Fragmenty podręcznika:

Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Część I, K. Jędrzejko, Śląska Akademia Medyczna, Katowice 1997, wyd. 1, Oprawa: miękka foliowana,695 str., Wymiary: 165x245 mm, wybrane gatunki roślin

Manihot utilissima Pohl. (s. M. esculenta Crantz, = Janipha manihot Curtis, = Jatropha) — Maniok jadalny (s. M. gorzki; = M. użyteczny; = Podpłomycz najużyteczniejszy). Krzew pochodzący z tro­pikalnej Brazylii. Upraw, w Brazylii, Paragwaju, Boliwii, Meksyku, Afr., Indiach, Malezji, Nowej Gwinei i na Wyspach Samoa. Z suchych bulw otrzymuje się mąkę maniokową, a po jej przemyciu wodą — mąkę skrobiową (kassawa lub brazylijski arrowroot), Z wyprażonej kassawy uzyskuje się tapiokę — podstawowy skrobiowy artykuł żywnościowy w krajach tropikalnych. Sok mleczny oraz bulwy manioku w stanie surowym są trujące. Z nasion wytłacza się olej, a liście służą jako ja­rzyna. RL, RT, gat. pokrewny: M. dulcis (Gmel) Pax. — M. słodki — bulwy jadalne nawet bezpośrednio, ponieważ zawierają tylko niewiel­ką ilość manihotoksyny; wykorzystanie jak poprzedni gat., uprawiany w Brazylii, Argentynie i Paragwaju.

Ricinus communis L. (s. R. speciosus Burm. =R. officinalis L.). — Rącznik pospolity. Krzew lub niewielkie drzewo do 13 m wys., pochodzące z tropikalnej Afr. albo z Indii. Upraw, głównie w Indiach, Chinach, Afr., Hiszpanii, Francji, Włoszech, azjatyckiej części Rosji, USA, Brazylii. RL: z nasion otrzymuje się Oleum Ricini — o silnym działaniu przeczyszczającym (purganś); FP IV; ceniona również jako roślina ozdobna, powszechnie sadzona w krajach śródz., nierzadko także przy domach w Polsce jako roślina ozdobna.

Yerbena officinalis L. — Werbena pospolita (s. W. lekarska). Bylina do 75 cm wys.; w Polsce rozpowszechniona na całym niżu i pogórzu jako roślina siedlisk kserotermicznych i ruderalnych; RL — Herba Yerbenae — ML; pobudza wydzielanie soków trawiennych, działa ściągające, moczopędnie, wzmacniająco.

Galeopsis tetrahit L. — Poziewnik szorstki. Rosi. jednoroczna 0,1-1 m wys.; w Polsce posp. na całym obszarze — pola, przydroża, brzegi lasów; RL— Herba Galeopsidis— stosów, w ML jako środek wykrztuśny.

Glechoma hederacea L. — Bluszczyk kurdybanek. Bylina pospolita w całym kraju. Rośnie w lasach, zaroślach, ogrodach, polach i na przydrożach. RL: Herba Glechomae (s. Herba hederae terrestris) — zawiera ol. eteryczny, cholinę, saponiny, fenolokwasy, garbniki i gorycz; działa moczopędnie, żółciopędnie, czyszcząco krew i żołądkowe; ML, również liście stosowane, zwłaszcza na wsiach, jako przyprawa do rosołów.

Hyssopus officinalis L. — Hyzop lekarski. Półkrzew 20-60 cm wys.; gat. pontyjsko-śródziem., od Ałtaju i Syberii Zachodniej poprzez rejony — Kaspijski i Czarnomorski oraz Bałkany aż po zach. część rejonu śródziem.; uprawiany w wielu krajach, także w Polsce; RL — Herba Hyssopi stosowana w nieżytach jelit i oskrzeli; olejek hyzopowy używany w przemyśle kosmetycznym oraz spożywczym.

Datura słramonium L. — Bieluń dziędzierzawa. Roślina roczna do 100 cm wys.; pochodzi z Am., a obecnie prawie kosmopolit., w Polsce rozpowszechniona jako roślina ruderalna, również upraw.; RT i RL — Folium Stramonii — FP II, III, IV; surowiec alkaloidowy zawierający głównie hyoscyaminę; liście używane są do wyrobu lecz­niczych papierosów dla astmatyków, a ponadto w homeopatii; z nasion Semen Stramonii izoluje się zespół alkaloidów tropanowych.

Hyoscyamus niger L. — Lulek czarny. Roślina jednoroczna lub dwuletnia do 80 cm wys. o nieprzyjemnym zapachu; w Polsce rozpowszechniona na niżu jako ruderalna, również uprawiana; cała RT i RL — Folium, Herba, Semen Hyoscyami — FP II, III; we wszystkich organach zawiera alkaloidy: — hioscyaminę, skopolaminę i atropinę, atroscynę; z flawonoidów — rutynę i saponiny triterpenowe; z liści lub ziela sporządza się wyciąg olejowy Oleum Hyoscyami, służący do wcierań w bólach reumatycznych i nerwobólach; roślina homeopa-tyczna, o działaniu podobnym do Atrapa belladonna.

Mandragora officinarum L. — Mandragora lekarska. Bylina do 30 cm wys., o grubym, burakowatym, rozgałęzionym korzeniu; częsta w rejonie śródziemnomorskim, nie jest uprawiana, surowiec pozyskuje się ze stanu naturalnego; RL i RT — Radix Mandragorae — ML; surowiec zawiera alkaloidy tropanowe, głównie hioscyjaminę, atropinę i skopolaminę; bardzo znana, ważna i magiczna roślina od czasów antycznych; obecnie niemal zupełnie zapomniana jako lek; wyjątkowo stosuje się wyciągi z korzeni ze względu na ich działanie rozkurczowe.

Nicotiana tabacum L. — Tytoń szlachetny. Roślina roczna do 2 m wys.; pochodzi prawdopodobnie z Am. Płd.; upraw, pospolicie w krajach tropikalnych, subtropikalnych i w strefie umiarkowanej (również w Polsce); dawniej niesfermentowane liście (Folium Nicotianae) stosowane były w lecznictwie i homeopatii; w całej roślinie znajduje się silnie trujący alkaloid — nikotyna; najpopularniejsza używka; liście po przefermentowaniu używane są do palenia, jako tytoń, papierosy, cygara lub betel (do żucia), a po sproszkowaniu — przeciwzapalnie i ściągające na przewód pokarmowy oraz robakopędnie; wykorzystywany również w homeopatii.

Artemisia absinthium L. — Bylica piołun. Bylina do 80 cm wys.; rośnie w umiarkowanych strefach Europy i Azji; w Polsce pospolicie na przydrożach, nieużytkach, zrębach i polanach leśnych; upraw.; RL — Herba Absinthii — FP II, III, IV; znany surowiec olejkowy i goryczowy, pobudzający łaknienie; z ziela pozyskuje się olejek piołunowy używany do wyrobu likierów i wódek (absynt) oraz produkcji win (wermut).

Artemisia dracunculus L. — Bylica draganek (s. B. głupich, = B. estragon, = Draganek, Estragon). Bylina do 1,5 m wys.; dziko rośnie w Europie płd.-wsch. od Ukrainy po Kaukaz, następnie w Azji Środ­kowej po Chiny oraz na zachodzie Stanów Zjedn.; upraw, powszechnie w całej Europie (również Polsce), w obydwu Amerykach i Azji; RL — Herba Drancunculi — ML; surowiec olejkowy i bardzo znana przy­prawa; pobudza wytwarzanie i wydzielanie żółci, zwiększa wydziela­nie soku żołądkowego; ziele jest ostrą i aromatyczną przyprawą o szerokim zastosowaniu.

Artemisia vulgaris L. — Bylica pospolita. Bylina do 1,5 m wys.; w Polsce pospolita jako roślina ruderalna, porasta przydroża, rowy, nieużytki; RL — Herba, Radix Artemisiae — fitoterapia, ML i homeopatia; surowiec zawiera olejek eteryczny i związki goryczkowe; stosowany podobnie jak A. absinthium.

Bellis perennis L. — Stokrotka pospolita. Bylina do 20 cm wys.; w Polsce pospolita na niżu i w górach jako roślina łąk, pastwisk, przy-droży i rowów; powszechnie upraw, w ogródkach jako ozdobna; RL — Flos, Herba Bellidis — fitoterapia, ML i homeopatia; surowiec zawiera saponiny, olejek lotny, garbniki, śluz i związki goryczkowe; odwary z kwiatów pobudzają wydzielanie śluzu oskrzelowego i działają wy-krztuśnie, zwiększają ilość wydalanego moczu, usprawniają usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, poprawiają czynność wątroby; w lecznictwie ludowym stosowane jako środek "czyszczący krew".

Calendula officinalis L. — Nagietek lekarski. Roślina roczna do 50 cm wys.; pochodzi prawdopodobnie z rejonu Morza Śródziemnego; surowiec zawiera ok. 5% saponin trojterpenowych, działa pobudzają­co na ośrodkowy układ nerwowy, ponadto wzmacnia mechanizmy odpornościowe organizmu. Gat. pokrewne: A. sercowata — A. cordata Thunb. (s. A. edulis Sieb. et Zucc.) — w lekospisach Chin, Indii, Japonii, Wietnamu; A. nudicaulis L. — w lekospisach Japonii, Meksyku, USA, A. racemosa L. — w lekospisach Japonii, W. Brytanii i USA.

Hedera helix L. — Bluszcz pospolity. Pnącze częste w Polsce na całym niżu. Rośnie w lasach liściastych na drzewach i skałach. RL: Folium Hederae helicis — zawiera saponiny triterpenowe, rutynę, garbniki, kwasy chlorogenowy i kawowy, olejek eteryczny i żywicę; działa wykrztuśnie, uspokajająco, drażniąco na skórę, przeciwgośćcowo i przeciwgorączkowo; ML; RT; RCH.

Panax ginseng Meyer (s. P. schin-seng Nees, Aralia gingseng H. Bn.) — Żeń-szeń (s. Ginseng, = Panax, = Wszechlek, = Ginseng koreański). Bylina 40-50 cm wys.; w stanie dzikim występuje w Korei Płn., Mandżurii, nad Ussuri; uprawiana w rejonach naturalnego występowania oraz w Rosji i Japonii. RL: w licznych lekospisach świata — Radix Ginseng — zawiera m. in. związki o charakterze saponin trojterpenowych zwane ginsenozydami; surowiec osławiony w chiń­ skiej ML jako "korzeń życia"; gat. pokrewne: P. japonicus Mayer —w lekospisach Japonii i Chin, P. notoginseng Chen — w Chinach, P. psudeoginseng Wall. — w Chinach, Indiach, Japonii, Wietnamie, A. repens Maxim — w Chinach, Japonii i Wietnamie, P. victoriae Andre — w Kongu. W Ameryce Płn. rośnie endemiczny gatunek P. quinquefolium L., gdzie uprawiany jest na dużą skalę. Obecnie staje się poważnym konkurentem dla gat. dalekowschodnich, gdyż zawiera więcej ginsenozydów. Piper cubeba L. f. (s. Cubeba offcinalis Rafin. et Miq.) — Pieprz cubeba. Krzewiaste pnącze pochodzące z płd.-wsch. części Azji. Upraw, w całej Azji Płd. i na wybrzeżach Afr. RL: Fructus Cubebae; liście są rozpowszechnioną używką w krajach tropikalnych. P. betle L. — P. żówny — dostarcza używki z liści żutych przez tubylców (betel) z dodatkiem wapna; roślina o działaniu aromatycznym, żołądkowym i pobudzającym.

Piper nigrum L. (s. P. album Vahl., = P. glabrispicum DC.) — Pieprz czarny. Pnącze pochodzące z Indii. Upraw, w Indiach Płd., Malezji, Nowej Gwinei, tropikalnej Afr., Natalu, Brazylii i na Antylach. RL: Fructus Piperis nigri — zawiera 1-2,5% ol. eterycznych; roślina o silnym działaniu aromatycznym; z owoców zielonych nieokorowanych (z owocnią zewnętrzną — egzokarpem), otrzymuje się tzw. pieprz czarny, a z owoców dojrzałych po usunięciu egzokarpu — pieprz biały; cenna przyprawa powszechnie znana na świecie.

Asarum europaeum L. — Kopytnik pospolity. Bylina, występ.: Europa, Azja Mn., Syberia; pospolita w mezofilnych lasach liściastych całej Polski. RL: Herba Asari cum radicibus — zawiera ok. 1% ol. eterycznych (azaron, metyloeugenol), flawonoidy, garbniki, kwasy cytrynowy i askorbowy; działa wykrztuśnie, a w większych dawkach wymiotnie; ML; RT; RCHcz.

Abies alba Mili. — Jodła pospolita (s. j. biała). Drzewo do 30-50 (60) m wys. i ok. 6 m obw. pnia (maks. 46 m wys. i 625 cm obw. pnia); osiąga wiek ponad 400 lat. W Polsce gat. rodzimy, ginący pod wpły­wem przemysłowych skażeń chemicznych atmosfery (zwłaszcza SÓ2). Na terenie kraju ma płn. granicę zasięgu. Tworzy lasy w Górach Świętokrzyskich ("Puszcza Jodłowa"), w Karpatach i na Roztoczu; Eur. — góry śród. i płd. Eur., Pireneje, na płd. po Bałkany. RL: Folium, Turio, Resina Abietis — zawierają piceinę, flawonoidy, ol. eterycz. (pinen, limonen). Stosowany jako środek wykrztuśny (expectorans), moczopędny (diureticum), przeciwreumatyczny (antireumaticum), an-tyseptyczny (antisepticum).

Larix decidua Mili. (s. L. europaea DC.) — Modrzew europejski. Drzewo do ok. 45 m wys. i 100-150(200) cm śred. pnia. W Polsce posp. na całym obszarze — głównie w uprawach leśnych; stan. naturalne w reglu górnym i wyżej (Tatry); śród. Eur. (Alpy, Karpaty). RL: Folium (flawonoidy), Cortex Laricis (garbniki), Terebinthina laricina, Resina Laricis. Z żywicy uzyskuje się terpentynę (Terebin­thina veneta). Działa drażniąco na skórę (rubefaciens). Gat. pokrewne: L. polonica (Rac.) Szaf. — M. polski — drzewo do 35 m wys., w Poi. w środk. cz. niżu., na Wyż. Małopolskiej i Lubelskiej, w Pieninach i Bieszczadach Zach. RL: wykorzystanie podobne jak L. decidua; L. sibirica Led. — M. syberyjski, drzewo osiągające wys. 35-40 m, żyją­ce 450-500 lat, poch. z płn.-wsch.rej. Eur. i Syberii, w Poi. sadzony. RL: wykorzystywany jak L. decidua oraz jako surowiec dziegciowy (Pix liguida)

Pinus cembra L. — Sosna limba (s. Limba, = L. europejska). Drzewo do ok.20(25) m wys., niekiedy wyższe, żyje do 1000 lat. W Polsce naturalne stanowiska w Tatrach; dość często w uprawach, niekiedy

Castanea sativa Mili. (s. C. vesca Gaertn., = Fagus castanea L.) — Kasztan jadalny. Drzewo 25 (30-40) m wys., występujące dziko w krajach śródziemnomorskich, Azji Mniejszej i na Kaukazie. Często sadzony w parkach jako drzewo ozdobne. RL: Fructus castaneae stos. w homeop. Orzechy są jadalne; w licznych lekospisach na świecie; gat. pokrewny: C. dentata Borg. — w lekospisach Japonii, a C. mollissima Bl. — w Chinach.

Fagus sylvatica L. — Buk zwyczajny. Drzewo do 30 m wys., posp. w płd. i płn.-zach. Polsce. W Karpatach i Sudetach tylko w reglu dolnym. Na obszarze Polski osiąga granicę wsch. występowania. RL: Fructus, Cortex, Folium, Oleum, Creosotum Fagi (Kreozot) — orzechy bukowe (bukiew) zawierają olej tłusty i substancje toksyczne (fagina), kora jest bogata w garbniki, w liściach — flawonoidy i kwasy organiczne; w ML stos. jako środek antyseptyczny i żołądkowy; gwajakol i kreozot otrzymywany z oleju stosuje się w chorobach płuc i oskrzeli; dostarcza wysokogatunkowego węgla drzewnego; RL: w licznych lekospisach na świecie; gat. pokrewne — F. ferruginea Dryand. — Meksyk, F. grandifolia Ehr. — USA, F. orientalis Lipsky — Rosja, Ukraina.

Quercus robur L. (s. Q. pedunculata Ehrh.) — Dąb szypułkowy. Drzewo do 35 m wys., posp. w lasach całej Polski. RL: Cortex, Folium, Semen Quercus — zawiera garbniki (w korze do 20%), flawonoidy, trójterpeny, kwercytol, katechinę i kw. elagowy; stos. jako środek ściągający, zapierający, przeciwkrwotoczny i przeciwzapalny; kora stos. również w garbarstwie; FP IV. Identycznych surowców dostarcza Q. petraea (Matt.) Liebl. (s. Q. sessilis Ehrh.) — Dąb bezszypułkowy oraz antropofit amerykańskiego pochodź., częsty i całkowicie u nas zadomowiony D. czerwony — Q. rubra L.

Betula pendula Roth (s. B. alba L. = B. verrucosa Ehrh.) — Brzoza brodawkowata (s. B. zwisła). Drzewo do 20 m wys., posp. w Polsce w lasach na niżu i w niższych położeniach górskich. RL: Gemmae, Cortex, Folium Betulae — zawiera flawonoidy, saponiny triterpenowe, betulozyd, cytrulinę i kw. salicylowy; stos. jako środek moczopędny, napotny, przeciwgośćcowy i żółciopędny; z kory otrzymuje się dziegieć Pix liąuida Betulae stosowany przeciw świerzbowcom i grzybicy skóry; FP IV. Identycznych surowców dostarczają także częste w Polsce: B. pubescens Ehrh. — B. omszona i prawdopodobnie również B. obscura Kotula — B. czarna.

Ribes nigrum L. — Porzeczka czarna. Krzew do 2 m wys. W Polsce występuje w stanie dzikim niezbyt często — na całym niżu w lasach i wilgotnych zaroślach; powszechnie uprawiana na plantacjach i w ogródkach przydomowych; Eur. po Syberię, Mandżurię, Himalaje, Turkiestan, Kaukaz i Armenię. RL: Folium, Fructus Ribis nigri. W liściach — garbniki, olejek eteryczny (sabinen), flawonoidy (m. in. kwercetyna, kemferol i rutyna), w owocu (jagoda) — cukry, antocyjany, kwasy organiczne, dużo wit. C; działanie: moczopędne (diureticum) przeciwreumatyczne (antirheumaticum). Owoce jadalne na surowo, służą również do wyrobu soków, dżemów, win owocowych i in. przetworów; RCHcz. Gatunki pokrewne: R. uva-crispa L. (s. R. grossularia L.) — Porzeczka agrest — krzew do 150 cm wys., w Polsce rośnie dziko w reglu dolnym w Karpatach i Sudetach oraz w płd.- zach. cz. niżu wśród zarośli i w lasach; rosi. pospolicie uprawiana. Owoce jadalne na surowo i w postaci przetworów; R. alpinum L. — P. alpejska; R. rubrum L. (s. R. silvestre (Lam.) M. et K. = R. vulgare L.) — P. zwyczajna (s. P. czerwona). RL: Fructus Ribis uulgaris — zawiera cukry, kwasy organiczne., dużo wit. C. Służy do wyrobu soków, win owocowych i dżemów. W Polsce występują dziko i w uprawie również inne gatunki z rodzaju Ribes.

Drosera rotundifolia L. — Rosiczka okrągłolistna. Bylina owadożerna, 6-25 cm wys., w Polsce częsta na niżu, rzadziej w górach — na torfowiskach wysokich i przejściowych; Europa, Azja Płn., Mandżuria, płn cz. Japonii, płn. i umiarkowane strefy Ameryki Płn., Grenlandia. RL: Herba Droserae — ziele zwiera glikozydy (poch. naftochinonu — plumbagina, droseron i in.), cholinę, związki cyjanogenne, flawonoidy, kwasy organiczne, enzym proteolityczny; działa wykrztuśnie (expectorans) i rozkurczowo (spasmolyticum); RCH. Gatunki pokrewne: D. anglica Hudson (s. D. longifolia L.) — R. długolistna. Bylina; w Polsce rzadko rośnie na niżu, na torfowiskach; podobnie też — D. intermedia Hayne — R. pośrednia, D. x obovata Mert. et W.D.J. — R. owalna. Byliny mają od 5-10 cm wys., występują na niżu. Wszystkie gat. należą do roślin mięsożernych (owadożerne). W Polsce gatunki z rodzaju Drosera — Rosiczka są ściśle chronione; RCH.

Cydonia oblonga Mili. (s. C. vulgaris Mill.,= Pyrus cydonia L.) — Pigwa pospolita. Krzew lub małe drzewo. Występuje w Eur. Płd., w Azji — Zakaukazie, Iran, Turkiestan, płd.- wsch. cz. Arabii, Azji Mn., Syberii, w Afryce Płn, w Polsce hodowana. RL: Fructus (cukry, kwasy organiczne, m. in. wit.C, garbniki, pektyny), Semen Cydoniae (śluz, glikozyd — amygdalina); nasiona wykorz. w homeop. Owoce są jadalne i stosowane w lecznictwie; działają: zmiękczająco (emolliens) i osła­niające (protectivum).

Filipendula ulmaria (L.) Maxim. (s. Spiraea ulmaria L.) — Wiązówka błotna. Bylina 0,5-2 m wys. Rośnie w całej Polsce na wilgotnych łąkach i brzegach wód; Europa, Azja. RL: Herba, Radix Ulmariae (FP III), Flores Spiraeae (= Flores Ulmariae, Flos. Filipendulae) — zawiera glikozydy fenolowe, flawonoidy, garbniki (do 12%), olejek eteryczny (ok.0,2%), kwasy organiczne, kwasy salicylowy; działanie: przeciwreumatyczne, napotne i moczopędne. Identycznego surowca dostarcza F. vulgris Moench (s. F. hexapetala Gilib.) — W. bulwkowa. Gat. rodzimy. Bylina 30-60 cm wys.; w Polsce występuje w murawach, na łąkach, w zaroślach, widnych lasach. RL, ML.: Radix Filipendulae hexapetalae — zawiera m. in. garbniki, gaulterynę i kwas salicylowy; stosowany jako środek ściągający (adstringens), zapierający (obstipans), moczopędny (diureticum), wzmacniający (roborans).

Fragaria uesca L. — Poziomka pospolita. Bylina do 30 cm wys. W Polsce pospolita na niżu i w górach po piętro kosówki; Europa, Azja, zadomowiona w Amer., na Nowej Zelandii. RL: Fructus, Folium, Radix Fragariae — zawiera glikozyd antocyjanowy (fragarynę), flawonoidy, garbniki; w owocach — kwas salicylowy, cukry, sole mineralne, witaminy. Działanie: moczopędne, ściągające, pobudzające przemianę materii. Ważniejsze odmiany: var. uesca — dzika; var. hortensis (Duch.) Ser. — bez rozłogów, stale owocująca, uprawiana. Inne gat.: F. x ananassa Duchesne — P. truskawka (s. = P. ananasowa, Truskawka); do 40 cm wys., jest to mieszaniec F. chiloenensis (L.) Ehrh. z F. virginiana Duchesne; posp. uprawiana w bardzo wielu odmianach; b. smaczna; jadalna na surowo i w przetworach.; F. viridis Duchesne — P. twardawa; F. moschata Duch. — P. wysoka (s. P. sumnica) — RL: jadalne "owoce" o smaku korzennym. Owoce poziomek są posp.wykorzystywane do celów kulinarnych, tj. do sporządzania syropów, soków, powideł, kompotów (zwłaszcza — truskawka) itp.

Potentilla anserina L. — Pięciornik gęsi (s. Srebrnik). Bylina 15 — 45 cm wys., tworząca rozłogi rozgałęziające się do l m dł.; w Pol­sce na ogół pospolita, z wyjątkiem wyższych położeń górskich — łą­ki, pastwiska, rowy, przychacia. RL, ML: Herba Anserinae (s. H. Potentillae anserinae) — zawiera garbniki, flawonoidy, śluz, żywicę, cholinę, kwasy organiczne., wit. C; stosowany jako środek: ściągający, żółciopędny, żołądkowy, pobudzający trawienie (digestivunt), przeciw­zapalny i przeciwskurczowy (spasmolyticurri).

Potentilla erecta (L.) Raeusch. (s. P. tormentilla Neck.) — Pięciornik kurze ziele. Bylina 15-30(40) cm wys. W Polsce posp. na całym obszarze — pastwiska, zarośla, torfowiska, lasy; Europa, Azja. RL: Rhiz. Tormentillae — zawiera garbniki katechinowe (18,5-23,5%), kwas chinonowy, tormentol, kwasy organiczne (m. in. elagowy), subst. żywicowe i woskowe oraz sole mineralne; działa: ściągająco (adstringens), zapierająco (obstipans), przeciwbiegunkowe (antidiar-rhoicum), przeciwkrwotocznie (antihaemorrhagicum) i antyseptycznie (antisepticum); FP III, IV. W Polce występuje 37 gatunków z rodzaju Potentilla w tym 5 efemerofitów, l antropofit zadomowiony oraz l uprawiany P. fruticosa L. — P. krzewiasty.

Prunus amygdalus Stok. (s. Amygdalus communis L.) — Migdałowiec zwyczajny (s. Śliwa migdał = Migdał). Krzew lub niewielkie do 10 m wys. drzewo. W Polsce sadzony w ogrodach, na działkach przydomowych, w parkach jako roślina ozdobna. Prawdopodopnie pochodzi, z zach. obsz. Azji Środk., Persji i Syberii. Uprawiana w obszarze śródziemnomorskim, w płd. części Rosji, Afr. Płn., Azji Mn., Palestynie, Iranie oraz Am. Płn. (Kalifornia). Istnieje wiele odmian tego gatunku, z których najpopularniejsze są dwie: A. c. var. amara Focke — migdałowiec gorzki i A. c. var. satiua Focke — migdałowiec słodki. Oba taksony różnią się składem chemicznym nasion. RL: Semen Amygdalae (Semen Amygdali amarum et dulce — FP II); otrzymuje się z niego olej migdałowy Oleum Amygdalae expressum oraz olejek eteryczny Oleum Amygdalae aetheretum. Olej migdałowy pozyskuje się zarówno z gorzkiej, jak i słodkiej odmiany migdałowca, natomiast olejek eteryczny — z nasion odmiany gorzkiej. Olej migdałowy stosowany był w lecznictwie jako rozpuszczalnik do wyrobu niektórych leków lipofilowych, jako środek pobudzający w stanach zapaści i zakłóconego rytmu oddychania, wykorzystywany ponadto w przemyśle spożywczym, mydlarskim, kosmetycznym i spi-

Aegopodium podagraria L. — Podagrycznik pospolity. Bylina pospolita w żyznych lasach, zaroślach i na siedliskach synantropijnych w całej Polsce. RL: Herba, Radia Aegopodii podagrariae — zawiera ol. eteryczny (limonen, felandren, terpeny), flawonoidy (kemferol), związki kumarynowe i acetylenowe (falkarinon) i witaminę C; stos. jako środek przeciwartretyczny, przeciwastmatyczny i moczopędny; ML.

Anethum graveolens L. (s. Peucedanum graveolens Benth. et Hook.) — Koper ogrodowy. Rosi. roczna pochodząca prawdopodobnie z Persji i Indii. W Polsce powszechnie upraw., niekiedy dziczejący. RL: Herba, Fructus Anethi — zawiera ol. eteryczny (karwon, limonen), związki acetylenowe, związki kumarynowe, flawonoidy (wicenina) i fe-nolokwasy; stos. jako środek żołądkowy i wiatropędny; ML; znana przyprawa kuchenna.

Angelica archangelica L. (s. Archangelica officinalis Hoffm.) — Dzięgiel (Arcydzięgiel) litwor. Bylina występująca rzadko w Polsce na skałach i brzegach potoków w Sudetach i Karpatach, częściej w północnej Europie. RL: Radix Archangelicae (Angelicae) — zawiera

Aconitum callibotryon Rchb. (s. A. napellus L. subsp, hians (Rchb.) Gayer) — Tojad mocny. Bylina do 1,5 m. wys. Występuje często w górach Europy. W Polsce — w górach na usypiskach i głazach skalnych — w Sudetach i Karpatach, na niżu prawdopodobnie zdziczała. RL: Tuber (s. Tubera) Aconiti — bulwy pędowo-korzeniowe oraz korzeniowe są bogate w alkaloidy (do 3%), Herba Aconiti; FP III; homeop.; wszystkie gat. tpjadów w Polsce RCH., RT. Gat. pokrewne: A. variegatum L. — T. dzióbkowaty, A gracile Rchb. — T. smukły, A. paniculatum Lam. — T. wiechowaty, A moldavicum Hacq. — T. mołdawski — rzadkie i b. rzadkie w Polsce — RT. Ziele i nasiona różnych gatunków tojadów zawierają alkaloidy (akonityna, meza-konina, napelina, songoryna). Stosowane głównie w homeopatii jako środki przeciwbólowe, znieczulające, przeciwreumatyczne, przeciw-artretyczne.

Helichrysum arenarium (L.) Moench — Kocanki piaskowe. Bylina do 30 cm wys.; w Polsce pospolita na niżu, rośnie w suchych lasach, zaroślach, przydrożach, głównie na glebach piaszczystych; RL — Inflorescentia Helichrysi — FP III, IV; używana również w lecz­nictwie ludowym i homeopatii; kwitnące ziele dostarcza żółtego barwnika; kwiatostany wykorzystywane są jako środek przeciw molom; jako lek ludowy stosowane w żółtaczce, schorzeniach wątroby, zapa­leniu dróg żółciowych i moczowych, reumatyzmie, podagrze; wyciągi z kocanek działają żółciotwórczo, przeciwskurczowo, zwiększają wydzielanie soków trawiennych RCHcz.; w uprawie b. pospolicie także w Polsce są K. ogrodowe pochodź, z Australii, zwane nieśmiernikami ogrodowymi — H. bracteatum (Vent.) Willd.

Inula helenium L. — Oman wielki (s. O. czerwonkowy). Bylina do 1,5 m wys.; pochodzi prawdopodobnie z Włoch i Półwyspu Bał­kańskiego; w Polsce uprawiany, a zdziczały na siedliskach rude-ralnych; RL — Radix Inulae — FP III; surowiec olejkowy, bogaty ponadto w inulinę; wykazuje właściwości żółciopędne i żółciotwór-cze oraz wykrztuśne; Gat. pokrewne: O. łąkowy (s. brytyjski) — J. britannica L., oraz O. silnie pachnący — I. graveolens Desfn.

Solidago virgaurea L. (s. S. virga-aurea L.) — Nawloć pospolita. Bylina do l m wys.; w Polsce częsta na niżu i niższych położeniach górskich, rośnie na zrębach, polanach, w zaroślach, na brzegach lasów i wrzosowiskach; RL—Herba Solidaginis; zawiera m.in. flawonoidy, garbniki, kw. organiczne, śluz, żywicę, saponiny i olejek eteryczny; używana w lecznictwie ludowym i homeopatii; działa silnie moczo-pędnie, uszczelnia ściany naczyń włosowatych, obniża ciśnienie tętnicze (działanie charakteryst. dla gat. z rodź. Solidago), w przewodzie po­karmowym działa ściągające, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie, ponadto wiąże toksyny szkodliwe dla organizmu; z kwiatów i liści po­zyskuje się żółty barwnik; gat. pokrewne: pochodzące z Am. Płn. — S. canadensis L. — N. kanadyjska, S. gigantea Aiton (s. S. serotina Ait.) — N. późna (s. N. olbrzymia), S. graminifolia (L.) Elliott — N. wąskolistna.

Tanacetum vulgare L. — Wrotycz pospolity. Bylina 0,5-1,5 m wys. W Polsce rośnie na całym niżu i w niższych położeniach górskich, na wzgórzach, w zaroślach, na brzegach lasów, aluwiach rzecznych, przychaciach; RT; RL: Herba, Flos Tanaceti — ziele i kwiat (koszyczki) zawiera do 0,3% olejku eterycznego (tujon, borneol, kamfora), gorycz tanacetynę, flawonoidy, kwasy organiczne; w korzeniach — antracen, piren, fłuorantren; stosów, jako środek robakopędny; dawniej w ML jako lek żołądkowy.

Tarazacum officinale Weber — Mniszek pospolity. Bylina z sokiem mlecznym; w Polsce pospolita na łąkach, pastwiskach, traw­nikach, miedzach, przydrożach; RL — Radiz Taraxaci (FP II, III, IV), Herba Taraxaci; korzeń jest surowcem goryczowym o działaniu żół-ciopędnym, gorzkim i moczopędnym; wchodzi w skład mieszanek zioło­wych stosowanych w chorobach wątroby. W korzeniach występuje do 40% inuliny, śluz, kauczuk, gorycz, taraksacyna, laktukopikryna, taraksasterol, triterpeny, ol. eteryczny, garbniki, cholina, kw. kawowy i krzemowy, wit. A, bi, C, D; w zielu — flawonoidy, w kwiatach — neo-wiolaksantyna i taraksantyna. Młode liście jadalne jako sałatka.

Tussilago farfara L. — Podbiał pospolity. Bylina o pełzającym kłączu; w Polsce pospolita na wilgotnych, gliniastych glebach, żwirowiskach, piargach, obsuwiskach, w starych kamieniołomach; RL — Folium Farfarae (FP II, III, IV), Flos Farfarae; znany surowiec śluzowy o działaniu osłaniającym; wchodzi w skład różnych preparatów przeciwkaszlowych zawiera saponiny triterpenowe, gorzki glikozyd tusilaginę, ol. eteryczny, cholinę, garbniki, kw. galusowy, stygmasterol, flawonoidy, karotenoidy, kw. krzemowy, śluz. Wykazuje wykorzystanie jako lek o zewn. działaniu zmiękczającym, wykrztuśnym i rozkurczowy. Vinca minor L. — Barwinek pospolity. Bylina, dosyć rzadka w Polsce. Rośnie obficiej w lasach liściastych, głównie gradowych i zaroślach; często także sadzona w ogrodach, parkach i na cmenta­rzach jako ozdobna. RL: Herba Vincae minoris (Pervincae)— zawiera alkaloidy, flawonoidy, kwas ursolowy i gorycz (wincyna); stosów, jako środek obniżający ciśnienie, rozkurczowy i czyszczący krew; ML; RT; RCH.

Fraxinus excelsior L. — Jesion wyniosły. Drzewo do 35 m wys., w Polsce rośnie na niżu i w niższych położeniach górskich, w lasach; często sadzony w parkach, alejach; Eur., Azja Mn.; rosi. wykorzyst. w meblarstwie, w budownictwie i in. gałęziach przemysłu; RL: Fol., Cortex Fraxini — liście zawierają flawonoidy, kwas ursolowy, związki kumarynowe, garbniki; stosów, jako środek moczopędny, przeciw­reumatyczny i przeciwgośćcowy; ML,

Atropa belladonna L. — Pokrzyk wilcza-jagoda. Bylina do 2 m wys.; w Polsce na niżu rzadka, dość częsta na Podkarpaciu i w niższych położeniach Karpat i Sudetów; w Polsce upraw.; roślina lasów liściastych i mieszanych, zarośli, zrębów i wiatrołomów; RT i RL — Folium, Radix Belladonnae — FPII, III, IV; znana roślina alkaloidowa zawierająca hyoscyaminę, atropinę, skopolaminę i inne. Wymienione związki są izolowane jako pojedyncze i stosowane w lecznictwie. Surowce porażają nerwy przywspółczulne autonomicznego układu nerwowego, hamują wydzielanie śliny, potu, śluzów, soku żołądkowego, zmniejszają napięcie mięśni gładkich, przyspieszają akcję serca; homeop., RCHcz.

L. — Bodziszek cuchnący. Rosi. roczna lub dwuletnia, pospolita w lasach całej Polski. RL: Herba Oleum Geranii robertiani — zawiera ol. eteryczny, flawonoidy, garbniki, gorycz, kwasy organiczne, krzemionkę i sole mineralne; działa bakteriobójczo, insektobójczo, moczopędnie, przeciwbólowe, przeciwkrwotocznie, roz­puszcza kamienie moczowe i przyspiesza gojenie; ML. W Polsce rośnie łącznie 19 gatunków z rodzaju Geranium, w tym 6 rodzimych, 4 efemerofity, 8 zadomowionych antropoiitów i l hodowany — G. macrorrhizum L. — B. korzeniasty.

Taxus baccata L. — Cis pospolity. Niewysokie, dwupienne drzewo do 15(20) m wys. lub krzew. W Polsce gat. rodzimy; zach. Eur., płn. Azja i Afr., przez Polskę przebiega wsch. granica jego zasięgu; w stanie dzikim (rzadko w Polsce) w lasach — w Sudetach, Karpatach i zach. części niżu; często sadzony w parkach (dość odporny na chemiczne skażenia pochodzenia przemysłowego. Cała rosi. trująca z wyjątkiem jadalnej, słodkiej, czerwonej osnówki (arillufi); żyje ponad 1000 lat; drewno bardzo cenione w przemyśle meblarskim, a także do wyrobów snycerskich. RT i RCH; ML: Ziele (Herba), szczyt pędów cisa (Summitas Taxi) — zaw. alkaloidy (taksyna, efedryna), glikozydy (taksykantyna), związki cyjanogenne, flawonoidy. Dawniej w ML stosowany jako środek przeciwrobaczy (antihelminticum). Obecnie zaawansowane są badania taksyny jako leku przeciwnowotworowego i próby wprowadzenia jej do lecznictwa. Ponadto prowadzi się prace badawcze nad otrzymaniem taksyny metodą kultur in vitro z Cisa krótkolistnego (s. C. krótkoigłowy) Taxus brevifolia Nutt.

Tilia cordata Mili. — Lipa drobnolistna. Drzewo do 25 m wys. Pospolity gat. drzewostanotwórczy w Polsce, wyst. na całym niżu i w niższych położeniach górskich; prawie cała Eur., Kaukaz, Syberia Zach. RL: Inflorescentia Tiliae (olejek eteryczny, flawonoidy, saponiny, kwasy organiczne — p-kumarowy, kawowy, chlorogenowy, trójterpen, terakserol, cholina, śluz), Semen, Oleum, Folium, Cortex, Carbo Tiliae; FP IV; działanie: napotne (diaphoreticum), rozkurczowe (spasmo-lyticum), uspokajające (sedativum); cenna roślina miododajna; z na­sion otrzymywany jest bardzo dobry olej jadalny; drewno wykorzy­stywane w różnych przemysłach. Gatunki pokrewne: T. platyphyllos Scop.—L. szerokolistna (s. L. wielkolistna). Drzewo do 30 m wys.; w Polsce w lasach w płd. części niżu oraz na Podkarpaciu w niższych położeniach górskich; Eur. Srodk. i Płd, Kaukaz, Azja Mn.; RL: Inflorescentia Tiliae; FP II, III, IV; wykorzystanie jak T. cór data. Często również jako ozdobna w parkach i na skwerach, w miastach sadzo­na jest L. srebrzysta—T. tomentosa Moench (s. T. argentea L.)— obcego pochodzenia. Rośliny miododajne (miody lipowe).

Convallaria majalis L. — Konwalia majowa. Bylina o pędach kwitnących do 30 cm wys.; w Polsce na niżu bardzo częsta, w górach rzadka, rośnie w lasach i zaroślach; upraw.; RL i RT — Herba Conuallariae — FPII, III, IV; cała roślina zawiera glikozydy nasercowe pochodne strofantydyny i strofantydolu; surowiec pobudza akcję serca, uspokaja i jest słabo moczopędny; wyciągi z ziela oraz jego mieszanki z innymi ziołami wchodzą w skład wielu preparatów nasercowych; surowiec wykorzystuje się ponadto do izolacji czystych alkaloidów używanych do produkcji leków nasercowych; stosowana również w homeopatii; w Polsce — RCHcz.; RL — w bardzo wielu lekospisach świata.

Adonis vernalis L. — Milek wiosenny. Bylina 15-60 cm wys.; wyst. W środk. i płd.-wsch. części Europy, w Polsce na płd. niżu, rzadko w Poznańskiem i na Pomorzu (nad Wisłą); wprowadzona do upraw. RL: Herba Adonidis vernalis — glikozydy nasercowe (kardenolidowe): adonitoksyna, cymaryna, wernadygina i in., oraz flawonoidy: orientyna, adoniwernit, witeksyna, luteolina, alkohol — adonitol, saponiny triterpenowe. Zastosownie: środki nasercowe, moczopędne, uspoka­jające. FP II, III, IV; RCH; RT.

Gat. pokrewne: A. aestiualis L. (s. A parviflora Fisch.) — Milek letni. Rosi. jednoroczna, rośnie wśród zasiewów i na ugorach na niżu w płd. i zach. Polsce. RL: Herba Adonidis aestivalis (glikozydy: adonitoksyna i saponiny triterpenowe — działanie podobne do A. vernalis), RT; A. flammea Jacq. — M. szkarłatny. Występuje jak poprzedni, b. rzadko w Polsce — RT; hodowany po ogrodach i dziczejący— A. autumnalis L. — M. jesienny; antropofit.

Pulmonaria officinalis L. S.S. — Miodunka plamista (s. M. lekarska). Bylina 10-20(30) cm wyg.; w Polsce w mezo- i eutroficznych lasach oraz zaroślach tylko w zachodniej części niżu; RL — Herba Pulmonariae; ziele często stosowane w fitoterapii, ML i homeopatii zawiera ok. 2,5% krzemionki, ok. 6% garbników, alantoinę, flawonoidy, saponiny i inne; działa na błony śluzowe dróg oddechowych i zmniejsza stany zapalne, stosowany jako środek pomocniczy w leczeniu gruźlicy i zapaleniu płuc. Gat. pokrewne: P. obscura Dum. — Miodunka ćma.

Symphytum officinale L. — Żywokost lekarski. Bylina 30-100 cm wys.; w Polsce rozpowszechniony na niżu i w niższych położeniach górskich (do 1000 m n.p.m.) — wilgotne i świeże łąki, torfowiska niskie, podmokłe lasy i zarośla, rowy, brzegi wód, a także nierzadko na przychaciach; w Polsce upraw.; RL — Radix Symphyti — FP III, IV; lek rozpowszechniony również w lecz. ludowym i homeopatycznym; korzeń zawiera śluz i alantoinę; był często stosowany zewn. i wewn., ale po wykryciu obecności alkaloidów pirolizydynowych uszkadzają­cych wątrobę jego zastosowanie zostało bardzo ograniczone — wyłącz­nie do środków leczniczych o stosowaniu zewnętrznym (maści, plastry, okłady, itp.), surowiec podejrzany o działanie karcynogenne.

Digitalis lanata Ehrh. — Naparstnica wełnista. Bylina lub roślina dwuletnia do l m wys.; pochodzi z Eur. Płd.-Wsch., upraw, na większą skalę we Włoszech i Eur. Śród., także w Polsce; RT i RL — Folium Digitalis lanatae — FP III, IV; surowiec przemysłowy zawiera liczne glikozydy nasercowe, mające duże znaczenie w leczeniu chorób serca. W stanie czystym izoluje się lanatozyd C i digoksynę.

Digitalis purpurea L. — Naparstnica purpurowa. Bylina do 1,5 m wys.; w Polsce rzadka, z wysiewu w Beskidzie Śląskim i Ży­wieckim oraz w Sudetach, w widnych lasach, zaroślach i na zrębach; upraw, często w ogródkach (m.in. na terenie Beskidów Zachodnich i na Podbeskidziu w woj. bielskim) jako ozdobna; RT, RCH i RL — Folium Digitalis — FP II, III, IV; ważna roślina lecznicza; w surowcu liczne glikozydy nasercowe, m.in. digitoksyna, gitoksyna i gitalina; także homeopat., gat. pokrewny: D. grandiflora Mili. — N. zwyczajna; RCH.

Colchicum autumnale L. — Zimowit jesienny. Bylina kwitnąca późną jesienią, o kwiatach długości 10-20 cm; w Polsce na łąkach w niż­szych położeniach górskich na Pogórzu Karpackim (m.in. Śląskim, zwłaszcza „Cieszyńskim" — rez. przyrody „Tuł"), na wyż. południowych (m.in. Śląskiej — licznie w rejonie Dąbrowy Górniczej (wsie — Trzebyczka, Mokrznia — proj. rez. przyrody) i na niżu; RL i RT — Semen, Bulbus Colchici; roślina silnie trująca; surowiec alkaloido-wy, zawierający kolchicynę o działaniu cytostatycznym, wykorzysty­wany wyłącznie do otrzymywania czystych alkaloidów; kolchicyna działa przeciwbólowe i przeciwzapalnie w ostrym przebiegu dny, po­nadto hamuje rozwój komórek nowotworowych; kolchicyna hamuje podział jąder komórkowych w stanie metafazy (w jej obecności nie tworzy się wrzeciono podziałowe), stąd używana jest w genetyce i ho­dowli roślin w celu otrzymania poliploidów. W Polsce gat. objęty ochro­ną częściową RCHcz.; RL — w bardzo wielu lekospisach świata.

Sambucus nigra L.* — Bez czarny (s. Dziki bez czarny). Krzew lub niskie drzewko do 10 m wys.; w Polsce pospolity, występuje w lasach i zaroślach; RL — Flos Sambuci (FP II, III, IV), Fructus Sambuci (FPIV); surowiec zawiera m.in. glikozydy, śluz i antocyjany; działa napotnie i łagodnie moczopędnie; rzadziej kora z korzeni Cortex Sambuci oraz liście (Folium Sambuci) gat. pokrewne: bylina S. ebulus L. — Bez hebd (s. Dziki bez hebd) rosi. o intensywnym nieprzyjemnym zapachu. Wykorzystywane są KL:Radix, Cortex, Herba, Fructus Ebuli. Zawiera ol. eteryczny, garbniki, sambunigryna (glikozyd cyjanowo­dorowy), saponiny triterpenowe. W ów. Fructus Ebuli — sambucyna (pochodna cyjanidyny). Znajduje zastosowanie jako lek: napotny (diaphoreticum), moczopędny (diureticum), a kora Cortex — silnie przeczyszczający (purgans). W silniejszych dawkach wyciągi działają toksycznie; RT, oraz krzew lub niskie drzewko S. racemosa L. — Bez koralowy (s. D. bez koralowy). Liść i owoc bzu Fol. et Fruct. zawierają kw. ursolowy, ML — Folium, Fructus Sambuci racemosae — jako lek moczopędny i napotny.

Valeriana officinalis L. — Kozłek lekarski. Bylina do 160 cm wys. o silnym aromatycznym kłączu i korzeniach; w Polsce rozpowszechniona na niżu, rzadsza w górach; rośnie na mokrych łąkach, brzegach wód, w wilgotnych zaroślach; upraw.; RL — Radix Yalerianae — FP II, III, IV; surowiec olejkowy zawierający ponadto walepotriany, od dawna znany jako środek uspokajający na ośrodkowy układ nerwowy; składnik licznych preparatów galenowych i mieszanek ziołowych; należy do najczęściej stosowanych surowców zielarskich.

Lavandula angustifolia Mili. (s. L, officinalis Chaix, L. vera DC.) — Lawenda wąskolistna (s. L. lekarska, = L. prawdziwa, L. zwykła). Półkrzew do 60 cm wys.; europejskie kraje sródziem.; upraw, we Fran­cji Płd., Anglii, Niemczech, Polsce, Szwajcarii, Danii, Hiszpanii i Amer. Płn.; RL — Flos Lavandulae; surowiec leczniczy i do wyrobu olejku eterycznego — Oleum Lavendulae; olejek lawendowy używany jest w perfumerii, działa odkażająco, wykrztuśnie, moczopędnie i w nerwobólach.

Lavandula latifolia (L.f.) Medik. (s. L. spica L. em. Chaix) — Lawenda szerokolistna (s. L. spika). Półkrzew lub krzew do 90 cm wys.; Eur. w zach. części rejonu sródziem. — po Włochy i Dalmację; upraw, na płd. Francji i w Eur. Śród.; RL — Oleum Spicae; olejek znany w leczn. oficynalnym i ludowym, stosów, także przeciw molom i innym owadom, używany w przemyśle perfumeryjnym oraz do wyrobu lakierów do porcelany.

Melissa officinalis L. — Melisa lekarska. Bylina do l m wys.; wsch. kraje sródziem., Kaukaz, Krym, płd.-zach. część Syberii, Iran, Turkiestan, Syria; upraw, w Eur. Śród. (również w Polsce), Azja i Amer. Płn.; RL — Folium Melissae — FP II, III, WLP; powszechnie znany i stosowany surowiec olejkowy; ziele używane jako namiastka herba­ty, liście jako przyprawa; działa uspokajająco, zwłaszcza w nerwobó­lach i nerwicach.

Mentha x citrata Ehrh (s. M. piperita L.; = M. piperata L.) — Mięta pieprzowa. Bylina 30-90 cm wys.; pochodzi ze skrzyżowania Mentha aguatica L. (M. nadwodna) z Mentha spicata L. em. Huds. (M. zielona); upraw, w Europie, Azji, Australii i Ameryce Północnej; RL — Folium, Herba Menthae piperitae — FP II, III, IV; liście mięty są jednym z najczęściej stosowanych ziół leczniczych; główną substancją czynną surowca jest olejek eteryczny Oleum Menthae piperitae, którego za­wartość dochodzi w liściach do 3,5%; w jego skład wchodzi ok. 80 związków terpenowych, wśród których dominuje mentol (30-60%); w lecznictwie wykorzystuje się liście. Olejki hamują rozwój bakterii, pobudzają wydzielanie żółci, przeciwdziałają stanom skurczowym; stosuje się je w zaburzeniach trawienia, wzdęciach, niestrawności; mentol używany jest jako środek bakteriobójczy, do inhalacji, płuka­nia jamy ustnej i gardła; olejek miętowy wykorzyst. ponadto w przemyśle spożywczym, w tym cukierniczym i kosmetycznym; gat. pokrewne: M. arvensis L. — M. polna, M. spicata L. — M. zielona, M. aąuatica — M. nadwodna.

Mentha pulegium L. — Mięta polej. Bylina o cienkim kłączu, do 30 (50) cm wys.; rejon śródziemnomorski, płn. Iran i Etiopia; w Polsce rozproszona na całym niżu, oprócz części płn.-wsch., na brzegach wód, wilgotnych łąkach i w łęgach; RL — Herba Pulegii; z ziela pozyskuje się lotny olejek Oleum Pulegii.

Origanum majorana L. (b. Majorana hortensis Moench) — Majeran ogrodowy (s. Majeranek). Krzewinka lub roślina dwuletnia do 50 cm wys., w naszych warunkach klimatycznych jednoroczna; rośnie w rejonie Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie aż po Indie; upraw, w Europie (również w Polsce), Ameryce Północnej i Azji; RL — Herba Majoranae; surowiec olejkowy i garbnikowy, znana przyprawa, użytkowany także w przemyśle perfumeryjnym i my-dlarstwie; wykorzystywana głównie jako roślina przyprawowa, pobudzająca wydzielanie soku żołądkowego, działa rozkurczowo i wia-tropędnie.

Origanum vulgare L. — Lebiodka pospolita. Bylina do 80 cm wys.; w Polsce posp. na całym obszarze — suche wzgórza, widne zarośla, brzegi lasów; RL — Herba Origani — FP II, III; surowiec olejkowy; olejek używany także w perfumerii; ziele stosów, jako przyprawa; w lecznictwie ziele wykorzystywane jako środek wykrztuśny; ponadto pobudza apetyt i ułatwia trawienie.

Rosmarinus officinalis L. — Rozmaryn lekarski. Krzew do 2 m wys.; kraje śródziem.; upraw na płd. Eur. oraz w Anglii; RL — Folium Rosmarini — FP III, WLP; surowiec olejkowy; olejek rozmarynowy — Oleum Rosmarini stosowany również w przemyśle kosmetycznym; w lecznictwie liście wykorzystuje się jako lek przeciwskurczowy, moczopędny i żółciopędny.

Salvia officinalis L. — Szałwia lekarska. Półkrzew o po­kładających się pędach do 70 cm wys.; śródziem. strefa Eur. Płd., na Krymie, w Azji Mniejszej i Syrii; upraw, prawie w całej Eur. (również w Polsce) oraz Amer. Płn.; RL—Folium Salviae — FP II, III, IV, WLP; surowiec olejkowy, zawiera olejek eteryczny — Oleum Saluiae; liście hamują wzrost drobnoustrojów, działają przeciwzapalnie, pobudzają wydzielanie soków żołądkowych, działają przeciwpotnie, zmniejszają krwawienia z uszkodzonych drobnych naczyń krwionośnych; suszone ziele stosów, jako przyprawa kuchenna, olejek w perfumerii jako utrwalacz.

Teucrium chamaedrys L. — Ożanka właściwa. Rrzewinka 10-40 cm wys.; w Polsce rośnie na suchych wzgórzach, ściankach i w zbiorowiskach stepowych w płd. części niżu; RL—Herba Chamaedryos; działa moczopędnie, "czyszczące krew", pobudza wydzielanie soków trawiennych; gat. pokrewne: ML: T. montanum L. — O. górska, T. scordium L. — O. czosnkowa — Herba Scrodii vulgaris, T. scoro-donia L. — O. nierównoząbkowa; Herba Scorodoniae.

Thymus serpyllum L. em. Fr. — Macierzanka piaskowa. Półkrzew; w Polsce posp. na niżu, na piaskach i w borach sosnowych; RL — Herba Serpylli — FP II, III, WLP; surowiec olejkowy; działa przeciwskurczowo, przeciwbakteryjnie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, ponadto wykrztuśnie, przeciwkaszlowo i odkażająco; olejek macierzankowy — Oleum Serpylli używany w przem. spożywczym, perfumeryjnym i mydlarskim; gat. pokrewny: ML — T. pulegioides L. — M. zwyczajna, posp. na łąkach w całym kraju.

Thymus uulgaris L. — Tymianek pospolity (s. T. właściwy, Macierzanka pospolita). Półkrzew do 30 cm wys.; gat. śródziem., występuje od Hiszpanii po Grecję; RL — Herba Thymi — FP II, III, IV, WLP; z surowca pozyskuje się olejek tymiankowy — Oleum Thymi, który jest również stosów, w przem. spożywczym i kosmetyce; wyciągi z ziela wzmacniają wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, ułatwiają odkrztuszanie, ponadto działają bakteriobójczo i prze­ciwskurczowo, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i ułatwiają trawienie.

Apium graveolens L. — Selery zwyczajne (s. Seler). Rosi. dwuletnia. W Polsce rosną dziko na wyspie Uznam; pospolicie upraw. — Eur., Azja Zach., Afr. Płn. i Płd., Amer. Płn. i Płd. RL: Herba, Radix, Fructus Apii — zawierają ol. eteryczny, glikozyd flawonowy (apiina), wit. A, B2 i C; stos. jako środek moczopędny i czyszczący krew; ML; znana warzywna przyprawa kuchenna.

Carum carui L. — Kminek zwyczajny. Rosi. dwuletnia. W całej Polsce posp. na miedzach, łąkach i pastwiskach. Upraw, w ogródkach przydomowych i na plantacjach. RL: Oleum Carvi, Fructus Carvi — zawiera 3-7% ol. eterycznego (karwon, limonen) i tłuszcz; wy­korzystywany jako środek wiatropędny, mlekopędny, rozkurczowy i żo­łądkowy; owoce — jako przyprawa kuchenna i w piekarnictwie, ol. eteryczny wykorzystywany w perfumerii, przemyśle wódczanym itp.; FPIV.

Cicuta virosa L. — Szalej jadowity. Bylina; obecnie coraz rzadsza w Polsce; rośnie nad brzegami wód, w rowach i na bagnach. RL: Herba, Fructus, Radix Cicutae uirosae — zawiera m. in.: cy-kutoksynę, cykutol, ol. eteryczny, fenolokwasy i związki kumarynowe; czasem stos. zewnętrznie jako środek przeciwbólowy i przeciwgosccowy; ML, RT.

Levisticum officinale W.D.J. Koch (s. Ligusticum levisticum L.) — Lubczyk ogrodowy. Bylina upraw, w Europ, i Amer. Płn. W stanie dzikim nie znany. RL: Radix Levistici — zawiera do 1% ol. eterycznych, furokumaryny, kwasy — angelikowy, chlorogenowy i kawowy; stos. jako środek moczopędny, wiatropędny, żółciopędny i żołądkowy; FP IV; Herba i Fructus używane jako przyprawa kuchenna; w tradycji ludo­wej ziele miłośnicze.

Petroselinum crispum (Mili.) A. W. Hill. (s., = P. satwum Hoffm. Carum petroselinum Benth. et Hook. f., = Apium petroselinum L.), — Pietruszka zwyczajna. Rosi. dwuletnia pochodząca z Eur. Płd., w Polsce upraw., czasem dziczejąca. RL: Fructus, Radix Petroselini — zawiera m. in. ol. eteryczny (apiol, pinen), glikozyd flawonowy (apii-na), furokumaryny (bergapten) i witaminy A, C; stos. jako środek moczopędny, wiatropędny, żołądkowy i rozkurczowy; USL; korzeń

• liście używane jako przyprawa.

Aegopodium podagraria L. — Podagrycznik pospolity. Bylina pospolita w żyznych lasach, zaroślach i na siedliskach synantropijnych w całej Polsce. RL: Herba, Radix Aegopodii podagrariae — zawiera ol. eteryczny (limonen, felandren, terpeny), flawonoidy (kemferol), związki kumarynowe i acetylenowe (falkarinon) i witaminę C; stos. jako środek przeciwartretyczny, przeciwastmatyczny i moczopędny; ML.

Aethusa cynapium L. — Blekot pospolity. Rosi. roczna, synantropijna, posp. w Polsce na niżu. Występuje jako chwast w ogro­dach, na polach, ugorach i przychaciach. RL: Herba, Radix Aethusae — homeop., RT.

Anethum graveolens L. (s. Peucedanum graueolens Benth. et Hook.) — Koper ogrodowy. Rosi. roczna pochodząca prawdopodobnie z Persji i Indii. W Polsce powszechnie upraw., niekiedy dziczejący. RL: Herba, Fructus Anethi — zawiera ol. eteryczny (karwon, limonen), związki acetylenowe, związki kumarynowe, flawonoidy (wicenina) i fe-nolokwasy; stos. jako środek żołądkowy i wiatropędny; ML; znana przyprawa kuchenna.

Althaea officinalis L. — Prawoślaz lekarski. Bylina 0,6-1,5 m wys. W Polsce występuje rzadko na niżu — łąki, rowy, solniska; Eur. Środk. i Wsch., wsch. kraje śródziemnomorskie, uprawiana w Eur. i USA. RL: FPIV, WLP: Radix (do 30% śluzu), FPIV: Folium Altheae (śluz, flawonoidy), Flos Althaeae (śluz, flawonoidy i in.); działa: zmiękczająco (emolliens) i osłaniające (protectivuni). Doustnie w za­paleniu błon śluzowych przełyku i żołądka, uszkodzeniach substancjami żrącymi, w początkowym okresie choroby wrzodowej, w zaparciach atonicznych, w zapaleniach gardła i krtani, w ostrym kaszlu z zalegającą wydzieliną. Zewnętrznie — w zapaleniu skóry, na wrzody i czyraki, oparzenia I stopnia, uszkodzenia substancjami żrącymi. Gatunki pokrewne: A. rosea Cav. (s. Alcea rosea L.) — P. różowy (s. P. wysoki, = Malwa ogrodowa = M. czarna). Roślina roczna lub dwuletnia do 3 m wys. W Polsce hodowana w ogródkach jako ozdobna, niekiedy dziczeje; pochodzi prawdop. z Azji Mn., rośnie na Płw. Bałkańskim i Krecie; w Eur. posp. uprawiany, niekiedy dziczeje. RL: Flos Malvae arboreae (śluz, garbniki, barwniki antocyjanowe — glikozydy del-finidynowe, flawonoidy); w ML stosów, jako środek osłaniający (pro-tectivum) i namiesięczny (emmenagogum); służy do barwienia pro­duktów spożywczych i wina.

Gossypium herbaceum L. — Bawełna indyjska (s. B. zielona). Rośliny z rodzaju Gossypium — roczne, trwałe lub krzewiaste, w kulturze utrzymywane zwykle od l do 2 lat; wyrastają do 1,5 m wys.; znanych jest setki odmian, ras i mieszańców uprawnych w różnych częściach świata. — var. herbaceum — Turkiestan, Azja Mn., wsch. kraje śródziemnomorskie, płd.-wsch. cz. Eur., — var. africanum (Watt) Hutchins — Afr. Płd. — odm. nie uprawiana — var. acerifolium (Guill. et Perr.) Chev. — Afr.Płd. RL: Folium, Radix, Cortex, Semen Gossypi rovolicis; rosi. dostarcza surowca do wyrobu waty — włoski na­sienne odtłuszczone i wybielone dają watę farmaceutyczną zwaną Gossypium; FP II, III, IV; homeop.; szerokie wykorzystanie w przemyśle tekstylnym, farmaceutycznym — do produkcji środków opatrunkowych itp.; z nasion otrzymuje się dobry olej spożywczy Oleum Gossypii; stos. w ML w krajach subtropikalnych i tropikalnych. Gatunki pokrewne: G. arboreum L. (s. G. obtusifolium Roxb.) — B. afrykańska; do 2 m wys.; delta Indusu, uprawiana w Indiach, Malezji, Chinach, Japonii, na płd. Płw. Arabskiego; G. vitifolium Lam. — B. egipska; do 4 m wys.; zach. cz. tropikalnej Am. Płd., Galapagos, wprowadzona na Antyle i do USA; G. hirsutum L. — B. zwyczajna; do 4,5 m wys.; Am. Środk.; poszczególne odm. zadomowione w Afr., Madagaskarze, Filipinach, w Polinezji i Australii Płn. — rosi. uprawiana; podobne wykorzystanie jak G. herbaceum.

Malva neglecta Wallr. (s. M. rotundifolia L.) — Ślaz zaniedbany. Roślina dwuletnia lub bylina 10-50 cm dł.; w Polsce występ, pospolicie na całym niżu i w niższych położeniach górskich; przydroża, przychacia; Eur., Azja Zach. i Płd., Azja Mn., Afr. Płn. RL: Folium Malvae neglectae — zawiera śluz i garbniki; niekiedy

Allium satwum L. — Czosnek pospolity. Bylina do 70 cm wys.; pochodzi z Azji Środkowej, w Polsce powszechnie uprawiany; RL — Bulbus Allii recens; surowiec zawiera związki siarkowe, m.in. allicynę, o właściwościach antybiotycznych, pobudzających trawienie, obniżają­cych poziom cholesterolu we krwi; bardzo popularna przyprawa, zwłaszcza na południu Europy i w krajach wschodnich; RL — w bardzo wielu lekospisach świata.

Allium ursinum L. — Czosnek niedźwiedzi. Trwała roślina cebulowa; w Polsce rozpowszechniony na niżu i w górach po regiel dolny; rośnie w cienistych, wilgotnych lasach, zwłaszcza bukowych i gra­dowych; RL — Bulbus, Herba Allii ursini — ML; surowiec olejkowy, zawiera olejek lotny ze związkami siarki; wykazuje działanie podobne jak Allium satwum; RL — w lekospisach byłego ZSRR, Szwajcarii. W Polsce występują 22 gat. z rodź. Allium, przy czym aż 12 to rośliny obcego pochodzenia pozostające w uprawach, niektóre z nich tu i ów­dzie migrują z hodowli, zwykle na siedliska antropogeniczne lub naturalne, lecz znacznie odkształcone.

Agave americana L. — Agawa amerykańska. Bylina o krótkim mięsistym pędzie; liście długie, mięsiste równowąsko-lancetowate do 1,5 m; pęd kwiatonośny do 7(10) m wys., z licznymi (do 14 000) przyjemnie pachnącymi (do 9 cm dł.) żółtawymi kwiatami. Z chwilą zakończenia dojrzewania owoców i nasion ginie cała roślina. Do zabie­gów ogrodniczych przedłużających długość życia części wegetatyw­nych — ozdobnych liści — należy obcinanie zawiązków kwiasto-stanów. W Polsce i innych krajach stanowi rosi. ozdobną (doniczkową). Pochodzi prawdopodobnie z Meksyku, zdziczała z hodowli w krajach śródziemn., w Afr. Płd., na wyspie Mauritius, w Indiach i Indochinach; wykorzystywana także jako roślina włóknodajna; RL — w licznej gru­pie lekospisów świata. Gatunki pokrewne: A. atrovirens Karwiński — A. ciemnozielona — ze zranionych pączków szczytowych wypływa sok obfitujący w cukry (woda miodowa — aqua miel) — po sfermentowa­niu narodowy napój meksykański — puląue (pozyskiwany również z in. gatunków agaw); A. teąuilana Weber — A. tekilowa; ze zmie­lonych i poddanych fermentacji łodyg otrzymuje się napój alkoholowy

Linum usitatissimum L. (s. L. vulgare Boenn) — Len zwyczajny (s. L. pospolity). Roślina roczna, 30-70 cm wys. Pochodzi prawdopodobnie od L. angustifolium Huds. — L. wąskolistnego. Występuje w Eur. Zach. i Płd., Azji Mn., na Kaukazie i w Afr. Płn. Jest uprawiany w dwóch odmianach: — var. crepitans Boeningh. — Len samosiej; — var. vulgare Schubb. — Len zwyczajny. RL: Oleum, Semen Lini — nasienie lnu zawiera śluzy (do 6%), glikozydy cyjanogenne, olej tłusty (do 40%), fitosterole, związki białkowe (do 25%), pochodne kwasy kawowego i innych; FP III; działanie: nasiona — śluzowe (muci-laginosum), olej — stos. zewn. w leczeniu chorób skóry (dermaticum), odmiękczająco, nieznacznie przeciwzapalnie, odżywczo (nutriens). Wy­korzystywany w przemyśle tekstylnym jako roślina włóknodajna. Wy­tłoki stanowią wartościową paszę, siemię lniane — pożywny pokarm dla ptaków, również wykorzystywane w przemyśle spożywczym i cukiernictwie. Gatunki pokrewne: L. catharticum L. — L. przeczysz­czający. Roślina roczna lub dwuletnia, 3-30 cm wys. Rośnie na całym obszarze Polski, w górach po piętro kosówki; łąki, pastwiska. RL: Her-ba Lini cathartici (saponiny, gorzki glikozyd linaryna, Hnina); działanie przeczyszczające (purgans), moczopędne (diureticum); większe dawki powodują wymioty (emeticum) i zatrucia (toxicum); ML, RT; zaś L. flavum L. — L. złocisty i L. hirsutum — L. włochaty są w Polsce roślinami chronionymi; RCH.

Dahlia hybrida Hort. (s. D. uariabilis Hort. non (Willd.) Desf.; = Georgina uariabilis Willd.) — Dalia ogrodowa (s. D. zmienna, = Georginia ogrodowa). Bylina 60-180 cm wys. o korzeniach bulwiaste zgrubiałych. W Polsce b. często uprawiana jako rosi. ozdobna w ogródkach (liczne odmiany); pochodzi z Meksyku. RL: Tuber (bulwa zawiera inulinę): podobnie D. coccinea Cav. — D. szkarłatna; często w uprawie przy domach.

Echinacea purpurea Moench — Jeżówka purpurowa. Bylina do l m wys.; dziko rośnie na obszarze atlantyckim Ameryki Północnej jako składnik niższych prerii właściwych; RL — Rhizoma et Radix, Herba Echinaceae; preparaty otrzymywane z surowców stosowane są w zakażeniach ogólnych ustroju, łuszczycy, półpaścu, zapaleniu jamy ustnej i nosa, migdałków, ponadto zalecane w celu zwiększenia odporności organizmu i ułatwiania zwalczania infekcji bakteryjnych; gat. pokrewny: E. angustifolia Heller — J. wąskolistna.

Helianthus annuus L. — Słonecznik zwyczajny. Roślina roczna do 2 m wys.; pochodzi z Ameryki Północnej; uprawiana głównie w Rosji, na Węgrzech, na Bałkanach, we Włoszech, południowej Fran­cji, Azji Mniejszej, w Indiach, Egipcie i w obu Amerykach, również w Polsce; RL — Flos Helianthii; stosowana w lecznictwie ludowym i homeopatii; nasiona zawierają do 38% oleju słonecznikowego Oleum Helianthii używanego jako cenny tłuszcz jadalny, w mydlarstwie, w przemyśle włókienniczym, do wyrobu farb i pokostów; pędy odmian pastewnych stosowano jako dodatek do pasz. Gatunek pokrewny: M. tuberosus L. — S. bulwiasty (Topinambur; = Bulwy) bylina do 100-250 cm wys; — często na siedliskach synantropijnych, nierzadko bardzo

Papaver somniferum L. (s. P. officinale Gmel.) — Mak lekarski. Roślna roczna, 30-150 cm wys. Pochodzi prawdopodobnie z płd.-wsch. Azji (lub wyselekcjonowana przed ok. 1000 laty p.n.e. — w strefie śródziemnomorskiej i Azji Mn.); uprawiana w wielu krajach (m.in. Indie, Iran, Azja — Chiny, Azja Mn., Eur. Środk. — w tym t. w Polsce); nie znana w stanie dzikim, czasem dziczeje. RL: Fructus (Fructus Papaveris immaturus = Capita Papaveris\ Semen Papaveris, Oleum, Tinctura Opii simplex, Opium, Morphinum - wysuszony sok mleczny (lateks) ze świeżych, niedojrzałych owoców (torebek wielonasiennych — "makówek"). Zawiera mieszaninę ok. 40 alkaloidów w ilości do 25%; w dojrzałych makówkach z krótką łodyżką (makowiny) ich łączna zawartość wynosi do 0,45%. Najważniejsze z nich to: morfina i kodeina (pochodne fenantrenu) oraz papaweryna (pochodna benzylochinoliny) i narkotyna (pochodna protoberberyny). Opium wykazuje działanie wypadkowe sumy zawartych w nim alkaloidów, wśród których prze­waża morfina. W dawkach leczniczych morfina działa uspokajająco, wywołuje błogostan, powoduje ustąpienie bólu, zwolnienie procesów myślenia, postrzegania i kojarzenia oraz senność. W dużych dawkach jest groźna dla życia, powoduje głęboki sen, sinicę i zapaść. Często przyjmowana uzależnia i stwarza konieczność systematycznego zwiększania dawek. Przedawkowanie wywołuje upośledzenie czyn­ności przewodu pokarmowego, wychudzenie, a nawet zgon — przeważnie w efekcie ostrego zawału mięśnia sercowego. Jest również przyczyną głębokich, niekorzystnych zmian psychicznych (m.in. ciężkie depresje, podejmowanie prób samobójczych, zdobywanie narkotyku za wszelką cenę i kolizje z prawem); działanie — odurzające (narcoticum), przeciwbólowe (antineuralgicum), uspokajające (sedatwurn); RT; FP H!. Z nasion pozyskuje się olej używany jako tłuszcz spożywczy o wy­sokiej zawartości NNKT (niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe), jako śród. leczn.; wytłoki (tzw. makuchy) służą jako pasza dla zwierząt gospodarskich. Pokrewne gatunki: Papauer orientale L. (s. P. bra-cteatum Lindl.) bylina uprawowa; makówki wysusz, zawierają ok.0,8% tebainy alkaloidu o b. niskiej toksyczności i nie narkotycznego. Uprawa tej rośliny, zalecana przez WHO, jest alternatywna dla P. somniferum, ponieważ istnieją łatwe metody przeprowadzenia tebainy w kodeinę o działaniu wykrztuśnym lub w związki pokrewne o tych samych właściwościach (nalorpina, natoxolon, eukodal itd.), P. rhoeas L. — M. polny 20-90 cm wys.; chwast pól uprawnych i ugorów; RL: Flos Rhoeados (alkaloid readyna, antocyjan mekocyjanina, śluz) — działa osłaniająco (protectwum), uspokajająco (sedatiuum), wykrztuśnie (ezpectorans); Herba, Succus Rhoeados (ziele i sok mleczny — trujące(!): protopina, tebaina) — RT; P. dubium L. — M. wątpliwy; podobne właściwości jak M. polnego, RL, RT; P. argemone L. — M. piaskowy, RL, RT — posiada właściwości jak M. polny.

Fumaria officinalis L. — Dymnica pospolita. Bylina od 10-50 cm wys. Rośnie dziko w całej Europie, na Syberii i w płn. części Afryki. W Polsce występuje na całym niżu i w niższych położeniach górskich — w zasiewach na polach, w górach, przypłociach i w ogrodach. RL: Herba Fumariae — ziele zawiera alkaloidy, kwas fumarowy, flawonoidy, garbniki; działanie: przede wszystkim żółciopędne (cholagogum) i żół-ciotwórcze (cholereticum) oraz moczopędne (diureticum) i obniżające ciśnienie krwi (hypotonicum); RT: w Polsce występuje 5 gat. z tego rodzaju, m. in. F. vaillantii Loisel. — D. drobnokwiatowa; rosi. roczna — RT — zawiera alkaloid protopinę; F. schleicheri Soy — Viii.— D. różowa — Herba zawiera alkaloidy, m.in. fumarydynę; RT.

Borago officinalis L. — Ogórecznik lekarski. Roślina roczna lub dwuletnia do 60 cm wys.; pochodzi z obszaru śródziem­nomorskiego, w Polsce rzadki chwast ogrodowy; upraw, w Europie i Ameryce Północnej, również w Polsce; RL — Herba Boraginis — ML i homeopatia; surowiec bogaty w śluzy, krzemionkę rozpuszczalną, garbniki, kwasy organiczne i witaminę C oraz alkaloidy pirolizydynowe, powodujące uszkodzenie wątroby. RT. Z nasion ogórecznika tłoczy się olej zawierający do 23% kwasu gamma-linolenowego o znaczeniu leczniczym.

Juglans regia L. — Orzech włoski. Drzewo do 20 m wys., występujące od płd.-wsch. części Eur. po Chiny, na Bałkanach i Bliskim Wsch.; w Polsce sadzony. RL: Pericarpium, Folium Juglandis — zawiera garbniki typu galotanin, glikozyd typu hydrojuglonu, fla­wonoidy i kw. organiczne; stos. jako środek ściągający, zapierający, przeciwzapalny i żołądkowy; USL; w kosmetyce do farbowania włosów; owoce (pestkowce) są jadalne; w bardzo licznych lekospisach na świe­cie; gat. pokrewne: J. cinerea L. — w lekospisach Japonii, USA, Szwajcarii, Wenezueli, inne gat. tylko w lekospisach niektórych krajów.

1

---