TEMAT: Ideał piękna w sztuce baroku i renesansu
Od wieków ludzie uzewnętrzniali swoje uczucia w postaci np. malowideł naściennych, ręcznie robionej biżuterii, pięknie tkanych materiałów czy haftowanych tkanin. Takie świadome działanie ludzkie, w celu stworzenia przedmiotu estetycznego nazwano sztuką. W zależności od okresu, w jakim powstawały wyroby artystyczne, sztukę podzielono na okresy, m.in. na renesans i barok. W każdym okresie zaś poszukiwano wzorca, według którego oceniano urodę płci pięknej, wykonanego obrazu, czy wypielęgnowanego ogrodu - ideał piękna.
Renesans narodził się w XV w. We Włoszech, a dokładniej we Florencji, która w owym czasie była stolicą kulturalną Włoch. Za początek renesansu uważa się 1421 rok, kiedy to rzeźbiarz Lorenzo Ghilberti wykonał brązowe drzwi dla katedry florenckiej.
Renesans pochodzi z języka włoskiego rinascita, co oznacza odrodzenie. Miało to być przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa rzymskiego, cnót obywatelskich, klasycznych wzorców wychowania i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz harmonijny rozwój zdolności wrodzonych. Nastąpiło wtedy odrodzenie się sztuki po smutnym i pruderyjnym średniowiecznym okresie. Renesans charakteryzowała fascynacja antykiem, odrodziła się nauka i powrócił indywidualizm - zaczęto doceniać rolę artysty w kształtowaniu kultury. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim - wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu. Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego.
Barok jest wyrazem przemian religijnych, społecznych i politycznych, jakie ogarnęły Europę w XVI wieku. Kultura tego okresu kształtowała się pod wpływem sporów religijnych - reformacja, kontrreformacja, czy teologicznych - np. dyskusja na temat zagadnień łaski, wolnej woli. Za początek baroku uważa się 1664 r., kiedy to architekt Clade Perault zaprojektował wschodnią fasadę Luwru. Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy. Tendencje barokowe kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia. Nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii i życia. Zainteresowanie budził człowiek, jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, która zwraca się w tej bojaźni ku Bogu i wieczności. W estetyce baroku, opartej na koncepcji niewytłumaczalności i subiektywizmu piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu, przejawiające się m.in. we współistnieniu wątków mitologicznych i biblijnych, realistycznych oraz naturalistyczno-makabrycznych z fantastycznymi, jak również humoru i uduchowienia religijnego.
Mimo dominacji czynnika religijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, tj. dwory królewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest odmienny charakter w różnych kulturach narodowych, np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej, tzw. Barok sarmacki. W renesansie zaś we wszystkich krajach europejskich używane były te same antyczne wzorce przy komponowaniu utworu, czy malowaniu portretu.
W niniejszej pracy chciałbym (na przykładach) pokazać, jak zmieniały się gusty ludzi żyjących w różnych epokach, a co za tym idzie, jak zmieniał się ideał piękna, np. w architekturze, czy w sztuce ogrodowej.
Architektura
Dla architektury renesansu wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantego centralne budowle kopułowe (przykładem może być Bazylika Św. Piotra w Rzymie). Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego. Występują często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim, m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe. Poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów. Nastąpił rozkwit urbanistyki - miasta zakładano według regularnego planu urbanistycznego, np. Siena, Florencja.
Inaczej było w architekturze baroku. Przede wszystkim cechowała ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Efekty światłocieniowe uzyskiwano przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobiono sztukateriami i malowidłami, często iluzjonistycznymi. Charakterystyczne w tym okresie było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny to ten, który wykorzystano przy budowie rzymskiego kościoła II Gesú. W Polsce jego odbicie stanowi kościół jezuitów w Kaliszu, kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Pojawia się bogactwo fantazji i motywów, powierzchnia ścian zewnętrznych i wewnętrznych otrzymała linię zmienną, budynki związane są z otoczeniem, pojawiają się fontanny, mosty, pomniki, ogrody. Przykładem takiej budowli może być przepiękny kościół zbudowany w Kolonii.
Rzeźba i malarstwo
W okresie renesansu prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała. Charakterystyczny dla odrodzenia był zwrot ku naturze. Rozwinęły się również świeckie gatunki malarski: portret i pejzaż. Dążono do pełnoplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie.
W malarstwie barakowym, tak jak i w innych przejawach twórczego działania w tym okresie, dominowała tematyka religijna, mistyczno-symboliczna. Bywało tak, że osoba posiadająca renesansowy posąg ubierała go w szatę i mówiła gościom, że jest to zrobiony na zamówienie pomnik któregoś świętego.
W odrodzeniu w rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe, posąg konny i akt. Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne cechowała silna dynamika, patos, teatralność gestu, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy zwłaszcza w tematyce religijnej.
Sztuka ogrodowa
Renesansowy styl ogrodowy ukształtował się we Włoszech w XV i XVI wieku. Były to często strome kompozycje tarasowe z altanami i sadzawkami pomiędzy siecią alejek obsadzonych szpalerami drzew. Dominacja architektury spowodowała wyeliminowanie wielu roślin kwitnących do tzw. ogródków sekretnych. W ich miejsce sadzono cyprysy, sosny i dęby. W donicach znalazły miejsce drzewka laurowe, pomarańczowe, cytrynowe, niekidy bukszpany.
W okresie baroku piękny był ogród typu francuskiego, tzn. z łagodnymi różnicami poziomów, charakteryzujący się monumentalną skałą, wieloosiowością i geometryzacją. Główna oś biegła od „salonu” z parterami kwiatowymi tuż przy ścianach pałacu, jej przedłużenie stanowił basen lub kanał z fontannami - grupami rzeźb.
Michelet i Burckhard twierdzili, że w czasach odrodzenia w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości, wyzwolenie z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa, wstecznictwa i ciemnoty, zwycięstwo natury i rozumu, zeświecczenie kultury. Późniejsze - głównie XX-wieczne badania nad tym okresem ujawniły znaczną schematyczność i jednostronność wcześniejszych interpretacji.
Jak widać żadna epoka nie jest wolna od schematów, przyjętych przez ogół wzorców. Zapewne oceniając ww. tendencje w sztuce także poddajemy je - mimo, że nieświadomie - subiektywnej ocenie. Ciężko jest zatem określić ze stuprocentową pewnością, co na pewno przyjmowane było, jako ideał piękna, a co miało nim być w danym czasie.
4