Czasy antyczne
Instytucją, którą można uznać za pierwowzór notariatu byli funkcjonujący w antycznym Rzymie od około III w. n.e. tzw. tabelliones będący urzędnikami zajmującymi się sporządzaniem dokumentów zawierających wnioski, podania lub oświadczenia woli. W VI w. n.e. stali się oni odrębną grupą zawodową, a przynależność do tej grupy i prawo dokonywania czynności uzależnione były od uzyskania koncesji władz. Charakter sporządzanych przez nich czynności podobny był do czynności dokonywanych przez notariuszy w czasach obecnych, gdyż sporządzali testamenty i umowy, ale także skargi i odwołania od decyzji organów administracyjnych, a więc czynności obecnie dokonywane przez adwokatów lub radców prawnych. Istniejąca także w czasach antycznych grupa zawodowa zwana notarii, której nazwa wskazywać mogłaby na pokrewieństwo z dzisiejszym notariatem, zajmowała się przygotowywaniem dokumentów i pism, lecz ludzi tych bardziej można by określić przy przyjęciu współczesnych kryteriów za protokolantów czy też pisarzy sądowych; stali się oni w niedługim czasie częścią grupy urzędników państwowych.
Średniowiecze
W czasach średniowiecznych - po upadku cesarstwa zachodniego - tradycje notariatu, czy też w ogóle prawa rzymskiego przetrwały początkowo jedynie na terenach wchodzących w skład Cesarstwa Bizantyjskiego. Dopiero postępująca romanizacja zdobywców Italii - Longobardów spowodowała wzrost znaczenia dokumentu w prawie longobardzkim, co zaowocowało pojawieniem się ok. VIII w. n.e. osób zwanych notarii publici będących osobami zaufania publicznego powołanymi do sporządzania dokumentów. Prawo longobardzkie jako pierwsze wprowadziło przymus notarialny - obowiązek poświadczania przez notariusza pism i dokumentów. W X w. n.e. obowiązek sporządzania umów sprzedaży, testamentów i innych dokumentów przez notariuszy był już powszechnie akceptowany w całej Italii, a w następnych wiekach nastąpił proces rozwoju organizacyjnego i terytorialnego notariatu - zawiązywanie się samorządu notarialnego oraz jego ekspansja na tereny innych krajów Europy, w szczególności Francji i Niemiec.
W okresie średniowiecza duże znaczenie należy również przypisać notariatowi kościelnemu (papieskiemu), którego rozwój wiązać należy z ogromnym rozwojem w tych czasach sądownictwa duchownego. W wielu krajach europejskich notariat kościelny uzyskał nawet pozycję dominującą wobec „cywilnego” notariatu cesarskiego, którego był niejako konkurentem.
Niewątpliwie oprócz Italii najwyższy stopień rozwoju osiągnął w tamtym czasie notariat niemiecki, zarówno kościelny jak i cesarski, jednakże u schyłku średniowiecza, na skutek rozbicia feudalnego Niemiec, rozproszeniu uległy kompetencje do mianowania notariuszy. Skutkiem tego obniżył się poziom profesjonalny notariuszy gdyż urząd notariusza można było kupić nie posiadając odpowiednich kwalifikacji. Reforma notariatu niemieckiego - zapoczątkowana uchwałą Reichstagu z 1512 roku - wprowadziła obowiązek posiadania odpowiednich kwalifikacji przez notariuszy, a także obowiązek opiniowania kandydatów przez Sąd Kameralny Rzeszy. Niemiecki notariat utrzymał się w swoim podstawowym zarysie do okresu wojen napoleońskich.
Polska - czasy dawne
Trudno mówić o jakimś konkretnym momencie recepcji instytucji notariatu na grunt polski, chociaż na pewno będzie to okres po przyjęciu chrześcijaństwa, kiedy to dokumenty pisane zaczęły się rozpowszechniać w Polsce. W okresie najodleglejszym czynności prawne były dokonywane przed królami, książętami dzielnicowymi, ich zastępcami, wojewodami, przed osobami stanu duchownego (notariusz papieski i cesarski) oraz przed magistratami miast urządzonych na prawie niemieckim. Wspomniani przedstawiciele władzy duchowej i świeckiej nadawali charakter urzędowy i publiczny zeznanym przed nimi czynnościom. Akta przed władzą najwyższą, to jest królem, księciem lub ich namiestnikami, wojewodami, zeznawanymi nazywały się "instrumenta publica" lub "scripta publica", inaczej pisma publiczne, uczone osoby stanu duchownego były na ogół pisarzami i redaktorami aktów. Akta przez króla przyjmowane podpisywali jego urzędnicy. Najstarszy z dotychczas znanych dokumentów sporządzonych w ten sposób to akt działu majątku spadkowego pomiędzy synami Adriana z Lubomirza zeznany w 1088 roku przed Sieciechem wojewodą krakowskim. Napisany na pergaminie i po łacinie. Z aktu tego wynika, że wobec Sieciecha wojewody lub palatyna krakowskiego, zeznany był akt działu dóbr po zmarłym Adrianie Lubomirskim. Spadkobiercy, synowie jego tak się dobrami podzielili, że Joachim otrzymał wieś Lubomirz, Jacek wieś Lipie i dziewięćdziesiąt grzywien, należne spadkodawcy od Mikołaja z Moranicy, a Przecław otrzymał wieś Wieruszyce. Akt został zeznany wobec czterech świadków, wobec spadkobierców i przy dwóch notariuszach, czyli pisarzach, mianowicie przy Eustachym i Rudolfie w wilię oczyszczenia Najświętszej Marii Panny roku 1088. Jak widać z tego dawnego dokumentu, już wtedy notariusze współdziałali przy sporządzaniu aktów, oczywiście w charakterze znawców praw, doradców i pisarzy akt redagujących, wojewoda zaś nadawał aktowi charakter urzędowy. Świadkowie aktu należeli do stanu szlacheckiego. Niezależnie od władz świeckich funkcjonariuszami nadającymi charakter urzędowy dokumentom były w Polsce od najdawniejszych czasów osoby stanu duchownego, działające w imieniu cesarza (notariat cesarsko-niemiecki) i papieża (notariat apostolsko-papieski). Był to można powiedzieć właściwy notariat publiczny.
W okresie późniejszym ewenementem na skalę całego kraju stała się w zakresie kreowania notariuszy publicznych Akademia Zamoyska. Jednym z fundamentalnych zadań Akademii, założonej w 1594 roku było kształcenie prawników, tak w zakresie obydwu praw uczonych, tj. rzymskiego i kanonicznego, jak też, co było novum, w dziedzinie prawa krajowego. Komponentem tegoż nauczania miała być możliwość kreowania notariuszy publicznych, uzyskana na mocy bulli papieża Klemensa VIII z 1594 roku.
Zadania jakie wykonywali notariusze publiczni w Polsce miały bardzo zróżnicowany charakter. Z jednej strony był to udział w przygotowywaniu aktów ustawodawczych czy dokumentów biskupich, z drugiej notariusz opracowywał wszystkie pisma związane z procesem sądowym i przyjmował od stron oświadczenia w sprawach niespornych. Ta ostatnia kategoria to właściwe czynności notarialne. Dominowały wśród nich akty dotyczące przelewania własności na rzecz Kościoła, ale też przyjmowali notariusze oświadczenia dotyczące różnych zobowiązań np. umowy pożyczki, ugody o spłaty, czy też skwitowania długu. Notariusz w sposób jawny i nieprzymuszony odbierał zeznanie od stron oraz wpisywał je do akt, gdzie strony je podpisywały.
W XV wieku wprowadzono obowiązek wpisywania do akt sadów ziemskich wszystkich transakcji dotyczących nieruchomości. Rozpoczął się też rozwój polskiej hipoteki, a w 1588 roku wydany został nakaz wpisywania jej do ksiąg sądowych. Mniej więcej w tym samym czasie wyłoniła się tzw. regentura, zwana też rejenturą, czyli notariat świecki. Pierwsza wzmianka o rejencie w kancelarii grodzkiej pochodzi z 1601 roku.
Notariat papieski przetrwał w Polsce prawie do upadku dawnej Rzeczypospolitej, cesarsko-niemiecki zaś do połowy wieku XVI.
Notariat współczesny w Polsce
Szczyt rozwoju instytucji notariatu sięga wieku XIX-go, tj. momentu rozwoju kształtowania się ustroju kapitalistycznego, gdy obok własności ziemskiej pojawia się także własność przemysłowa i handlowa, gdy szybko zmieniają się właściciele środków produkcji (szczególnie w dobrach ziemskich), a dobra czy to na zasadzie sprzedaży lub zastawu, czy też z powodu bankructwa ich poprzednich właścicieli przechodzą z rąk do rąk. W tym tak istotnym dla instytucji notariatu okresie - wieku XIX-tym, Polska pozbawiona była własnej państwowości i podlegała wpływom różnych ustawodawstw. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku na obszarze Polski funkcjonowało kilka systemów prawnych odziedziczonych po zaborcach.
Prace Komisji Kodyfikacyjnej w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku zmierzające do ujednolicenia systemu prawa w II Rzeczypospolitej doprowadziły do uchwalenia wielu znaczących aktów prawnych, w tym w szczególności kodeksu zobowiązań w 1933 roku, kodeksu handlowego w 1934 roku, czy też prawa wekslowego i czekowego w 1936 roku. Natomiast jednolite podstawy ustrojowego polskiego notariatu stworzyło wydane dnia 27 października 1933 roku rozporządzenie Prezydenta RP - Prawo o notariacie, które weszło w życie dnia 1 stycznia 1934 roku.
Zgodnie z tym rozporządzeniem czynności dokonywane przez notariusza miały charakter dokumentów publicznych, lecz mimo urzędowego charakteru czynności notarialnych notariusz - stosownie do przepisów rozporządzenia - wykonywał wolny zawód. Notariuszem mogła zostać osoba, która ukończyła co najmniej 30 lat, ukończyła studia prawnicze, odbyła pięcioletnią aplikację notarialną, uzyskała powołanie na asesora notarialnego i zdała egzamin notarialny. Już w okresie międzywojennym ukształtował się silny samorząd zawodowy notariuszy o podobnej strukturze do samorządu w czasach dzisiejszym, z tym że jednostopniowej, tzn. składał się on z izb notarialnych, których liczba i siedziby odpowiadały liczbie i siedzibom sądów apelacyjnych. Niestety rozwój nowoczesnego notariatu polskiego zapoczątkowany tymi działaniami przerwany został przez wybuch wojny.
Wyzwolenie kraju spod okupacji niemieckiej nie przyniosło powrotu do notariatu znanego z okresu międzywojennego. Już pod koniec lat czterdziestych wyraźna była tendencja do ograniczania kręgu czynności notarialnych oraz znaczenia wolnego i prywatnego notariatu. Ostatecznym ciosem dla notariatu znanego z okresu sprzed 1939 roku było uchwalenie dnia 25 maja 1951 roku nowego prawa o notariacie, które stanowiło, że notariusz jest urzędnikiem państwowym wykonującym swoją pracę nie w kancelarii prywatnej lecz w państwowym biurze notarialnym. Ustawa ta zlikwidowała również samorząd notarialny. Do właściwości państwowych biur notarialnych sukcesywnie przekazywano czynności należące do właściwości sądów takie jak postępowanie nakazowe i upominawcze, sprawy z zakresu prawa spadkowego oraz - po ustawie z 16 listopada 1964 roku - prowadzenie ksiąg wieczystych. Doprowadziło to w szczególności do zaniku kontroli sądu nad postępowaniem wieczystoksięgowym, gdyż notariusz sporządzający akt jednocześnie dokonywał wpisu do księgi wieczystej.
Na fali zmian zapoczątkowanych reformą gospodarczą państwa w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, przystąpiono do prac zmierzających dostosowaniu notariatu potrzebom zmieniającej się struktury gospodarki odchodzącej wolno od zasad scentralizowanej gospodarki socjalistycznej. Efektem tego było uchwalenie 24 maja 1989 roku nowego prawa o notariacie, które weszło w życie 1 lipca 1989 roku. Od tego czasu notariusze mogli wykonywać swój zawód również - równolegle do nadal istniejących PBN - w indywidualnych kancelariach notarialnych nie przestając być zarazem notariuszami państwowymi. Ustawa ta przywracała również samorząd notarialny i mimo, że w chwili jej uchwalania ustawa ta stanowiła ogromny krok naprzód, szybko okazało się że tempo rozpoczętych w Polsce zmian przerasta w znacznym stopniu możliwości z ustawy tej wynikające. Doprowadziło to do uchwalenia dnia 14 lutego 1991 roku nowego prawa o notariacie, które - z pewnymi zmianami - obowiązuje do dnia dzisiejszego. Przepisy wprowadzające w życie nowe prawo o notariacie zakreśliły dwuletni termin na likwidację państwowych biur notarialnych oraz przekazanie prowadzenia ksiąg wieczystych sądom. W praktyce pełna prywatyzacja polskiego notariatu dokonana została do końca 1991 roku.
Prawo o notariacie z 14 lutego 1991 roku reaktywowało w pełni samorząd notarialny, który jest korporacją zawodową, a wiec obowiązkową dla notariuszy. W Polsce działa dziesięć izb notarialnych, ich siedziby znajdują się w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Krakowie, Katowicach, Gdańsku, Białymstoku, Lublinie, Rzeszowie i Łodzi. Podział ten pokrywa się z podziałem sądownictwa apelacyjnego. Co trzy lata notariusze poszczególnych izb wybierają władze i organy samorządowe oraz delegata do Krajowej Rady Notarialnej.
Notariusz w świetle obowiązującego prawa o notariacie jest osobą zaufania publicznego, posiadającą uprawnienia do sporządzania dokumentów urzędowych jednak jest przy tym osobą wykonującą wolny zawód. Notariusz za dokonanie czynności notarialnych otrzymuje wynagrodzenie, zwane „taksą”, zaś czynnikiem mającym gwarantować wysokie kwalifikacje notariusza w wykonywaniu zawodu są surowe warunki jakie musi spełnić osoba występująca do Ministra Sprawiedliwości o powołanie na to stanowisko notariusza.
Szczegóły:
Ustawa z dnia 14 lutego 1991 roku prawo o notariacie
[Opracował w dniu 28 listopada 2001 not. Tomasz Weber z pomocą not. Piotra Langowskiego]