieleœnieniem doskonałoœci, szlachetnoœci i piękna; że spełnianie wszystkich jej zachcianek jest zaszczytem, przegrywa swe życie; można domyœlać się, że poniewczasie zrozumiała jednak, że postępowała niewłaœciwie - tylko szok mógł spowodować jej poważną decyzję wstąpienia do klasztoru;
Szlachta: ojciec Wokulskiego, Wirski, p. Misiewiczowa:
warstwa zamierająca, po uwłaszczeniu chłopów nie potrafi już gospodarować, nadal trwoni pieniądze, zadłuża się, wyprzedaje, przenosi do miast, gdzie też nie umie przystosować się do nowych warunków życia,
dopiero następne pokolenie (p. Stawska) przyzwyczaja się do nowych warunków, podejmuje pracę i aklimatyzuje w nowym œrodowisku.
Trzy warstwy mieszczaństwa i typowi ich reprezentanci:
- polskie - Szprot, Węgrowicz, Deklewski, Krzeszowska, - pochodzenia niemieckiego - Minclowie,
- pochodzenia żydowskiego - Szlangbaumowie, · mieszczaństwo polskie cechuje:
- brak inicjatywy, energii i wiary we własne siły,
- brak chęci do pracy; np. radca Węgrowicz przesiaduje całymi dniami w jadłodajni i zajmuje się plotkami,
- brak zapobiegliwoœci i oszczędnoœci,
- jest słabe, skłócone, niedołężne, bierne, zacofane, wszelkie przejawy przedsiębiorczoœci uważa za wariactwo,
- nie wypracowało własnej kultury, jest pozbawione indywidualnoœci, wzoruje się na arystokracji, przejmuje jej obyczaje i styl życia,
- nie posiada szerszych aspiracji ani ambicji, jak np. baronowa Krzeszowska (upiorna mieszczka, zaniedbana, złoœliwa, skłócona z sąsiadami, intrygantka, spełnia się jej marzenie, by prowadzić próżniaczy tryb życia),
- jednostki niebanalne, jak Wokulski, nie znajdują u niej zrozumienia ani poparcia, mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego cechuje: pracowitoœć (wręcz kult pracy), wytrwałoœć, zaradnoœć, oszczędnoœć, uparta wola gromadzenia majątku, ale ciasne horyzonty umysłowe (matka "starego" Mincla dziwi się, jak Rzecki i Katz mogli porzucić pracę w sklepie, by iœć walczyć o cudzą sprawę), mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego cechuje:
- energia, ruchliwoœć, przedsiębiorczoœć, cierpliwoœć, oszczędnoœć, wytrwałoœć, pracowitoœć,
- zdobywanie pieniędzy jest dla nich sprawą najważniejszą, nie przebierają w œrodkach, potrafią się poniżać, ale i być aroganccy, bezwzględni, pogardliwi; w arsenale ich œrodków znaleŸć można lichwę, oszustwo i podstęp,
- umiejętnoœć szybkiego korzystania z nadarzających się sposobnoœci; przejmują bankrutujące gospodarstwa, sprzedawane z licytacji kamienice i sklepy, a nawet zawiązaną przez Wokulskiego spółkę do handlu ze Wschodem; mogą to czynić tym łatwiej, że polskie mieszczaństwojestjeszcze słabe i nie dysponuje kapitałem, a zamożniejsza szlachta i arystokracja brzydzi się pracą, nie zna się (i znać się nie chce) na handlu - woli powierzać swe pieniądze Żydom na procent,
- doktor Szuman i stary Szlangbaum, obaj wyznania mojżeszowego, których Prus opisuje z dużą sympatią, czują się Polakami; dowiedli ofiarnego patriotyzmu, biorąc udział w powstaniu styczniowym, a Szuman przebywał z Wokulskim na Syberii; mimo to polskie społeczeństwo odtrąca ich.
Lud miejski: furman Wysocki, Węgiełek, "Magdalenka" i biedota Powiœla - przerażająco nędznej i zaniedbanej dzielnicy,
o której Prus mówi: "Oto miniatura kraju"
ukazany w utworze migawkowo (spacer Wokulskiego po Powiœlu),
żyje w strasznej nędzy; wyrobnicy i rzemieœlnicy skazani są na głodową egzystencję, w większoœci pracowity, uczciwy, skromny, delikatny, wdzięczny za najdrobniejszą pomoc,
przypadek "Magdalenki" dowodzi, że nawet w tych warunkach kobiety "sprzedają się" dopiero wówczas, gdy w żaden
inny sposób nie mogą zdobyć œrodków na głodowe choćby życie; wolą uczciwą pracę, choćby cięższą i za lichą zapłatę.
Przedstawiciele innych œrodowisk:
socjaliœci: Klejn, Mraczewski,
studenci: Maleski, Patkiewicz; ich ciężkie warunki materialne i radykalne poglądy na społeczeństwo polskie
Pesymistyczna ocena społeczeństwa polskiego przez Prusa:
Polskajest krajem, w którym "jedni giną z niedostatku, a drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby nakarmić
niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo, nie mogące zdobyć się na sprzęty, otacza się
wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletąjest wczesna œmierć"
sytuację w Polsce ukazuje Prus przez zestawienie z wyidealizowanym obrazem stosunków panujących w państwach
zachodnioeuropejskich; rozważania Wokulskiego podczas pobytu w Paryżu:
społeczeństwo polskie widziane oczami Suzina: "Oto co was gubi wszystkich Polaków: u was na wszystko, i na handel, i na politykę, i na kobiety, u was na wszystko - serce i serce... I to jest wasze głupstwo. Na wszystko ty miej kieszeń, a serce tylko dla siebie",
społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne, wartoœciowe; umiera przedwczeœnie Rzecki, znika Wokulski, wyjeżdża Ochocki, pozostają zaœ karierowicze, dorobkiewicze, miernoty,
Prus, czyniąc bohatera powieœci kupcem, próbuje obalić przesądy; domaga się od społeczeństwa polskiego szacunku dla pracy i nauki.
Warszawa w "Lalce":
jest miejscem akcji prawie całego utworu (poza Paryżem opisanym dla kontrastu i epizodycznie ukazanym Zasławkiem); jest też "bohaterem" utworu
wspaniale, plastycznie ukazane sklepy, domy, ulice, dzielnice miasta; przekrój społeczny ludnoœci, kontrasty społeczne i obyczajowe; codzienne życie dawnej Warszawy, opisane piórem jej niezrównanego kronikarza; miejsca pracyi zamieszkania bohaterów możemy dziœ jeszcze zlokalizować; zostały upamiętnione wmurowanymi na Krakowskim Przedmieœciu tablicami.