33. Główne kierunki poetyckie 2 połowy XIX wieku oraz ich europejskie wzorce i uwarunkowania.

A. Pozytywizm

Utrata znaczenia liryki wierszowanej. Rozłam pomiędzy poezją a dramaturgią. Próba uspołecznienia poezji. Przesunięci z fantazji ku rozsądkowi, spożytkowanie dla własnych celów. Żywioł dydaktyczny i refleksyjny.

- obrazki wierszowane i nowele - uczucia uspołecznione i tematyka rodzinna; teren dla postaw opozycyjnych wobec obecnego światopoglądu; pesymistyczny proces poromantyczny; rezygnacja w stronę biedermeierowskiej prywatności

- zbliżenie do francuskiego parnasizmu; spokój, obiektywizm, plastyka opisu, precyzja wywodu intelektualnego

- kompromis między romantyzmem i neoklasycyzmem; porządek, jasność, zracjonalizowanie

Składnia i wersyfikacja:

- równowaga zdania

- rozbudowana grupa podmiotu i orzeczenia

- złożenia wielowypowiedzeniowe

- powtarzalność konturu składniowo-intonacyjnego

- układy anaforyczne i epiforyczne

- wiersz sylabiczny realizuje postulat stabilizacji

- monotonna regularność sylabotonicznych

→liryka deklamacyjna - oratorstwo, nawiązanie do romantyzmu

→liryka śpiewana - międzypowstaniowa tradycja pieśni, stylizacje ludowe, meliczność

lata 70. i 80.

→A. E. Odyniec

→J. B. Zaleski

→C. K. Norwid

→W. Pol

→S. Goszczyński

→K. Ujejski

→T. Lenartowicz

→W. Wolski

→K. Brzozowski

dojrzałość „przeburzowców”

→Leonard Sowiński

→Felicjan Medard Faleński

→Deotyma

nowi:

→A. Asnyk

→B. Aspis

→A. Michaux

→W. Ordon

→W. Bełza

Ostatnia fala tematów powstańczych zakończona w latach 70. Ukazywane na emigracji lub w Galicji. Niezależne od różnic indywidualnych, ukazywane jednolicie. Naczelne motywy to patriotyczne uniesienie, apoteoza męstwa i poświęcenia. Liryka modlitwy, apelu, obrazek, relacja, modlitwa. Konwencje heroiczno-martyrologiczna. Tęsknota, ból, ale również rysy brawury i humoru.

Depresja popowstaniowa w wierszach Asnyka (Poezje 1869). Sen grobów stylizowany na Piasta Dantyszka i Boską Komedię - wędrówka po piekle współczesności. Cierpienie i zgon wiedzie do odrodzenia światów. Zmianę przynosi epilog: solidarność z ideą i czynem powstańczym.

„Przedburzowcy” piszący w czasie pozytywizmu. Niezgoda na współczesność. Inną postawę prezentował Faleński: Kwiaty i kolce, Sponad mogił. Poematy, legendy, ballady na tematy mitologiczne i biblijne, antyczne. Patetyzm i wyrazy pospolite, zaskakujące zestawienia rymowe. Często skonwencjonalizowane ujęcia. Jaskrawość i groteska w Świstkach Sylena. Pisał gnomy, fraszki, liryki. Wiersze nazwane Menadrami (1892). Wiersze nieregularne: Pieśni spóźnione, Smutne dzieje serca na pokucie.

Negacja świata podszyta żalem u Leonarda Sowińskiego Poezje (1875) i O zmroku (1885). Ukazuje zwycięstwo niskich i destrukcyjnych sił.

Deotyma - Pod niebieską chorągwią, przeciw zbrodni, rozpuście, bezbożności; Na cześć wiary - pochwała religii.

Los nizin społecznych - obrazki opisowe i narracyjne. Ostrzeżenie przed gniewem i zemstą ludu. Protest przeciwko płytkości i kompromisowi: Aspis Sulamita, Ordon Garbus z Bonomii. Manifestacja kryzysu światopoglądowego, pozytywistyczne: Świdziański, Ochorowicz; krytyka romantycznego maksymalizmu: Grudziński Idealista.

W Królestwie ograniczenia przez cenzurę. Niedola kraju ciemiężonego. Gwarancja religijna w idei sprawiedliwości Bożej. Praca u podstaw i praca organiczna. Apel do szlachty o odrzucenie klasowych przesądów. Wiara w lud. Rzadko fabuły sensacyjne i tajemnicze, satyryczno-dygresyjne.

Adam Asnyk -

Maria Konopnicka -

Wiktor Gomulicki -

Epigoni:

→Gawalewicz Poezje (1889)

→Rossowski Poezje (1886, 1894)

→Gliński Poezje (1893)

Bunt modernistów - Gomulicki Pod ciosem.

Dalej tworzy Konopnicka (wspomnienia z podróży: Italia, Drobiazgi z podróżnej teki), często używa formy sonetu, impresjonizmu, ballady niesamowitości. Przeciwstawia się dekadentyzmowi. W 2 poł lat 90. nie milknie klasycyzm i protest społeczny: Nowe pieśni. Stylizacja biblijna: Z mojej biblii, Lex. Optymizm wobec sprawy Polski, mistyczna egzaltacja ziemi polskiej: Damnata. Profetyczne liryki: Głosy ciszy, Z księgi ducha. Silny wpływ filozofii genezyjskiej. Nakaz etycznego aktywizmu. Poezja okolicznościowa: Ludziom i chwilom, czci rocznice, zjazdy, tworzy odezwy: Do braci zmartwychwstańców, Śpiewnik historyczny 1767-1863.

Epika wierszowana - połowa lat 80.

Zwykle tematyka historyczna. Poematy: Laszka, Las, Oksana Wysockiego (1883, 1885, 1890).

Rok 1863 - Aureli Urbański Miatież (1893), sceny heroiczne i martyrologiczne - Konopnicka Przez głębinę (1902), akt odnowienia unii horodelskiej w roku 1861.

Większe objętościowo formy epickie: przeszłość dawna i baśniowa: Baśń nad baśniami Dziedzuszyckiego, Kniaziowie Różyńscy Komorowskiego. Szlachetność, odwaga, los rycerza: Polska w pieśni Deotyma.

Tradycja sielanki: Hanka Józefa Wierzbickiego. Szczegóły werystyczne. Porzuca stare schematy fabularne, oś konfliktu między dworem a chatą.

Dalsze trwanie poematu dygresyjnego: Imagin Konopnickiej.

Satyra i humoreska. Tworzona zwykle dla potrzeb prasy.

→od 1864 „Kurier Świąteczny”

→od 1865 „Kolce”

→od 1871 „Mucha”

→1866-1869 „Chochlik”

→1869-1896 „Szczutek”

→od 1869 „Diabeł”

- humoreski i burleski

- tradycja Berengera

- strofika sylabotoniczna

- wprowadzenie mowy potocznej

- gawędy W. Wysockiego Wszyscy za jednego, Nowe Dziady, Satyry i bajki

Satyra galicyjska:

→M. Biernacki Satyry obyczajowe

→W. Zagórski Z teki Chochlika

→A. Barteles Zbiór piosnek

→A. Asnyk Na przedpieklu

- teren życia politycznego

- nurt postromantyczny i pozytywistyczny

- atak na konserwatystów, działaczy demokratycznych

- portrety satyryczne

- satyry personalne

- monologi ironiczne

- poematy heroikomiczne

- nowele humorystyczno-dygresyjne

Poezja młodych: aktywizm społeczno-patriotyczny

Debiuty książkowe 1889-1891 (Kasprowicz, Lange, Nowicki, Niemojewski, Tetmajer). Zbiorowe wyznanie wiary, apel. Akcent na pokoleniową odrębność, atak na autorytety religijne i społeczne. Wiara w wyzwolenie mas ludowych.

→F. Nowicki Tatry (1897)

→J. Kasprowicz Obrazki z natury (1885-1887), Z chałupy (1888)

→A. Niemojewski Polonia irredenta (1895-1896)

Zapowiedzi dekadentyzmu

Problem zła, cierpienia, metafizyka, niziny społeczne.

Poemat Kasprowicza Chrystus (1890), Zagórskiego Król Salomon (1882).

Psalm tęsknoty - świat bez Boga, próba ratunku wiary.

Jeden z wielu - człowiek skazany na daremność wzniosłych marzeń.

Na przełomie wieków

A. Asnyk - wiersze społeczne Wśród przełomu, Świat się ogniem zapala. Obawa krwawej rewolucji i wiara w jej zwycięstwo.

M. Konopnicka - wiersze z podróży po Europie Italia. Ideowo-psychologiczna interpretacja włoskiego malarstwa, wpływ impresjonizmu. W Poezjach IV, Liniach i dźwiękach, Nowych pieśniach - krytyka społeczna, cechy mesjanistyczne, wiara w przyszłe odrodzenie. Ukochanie ziemi rodzinnej. Liryki profetyczne Głos ciszy, Z ksiąg ducha. Sugestia genezyjskiej filozofii Słowackiego. Poezja okolicznościowa - Ludziom i chwilom.

B. Młoda Polska

1890-1900

Liryka przełomu antypozytywistycznego:

-próby rehabilitacji

-opozycja przeciw pozytywizmowi

-młodzi zaangażowani społecznie i politycznie

- początkujący poeci:

→J. Kasprowicz

→K. Tetmajer

→A. Lange

→J. Żuławski

→Miriam

→Z. Trzeszczkowska

-walka pokoleń

- my młodzi, wy starzy

- akcenty patriotyczne po sprowadzeniu prochów Mickiewicza na Wawel

-abstrakcyjne ogólniki

-elementy retoryki

Liryka pesymistyczno-dekadencka

- postawa bierna

- artykuł Cezarego Jellenta Epidemia pesymizmu

-wpływ: przekład pism Leopardiego, filozofia Hartmana, Schopenhauera

- próba ratunku: litość i współczucie, kontemplacja sztuki, nirwana

-źródła: uniformizacja przemysłowo-miejska, niedostosowanie do przeciętności, ludzie-automaty, filistrzy, kołtuny, próba zaznaczenia swojej osobowości, cywilizacja przemysłowo-miejska, starzenie kultury europejskiej, zagrożenie przewrotem społecznym, świadomość przeżycia kultury, niemoc, splin, nuda, zachwianie wiary w świat wartości, osłabienie woli, niemoc, bierność, kobieta femme-fatale, mężczyzna - mizoginizm, hinduizm, poszukiwanie nowych podniet, dandyzm,

→W. Berent Próchno

→K. Przerwa-Tetmajer Poezje

→A. Lange

→J. Żuławski

→S. Korab-Brzozowski

→T. Miciński

→B. Leśmian

-terapia: nirwana, sztuka, erotyzm, kobieta, hedonizm, miłość, przyroda (Tatry),

Idealizm: Hartmann, Schopenhauer, Hegel, Kant

Symbolizm - ukształtowany w latach 80. we Francji i Belgii; manifest w „Le Figaro“ Jean Moreas (1886). Patroni: Ch. Baudelaire, S. Mallarme, P. Verlaine, J. A. Rimbaud.

W Polsce: A. Lange, Miriam, T. Miciński, K. Przerwa-Tetmajer, J. Kasprowicz, W. i S. Brzozowscy.

Świat otaczający człowieka stanowi symbol prawdziwego, idealnego bytu. Symbol to odpowiednik jakości, które nie będąc jasno skrystalizowane, nie posiadają adekwatnych określeń w języku. Jest wieloznaczny, oddziaływanie za pomocą sugestii. Teoria odrębności języka poetyckiego od codziennego.

Katalizatorem myśli jest przyroda. Dążenie do identyfikacji, poszukiwanie prapoczątków, przedistnienia, szukanie spokoju w prabycie.

Apoteoza języka „wybrańców”. Kult słowa-Logosu.

Sięganie po motywy biblijne, mit eleuzyński, szczególnie Ewa, raj utracony, wędrówka, żeglarz, życie jako więzienie duszy.

Badanie psychiki, rozmowy z duszą, tworzenie pejzaży wewnętrznych.

Zasada powszechnych powinowactw - stąd synestezja.

Popularność techniki sennej (oniryzm). Wizja jako wyrażenie sfery emocjonalnej. Widoczna u Micińskiego.

Poezja sugestii - środek pomocniczy, ekspresja pośrednia, ekwiwalent. Związany z psychologią i hipnozą. Nie działa za pomocą bezpośredniej perswazji, używa zamaskowanych chwytów. Sugestia podsuwa problem, jak należy ukształtować dzieło, aby mogło oddziaływać na odbiorcę.

Podsumowanie:

- zmniejszenie narracji i mimetycznego opisu

- ekwiwalencja

- rozbudowanie i zautomatyzowanie warstwy znaku

- zerwanie z ciągłością

- prawa logiki zostają zastąpione przez prawa światła

- autonomia sztuki

- wiele kobiecych personifikacji

- obiegowe symbole

1900-1907

Utwory wybitne:

→J. Kasprowicz Ginącemu światu, Salve Regina, Hymny

→T. Miciński W mroku gwiazd

→L. Staff Sny o potędze, Dzień duszy, Ptakom niebieskim

→A. Lange, M. Wolska, M. Komornicka, W. Orkan

Ekspresjonizm

Nastroje anarchistyczne, niszczycielskie. Wizja nadchodzącej katastrofy. Ludzkość ginąca pod gruzami. Uczestnictwo w Sądzie Ostatecznym. Odwrócone role sędziów: za zło oskarża się istotę świata upostaciowioną w Bogu.

Twórcy:

→K. Tetmajer Duch

→M. Komornicka Bunt anioła

→T. Miciński Niedokonany

→J. Kasprowicz Dies irae

→S. Przybyszewski De Profundis

- potęgowanie intensywności wyrazu

- krzyk

- ból przerastający normę

- hiperbole uczuć

- wyobraźnia katastroficzna

- buntownicy i jednostki nieszczęśliwe

- aktywizm

- zło zakorzenione w psychice

- próby odnalezienia swojej czarnej duszy

- niechęć do ładu i harmonii

- motywy tortur św. inkwizycji

- wiersz wolny, zerwanie rygorów,

- wciąż trwająca batalia z parnasizmem

Rekonwalescencja

Metafizyczna strona Młodej Polski.

→L. Staff: Sny o potędze (Kowal), Rekonwalescencja końca wieku (artykuł)

- pesymizm przechodzi w optymizm

- potęga i moc to możliwość panowanie nad sobą

- intensywność działania w formie sonetu

- wyzwanie dla dekadenckiej słabości

- rozkwit przyrody

- wpływ Nietzschego: wola mocy, teleowitalizm, żywioł Apolla i Dionizosa, niewyczerpalna energia, przewartościowanie wartości, moralność niewolników, krytyka altruizmu, idea nadczłowieka

Rewolucja 1905

Liryka rewolucyjna:

- Na barykady, ludu roboczy

- Łodzianka

-Wiosna ludów L. Staff

-Boże caria chrani, Warszawianka

- Pierwszy dzień stworzenia A. Lange

- Veni creator S. Wyspiański

- personifikacja wolności

- lud jako olbrzym/mocarz/cyklop

- metaforyka solarna

- erupcje wulkanów

Twórczość satyryczna

Wprowadzenie do „Chimery” - Jan Lemański. Bajka przekształcona w duchu Młodej Polski. Nasycenie liryzmem i psychologią. Parodia tradycyjnych bajek.

Satyrycy skupieni wokół pism satyrycznych i kabaretów (Zielony Balonik, tom Słówka Boya).

Satyra u Adolfa Nowaczyńskiego - krytyka romantyzmu.

Druki w „Liberum Veto”.

1907-1914

Poszukiwanie nowych środków wyrazu. Powrót do tradycji kulturowych, do literatury wkracza codzienność.

Klasycyzm

→K. Tetmajer (konfrontacja dekadentów z rzeczywistością, pocieszenie w idealnym bycie, odnalezienie spokoju w przestrzeni tatrzańskiej)

→J. Kasprowicz

→L. H. Morstin (fascynacja nurtem dionizyjskim)

- antidotum na atakowany romantyzm

- największym sztukmistrzem był L. Staff: igranie konwencjami, uklarownienie irracjonalizmu, elementy apollińsko-akademickie, uleczenie dekadenckiej choroby, filozofia stoicka, zmiana tonacji wierszy miłosnych (tomiki: Gałąź kwitnąca, Uśmiech godzin)

Franciszkanizm

Kult życia, w którym jest miejsce na ból i radość. Odrzucenie ascezy, skrępowania grzechem, ponurości. Nietzscheański Dionizos łączy się ze św. Franciszkiem.

- J. Kasprowicz Hymn do św. Franciszka, Księga ubogich

- T. Miciński Stygmaty św. Franciszka

- L. Staff Kwiatki św. Franciszka, Zgrzebna kantyczka

- poeta przestaje być wszechwładnym kreatorem

- pokora

Ideologia czynu

Kontynuacja symbolizmu i ekspresjonizmu

- L. Staff - tomik W cieniu miecza (kostium żołnierza, wojownika, metaforyka militarna, postawa aktywna, heroizm)

- A. Lange - Swemu pokoleniu (nietzscheanizm)

- J. Jedlicz - Hymn słoneczny

- S. Brzozowski - homo faber, człowiek zbrojny, renesans odkryć i wynalazków, kult zdobyczy cywilizacyjnych

- B. Leśmian Sad rozstajny (problematyka ontologiczno-egzystencjalna, relacja Bóg-człowiek, problem określenia innego bytu, cykl Z księgi przeczuć, symbolizm spod znaku Bergsona, czyste trwanie)

Poezja patriotyczna

1908 Rota M. Konopnicka

1911 Ikarowe loty K. Iłłakowiczówna

1912 Epopeja napoleońska A. Oppman

1914-1918

Poezja wojenna

→L. Staff Tęcza łez i krwi

→J. Żuławski

→B. Ostrowska List do pana Gabriela d'Annunzio

→A. Lange

→W. Orkan

→E. Słoński Ta, co nie zginęła...

→K. Tetmajer Cienie, O żołnierzu polskim 1795-1915

-poeci-żołnierze, poeci-legioniści,

- problem moralny: walka bratobójcza, upadek wartości, głód, cierpienie, z drugiej strony wolność

- słowa-klucze: Czyn, Wola, Walka, Cierpienie, Sprawa, Sława, Krew, Ofiara

- kult Piłsudskiego

- odżywają romantyczne symbole

- obrazki epickie, wierszowane reportaże, piosenki, apele

- mitologizacja wiejskiego ludu

Lektury:

• Asnyk A., Poezje zebrane, wstępem opatrzyła Zofia Mocarska-Tycowa, Toruń 1995 [tu: Poeci do publiczności, Między nami nic nie było, Sen grobów, Morskie Oko, Noc pod Wysoką, Limba, cykl Nad głębiami].

• Baudelaire Ch., Kwiaty zła. Wybór, Oprac. i wstęp Mieczysław Jastrun, Warszawa 1981.

• Kasprowicz J., Wybór poezji, oprac. Jan Józef Lipski, Wrocław 1990 BN I, 120, [tu: Wstęp oraz szczególnie: Z chałupy, Z więzienia, Chrystus, Anima Lachrymans, Krzak dzikiej róży, Hymny, Ballada o słoneczniku, Księga ubogich].

• Konopnicka M., Poezje, oprac. Alina Brodzka, Warszawa 1963 [tu: Jaś nie doczekał, A czemuż wy, chłodne rosy..., Wolny najmita, Kalokagatos, Przygrywka, A jak poszedł król...].

• Miciński T., Poezje, oprac. Jan Prokop, Kraków 1980 [tu: Wstęp oraz szczególnie: Strąceni z niebiosów: Lucifer, Kain, Korsarz; Noce polarne; Już świt; In loco tormentorum; Akwarele oraz wybrane utwory z Nietoty].

• Rilke R. M., Poezje, wybór, tłum. i posłowie Mieczysław Jastrun, Kraków 1974.

• Staff L., Wybór poezji, Wybór i wstęp Mieczysław Jastrun, Wrocław 1985 BN I, 181 [tu: Wstęp oraz utwory należące do tomików powstałych w okresie Młodej Polski].

• Symboliści francuscy. (Od Baudelaire`a do Valery`ego),wstęp i oprac. Mieczysław Jastrun, Wrocław 1965. BN II, 146.

• Tetmajer K., Poezje wybrane, oprac. Julian Krzyżanowski, Wrocław 1968  BN I, 123 [tu Wstęp oraz utwory pochodzące z czterech pierwszych serii].

• Whitman W., Źdźbła trawy. Poezje wybrane, słowo wstępne, wybór i oprac. Juliusz Żuławski, Warszawa 1966.

6

---