14. Nawiązania do średniowiecza w literaturze polskiej późniejszych epok.
Nawiązania do Średniowiecza zaczynają się w Renesansie. Elementy renesansowe i średniowieczne łączy „Boska komedia” Dantego - wyraźne cechy średniowiecza: motyw wędrówki poza światem przez piekło, czyściec i raj. Poecie towarzyszy poeta Wergiliusz i ukochana Beatrycze. Typowe opisy piekła i raju. Typowa konstrukcja wznoszenia człowieka od grzechu do świętości.
Średniowiecze jako temat pojawia się w XVII w. we włoskiej epice renesansowej. W dwóch etosach „Orland szalony” Ariosta i „Jerozolima wyzwolona” Tassa. Pierwszy utwór ukazuje epokę Karola Wielkiego, treścią są dzieje tragicznej miłości rycerza Orlanda do Angeliki. Drugi - epopeja bohaterska opiewająca wodza wyprawy krzyżowej, zdobywcę Jerozolimy - Gotfryda de Bouillon. W Renesansie powstaje też arcydzieło epiki - powieść Cervantesa „Don Kichot” - parodia etosu.
Dla Szekspira Średniowiecze było także źródłem inspiracji np. „Makbet” zainspirowany dawnymi kronikami angielskimi.
Oświecenie dość jednoznacznie ocenia Średniowiecze: barbarzyństwo, epoka ciemnoty po upadku Antyku. Krytykowane przez racjonalizm - np. poematy heroikomiczne Krasickiego „Monachomachia” i „Myszeida” - temat zaczerpnięty z kroniki Wincentego Kadłubka. Krasicki pokazując temat średniowieczny, ośmiesza średniowieczną historiografię Kadłubka, wątpliwe wartości historyczne, pośrednio atakuje Średniowiecze.
Romantyzm przynosi odrodzenie zainteresowania Średniowieczem, opowieściami rycerskimi, tajemniczością epoki. Wychodzą wtedy „Pieśni Osjana” wydane przez angielskiego pisarza proromantyzmu - Jamesa Macphersona. „Pieśni...” utwór ujęty w formę pieśni śpiewanych przez starego króla i kapłana Osjana, którym wtórują synowe. Zawarte są tam dzieje walk dawnych Celtów. Sceneria pełna tajemniczości, duchów. Wydanie - wielkie wydarzenie literackie w Europie. Wywarła wpływ na wielu twórców - moda na wydawanie dzieł średniowiecznych. Okazało się jednak, że dzieło to było wymyślone, stylizowane na średniowieczu co wywołało skandal, niemniej jednak moda pozostała.
W okresie Romantyzmu ukształtował się gatunek - powieść gotycka, zrodzona z fascynacji starymi ruinami, legendami. Akcja pełna okrucieństw - tortury, pojedynki, sceny fantastyczne. Najsłynniejsza powieść gotycka - „Zamek w Otranto” Horacego Walpole'a.
Do Średniowiecza odwoływał się Walter Scot. Traktował historię jako tło dla przeżyć bohaterów. Nie dbał o historyczną dokładność, drobiazgowość i autentyczność faktów. Wprowadza uczty, turnieje, pojedynki.
Do Średniowiecza nawiązywał Leon Schiller np. „Wilhelm Tell”, ballady „Rękawiczka”, „Rycerz Torrenburg”.
Średniowieczem zainteresowali się polscy romantycy - Mickiewicz np. ballada „Lilie” - temat z ludowej pieśni powstałej w średniowieczu. Akcja rozgrywa się w czasach Bolesława Śmiałego. Król wydał rozkaz (przed wyprawą na wojnę), że żony niewierne mężom będącym na wojnie będą skazane na ciężkie kary. W balladzie żona zabija męża ze strachu przed karą za niewierność. Poemat „Grażyna” i powieść „Konrad Wallenrod” - akcja utworów toczy się w średniowieczu. Jest ona maską literacką, która ukrywa sprawy współczesne pisarzowi. W „Grażynie” konflikt między patriotyzmem, a posłuszeństwem małżeńskim. Tragizm jej jest tragizmem Polaków, patriotów - dla nich jest to ważniejsze niż posłuszeństwo wobec cara. „Konrad Wallenrod” - na tła średniowiecznego konfliktu polsko-krzyżackiego opisane są dzieje rycerza litewskiego, który dla ratowania ojczyzny poświęca swój honor rycerski.
Motywy średniowieczne pojawiają się w „Kordianie” Słowackiego - na górze Mount Blanc zostaje przywołana postać rycerza Winkelryda - bohatera narodowego Szwajcarii. Staje się symbolem idei - Polska Winkelrydem narodów. Również „Balladyna” Słowackiego została zainspirowana Średniowieczem i sięgnął do kroniki Kadłubka, za tło dramatu przyjął czasy panowania Popiela IV. Pojawia się postać rycerza Kirkora.
W Romantyzmie także Ignacy Kraszewski pisał powieści historyczne - szczególnie popularna „Stara baśń” osnuta na życiu Słowian w X wieku. Pokazuje tu życie pierwszych Plan, życie publiczne, domowe, religię, obyczaje, treści polityczne, ideowe - swoiste ostrzeżenie przed zagrożeniem. Największe zagrożenie dla narodu stanowi brak jedności, zgody.
Pozytywizm nie sprzyjał powieściom historycznym - zmniejsza się zainteresowanie Średniowieczem. Głównie rozwija się tematyka współczesna w literaturze. Ale przecież i Pozytywizm przynosi „Krzyżaków” - czasy panowania Władysława Jagiełły - potęga Polski. Powieść zawiera opis bitwy pod Grunwaldem wzorowany na Długoszu - zdaniem historyków - najlepszy opis batalistyczny w literaturze polskiej - rycerze śpiewają Bogurodzicę. Główny nacisk położony na stosunki polsko-krzyżackie przed bitwą. Przynosi rzetelne tło historyczne - obyczaje na dworach, życie rodzinne, pojedynki.
Młoda polska - pojawia się Średniowiecze - Wyspiański - „Bolesław Śmiały”, opisuje konflikt króla ze Stefanem ze Szczepanowa. „Wesele” - przybywa Zawisza Czarny (do poety). Kasprowicz - „Marchołt gruby, a sprośny”.
Baczyński - „Ballada zimowa”, Stanisław Grochowiak - „Święty Szymon z Słupnik”, „Gotyk”, Różewicz - „Gotyk”, Szymborska - „Miniatura średniowieczna”, Sigrid Unsed - „Opowieść o rycerzach okrągłego stołu”, „Olaf syn Olduna”, Berent - „Żywe kamienie”, A.Gołubier - „Bolesław Chrobry”, Kossak-Szczucka - „Krzyżowcy”, Kuncewiczowa - „Tristan 46”.
15. Z jakimi epokami kojarzysz style: gotyk, barok, klasycyzm; omów je i podaj przykłady
Gotyk - styl ten powstał już w połowie XII wieku (kolebką była Francja), osiągając rozkwit w XIII wieku i trwający do końca epoki; styl ten wiążą badacze kultury średniowiecznej z duchem scholastycznym i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Jego cechami są min.: lekkość i hieratyczność (monumentalizm, kultowość, patos) konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo-żebrowe, wysokie okna z pięknymi kolorowymi witrażami, harmonijne połączenie elementów zdobniczych, nastrój podniosły wnętrz, uwypuklony przez strzelistość linii i grę świateł (górne, wysokie partie kościoła symbolizowały niebo, były mocno naświetlone, partie niższe były ciemne i mniej ozdobne). Gotyk stał się architekturą miasta: przede wszystkim wspaniałych katedr, ale także i budowli świeckich: ratuszów, zamków, barbakanów, pałaców i kamienic.
W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które choć ustępują takim arcydziełom gotyku, jak np. katedra Notre Dame w Paryżu, ukazują przejawy wysokiego kunsztu architektonicznego. Przede wszystkim jest tych zabytków wiele i są one zaprojektowane z dużym rozmachem np. kościół Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu, Ratusz i Barbakan w Krakowie. W stylu późnego gotyku stworzył arcydzieło, Ołtarz Mariacki, Wit Stwosz.
Sztuka gotycka, pełna harmonii i subtelności, dążyła do wyrażenia odczuć tajemniczych i wzniosłych, tyczących się wewnętrznego świata człowieka. Nasycona jest ona pierwiastkami alegorycznymi i symbolicznymi, a artysta gotycki z niespodziewaną wprost ostrością wejrzał w duchowe oblicze i ideały ludzi swej epoki. Znalazło to min. odbicie w uduchowionych portretach malarskich i posągach zarówno postaci religijnych, jak i świeckich. Wśród wielu dzieł ikonograficznych zwracają uwagę obrazy i rzeźby Matki Boskiej. Są to przepiękne wizerunki kobiece, delikatne i pełne wdzięku, opiewający urodę i czar kobiety. Ikonografia gotycka wykazuje zadziwiający silny związek z literaturą hagiograficzną.
Istniały duże zróżnicowania regionalne, ale szczególne piętno stylowe gotyku, z jego dążeniem w górę, smukłością konstrukcji, sylwetek ludzkich, szlachetnością linii i dbałością o wiązanie elementów zdobniczych w całość kompozycyjną, nadaje rozmaitym jego wariantom cechy uniwersalne.
Klasycyzm - ogólnoeuropejski prąd kulturalno-literacki nawiązujący do tradycji antycznej stawiający ją za wzór, jej formy i motywy zachowane wśród ruin Rzymu, lub odkrytych w Pompei i Herkulanum. Największy rozwój klasycyzmu przypada na wiek XVII zwłaszcza we Francji, i wieku XVIII. Podłożem filozoficznym prądu był racjonalizm, łączenie ideału piękna i prawdy, wiara w ład i harmonię świata oraz w istnienie ponadczasowej i niezmiennej istoty zjawisk. Klasycyzm pragnął poddać sztukę określonym normom, przeznaczał ją dla dość jednolitego kręgu publiczności. Teorię francuskiego klasycyzmu sformułował M.Boileau („Sztuka poetycka”). Żądał on od sztuki przestrzegania reguł, zachowania zasad prawdopodobieństwa w odniesieniu do rzeczywistości, ale także uogólnienia i upiększenia jej obrazu, dostosowania formy do tematu oraz aby służyła społecznej przyjemności i pożytkowi. Sztuka klasycystyczna cechowała się ładem, harmonią, symetrią i wykwintną prostotą.
Tak zwany klasycyzm stanisławowski stanowił jeden z prądów polskiego Oświecenia (obok rokoka i sentymentalizmu). Przyjmował on założenie o racjonalnym porządku świata, podejmował wysiłek ożywienia łączności kultury polskiej z tradycją europejską, interesował się sytuacją jednostki w społeczeństwie. Występował z programem literatury wspomagającej nurt przemian społeczno-politycznych, postulował oddzielenie gatunków i kategorii literackich, domagał się jasności języka i stylu. Klasycyzm wyznaczał więc sztuce poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Tendencje klasycystyczne sięgające do franc. wzorców reprezentował I.Krasicki. A.Naruszewicz starał się je łączyć z tradycjami staropolskimi.