1. POJĘCIE PRAWA KARNEGO

• prawo karne(materialne) - dziedzina prawa określająca czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej. Obejmuje prawo karne procesowe oraz wykonawcze. Zawarte głównie w Kodeksie Karnym (KK)

• prawo karne procesowe - postępowanie karne, procedura karna - określa reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalności zmierzającej do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Określa uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym. Zawarte w Kodeksie postępowania karnego (KPK)

• prawo karne wykonawcze - reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. Wyróżnia się wśród niego prawo penitencjarne zawierające przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności. Zawarte w Kodeksie karnym wykonawczym (KKW)

• Prawo karne skarbowe- odpowiedzialne za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, czyli czyny naruszające interesy Skarbu Państwa. Podatki, cła, obrót dewizowy, obrót gier losowych i totalizatorów. Zawarte w Ustawie karnej skarbowej (UKS)

• Prawo karne wojskowe - w KK jako część wojskowa. Określa przestępstwa wojskowe, tzn. przestępstwa żołnierzy łączące się z obowiązkiem służby wojskowej i dyscypliną wojskową (np. dezercja) i wprowadza pewne odmienności od ogólnych zasad odpowiedzialności karnej, mające zastosowanie w przypadku popełnienia przestępstwa niewojskowego przez żołnierza.

• Postępowanie z nieletnimi - nie jest częścią prawa karnego, ale KK ustala podstawy do zastosowania środków wychowawczych i poprawczych

• Prawo o wykroczeniach - prawo karno-administracyjne - blisko spokrewnione z KK, rozpatrywane w pierwszej instancji przez organy pozasądowe: kolegia do spraw wykroczeń

• Prawo karne międzynarodowe - przepisy wewnętrzne prawa karnego odnoszące się do przestępstw z elementem obcym(np. popełnionych przez cudzoziemców lub za granicą) oraz do instytucji międzynarodowej współpracy w sprawach karnych (ekstradycja, wykonywanie obcych wyroków skazujących)

• Międzynarodowe prawo karne - przepisy prawa międzynarodowego odnoszące się do przestępstw międzynarodowych, a zwłaszcza zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko pokojowi

2. NAUKA PRAWA KARNEGO I NAUKI POKREWNE

1. Nauka prawa karnego - zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, usystematyzowaniem zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa. Także wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego - ich krytyczna ocena i propozycja zmian. Nauki pokrewne:

• Kryminologia - nauka o przestępczości i przestępcy. Przestępczość jako zjawisko społeczne - opis rozmiarów, struktury, dynamiki i skutków społecznych. Główne zagadnienia to przyczyny przestępczości. Badanie środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości oraz ich skuteczności.

• Wiktymologia - nauka o ofierze przestępstwa. Młoda dziedzina stanowiąca dopełnienie kryminologii. Badanie roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza czynniki tworzące podatność na stanie się ofiarą oraz metody zapobiegania wiktymizacji.

• Kryminalistyka - nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, ścigania ich sprawców oraz uzyskiwaniu i utrwalaniu środków dowodowych. Wyróżnia się wśród niej: taktykę kryminalistyczną oraz technikę kryminalistyczną(tworzenie metod rekonstrukcji zdarzenia przestępnego i identyfikacji sprawcy, np. daktyloskopia[odciski palców], mechanoskopia[ślady narzędzi przestępstwa], badanie pisma, problematyka wariografu i in.).

• Nauka o polityce kryminalnej - działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje: politykę ustawodawczą, ścigania przestępstw, wpływanie na stosowanie przez sądy kar za dane rodzaje przestępstw(polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności(polityka penitencjarna)

• Nauki penitencjarne - różne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności. Zarówno problematyka prawa karnego, jak i metody postępowania ze skazanymi w celu resocjalizacji bądź zapobieżenia ich degradacji społecznej w czasie odbywania kary.

3. Funkcje prawa karnego

• sprawiedliwościowa - zaspokojenie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej.

• ochronna - ochrona pewnych dóbr, których istnienie i respektowania składa się na pewien porządek społeczny

• gwarancyjna - gwarantuje obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny, których prawo za przestępstwo nie uważa. Nie odnosi się do racji bytu prawa karnego, ale służy ochornie jednostki przed arbitralnym postępowaniem organów państwowych.

4. ZASADY PRAWA KARNEGO

1. ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ ZA CZYN

• podstawą odpowiedzialności karnej nie mogą być myśli, poglądy, zamiary człowieka, jego właściwości psychiczne lub fizyczne, lub jego stan niebezpieczeństwa. Dopiero w ten, gdy to urzeczywistni się w czynie, może zostać człowiek ukarany (np. propagowanie faszyzmu).

• umieszczenie niepoczytalnych sprawców w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym jest środkiem zabezpieczającym, a nie pociągnięciem do odpowiedzialności karnej.

• u nieletnich nie tylko popełnienie czynu karalnego, ale i objawy demoralizacji podstawą do stosowania środków wychowawczych.

1. ZASADA WINY

• określenie więzi psychicznej między sprawcą a czynem

• nie ponosi się odpowiedzialności karnej za samo spowodowanie jakiegoś skutku

• trzeba przypisać winę w czasie czynu

1. ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI INDYWIDUALNEJ I OSOBISTEJ

• odpowiedzialność posiłkowa - w polskim prawie skarbowy, kiedy grzywną można obciążyć osobę, za którą sprawy załatwiał pełnomocnik

• odpowiedzialność zbiorowa - pozostałości przy pewnych typach, np. udział w bójce lub pobiciu, z których wyniknął uszczerbek na zdrowiu lub śmierć człowieka; udział w zbiegowisku, gdy uczestnicy wspólnie dopuszczają się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie.

• odpowiedzialność indywidualna - czyli indywidualizacja kary oraz indywidualizacja odpowiedzialności karnej.

• odpowiedzialność osobista - nie może jej przejąć na siebie inna osoba niż sprawca przestępstwa. Grzywny nie może spłacić osoba spoza kregu najbliższych. W praktyce skutki skazania zawsze dotkną innych osób prócz skazanego, jednakże są to skutki uboczne, nie zamierzone przez ustawodawcę.

1. ZASADA HUMANITARYZMU - wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki karne nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.

2. ZASADA nullum crimen sine lege

• “nie ma przestępstwa bez ustawy”

• chroni jednostki przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe

• adresatem nie tylko sędzia, ale i ustawodawca

• reguły szczegółowe:

- nullum crimen sine lege scripta - musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie

- nullum crimen sine lege certa - musi opisywać przestępstwo w sposób maxymalnie dokładny

- niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść skazanego

- nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit) - ustawa wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz

- nulla poena sine lege - kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie. Sankcja względnie oznaczana, tj. dolna i górna granica kary, aby sędzia mógł ją dostosować do wagi i okoliczności konkretnego czynu.

5. SZKOŁY I KIERUNKI W NAUCE PRAWA KARNEGO

• racjonalistyczo-humanitarny wieku Oświecenia

- postulat równości wobec prawa

- postulat jasnego, zapisanego w ustawie prawa karnego

- postulat zniesienia okrucieństwa kar i tortur

- postulat uznania za przestępstwa tylko czynów szkodliwych społecznie a nie np. kara za czary bądź samobójstwo

- ogólnie: idee humanitaryzmu, racjonalności i jasności

• szkoła klasyczna

- punktem wyjścia dla odpowiedzialności karnej jest czyn zabroniony przez ustawę

- sprawiedliwa odpłata za czyn - proporcjonalna do wagi czynu i winy sprawcy

- podkreślanie znaczenia ogólnoprewencyjnego kary

- głównej założenia tej szkoły wpływają na współczesny kształt prawa karnego (definicja przestępstwa, zasady winy i sens kary)

• szkoła antropologiczna(szkoła pozytywna)

- Lombroso - niektórzy mają wrodzone predyspozycje do popełnienia przestępstw. Tzw. przestępcy z urodzenia.

- odrzucenie pojęcia winy jako podstawy odpowiedzialności karnej

- postulat stosowania środków zabezpieczających społeczeństwo przed przestępczością. Podstawą nie popełnienie przestępstwa, lecz stan niebezpieczeństwa jako cecha jednostki

- wpływ na rozwój kryminologii, lecz żaden na prawo karne.

• szkoła socjologiczna

- przyczyny przestępczości tkwią w warunkach społecznych

- nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany (mimo że czyn pociągał do odpowiedzialności karnej)

- 3 kategorie sprawców: *z nawyknienia - nie nadają się do poprawy, wiec celem eliminacja

*nadający się do poprawy, ale trzeba zastosować karę mogącą tą poprawę spowodować, mogą być niewspółmierne

*przypadkowi - nie wymagają poprawy, ale jedynie ostrzeżenia poprzez karę.

• inne kierunki w prawie karnym

- obrona społeczna - antyspołeczność sprawcy jako wskaźnik do ustalenia po popełnieniu przestępstwa. Stosowano by środki obrony społecznej o charakterze prewencyjnym, wychowawczym i leczniczym, które byłyby nieoznaczone co do czasu ich trwania i podlegałyby modyfikacją podczas wykonywania

- nowa obrona społeczna - postulat przekształcenia istniejącego prawa karnego, przeciwdziałanie warunkom sprzyjającym przestępczości i neutralizowanie osób, które mogłyby wejść na drogę przestępczą. W stosunku do osób, które juz przestępstwo popełniły kara ma umożliwić resocjalizację sprawcy(preferowana bez pozbawienia wolności). Potrzeba dostosowania kary nie do czynu, ale do sprawcy. Propozycja podzielenia procesu karnego na dwa stadia: 1. typowe ustalenie popełnionego czynu zabronionego 2. wybór kary odpowiedniej do osobowości sprawcy, z udziałem specjalistów innych dziedzin nauk społecznych np. socjolog, pedagog, psycholog.

- neoklasycyzm/nowy realizm - postulat powrotu do idei kary sprawiedliwej, czyli współmiernej do wagi przestępstwa i rezygnację z ambitnych celów resocjalizacyjnych, które nie dawały efektów.

- abolicjonizm - postuluje likwidację prawa karnego i zastąpienie kary różnymi instrumentami rozwiązywania konfliktów społecznych. Przestępstwo jest konfliktem do rozwiązania. Sędzia powinien być tlyko mediatorem. Dobra krytyka istniejącego mechanizmu prawnokarnego, ale bardzo naiwna - jak karać za zgwałcenie, zabójstwo czy szpiegowstwo?

6. ZAGADNIENIA KRYMINALIZACJI

• uznawanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa lub utrzymywanie przestępności tych czynów

• opisowa nauka o kryminalizacji

- ustalanie rzeczywistych powodów kryminalizacji

- powody kryminalizacji racjonalne (nastawienie na osiągniecie pewnego celu) i irracjonalne(tj. emocjonalne, pewne czyny uznawane za karygodne)

- tendencja dekryminalizacyjna tylko pozorna.

• normatywna nauka o kryminalizacji

- tworzenie zasad określających kiedy kryminalizacja powinna następować a kiedy względnie jest dopuszczalna

- rachunek zysków i strat(kosztów), jakie wiążą się z kryminalizacją.

zasada subsydiarności prawa karnego - prawo karne nie powinno interweniować, gdy inne rodzaje reakcji społecznej są wystarczające.

- pełne, rzeczowe uzasadnienie decyzji o kryminalizacji

- opiera się przede wszystkim na kryterium społecznej szkodliwości czynu

7. USTAWA KARNA I JEJ STOSOWANIE

• Źródła polskiego prawa karnego

- Kodeks karny + ustawy dodatkowe: szczególne(np. o zwalczaniu niedozwolonego wyrobu spirytusu albo typu administracyjnego (np.prawo budowlane). Dzieli się na 3 części: ogólną(zasady odpowiedzialności karnej, katalog kar i zasad ich wymierzania), szczegółową(przepisy o poszczególnych typach przestępstw i wskazanie kar z nie) i wojskową(dot.tylko żołnierzy).

- Przepisy innych dziedzin prawa - odwołanie do przepisów np. prawa cywilnego, aby ustalić definicję związku małżeńskiego

- Konstytucje i umowy międzynarodowe - prawo karne musi odpowiadać standardom konstytucyjnym oraz międzynarodowym poprzez: bezpośrednie przepisy bądź zobowiązania do określonego kształtu ustawodawstwa, np. dot. obrotu narkotykami.

- Judykatura i doktryna - orzecznictwo sądowe wpływa na kształt obowiązującego prawa karnego, szczególnie tyczy się SN który oddziaływuje siłą swojego autorytetu, wyjaśnianie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub różnie stosowanych w praktyce.

• Wykładnia przepisów prawa karnego

- wykładnia językowa - znaczenie słów użytych w tekście ustawy. Ma przewagę nad innymi wykładniami.

- wykładnia teleologiczna - odwołanie do celu i sensu przepisu

- wykładnia systemowa - umiejscowienie przepisu w systemie danej gałęzi prawa

- wykładnia zwężająca i rozszerzająca - gdy zachodzi różna możliwość rozumienia przepisu to następuje odwołanie do wykładni celowościowej i systemowe w efekcie wybierając węższy lub szerszy wariant rozumienia przepisu

• Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu:

- wejście w życie - ustawa określa sama, np. poprzez podanie daty bądź zwrot „z dniem ogłoszenia”.

- czas popełnienia przestępstwa - ważny jest czas działania a nie czas nastąpienia skutku. Jednak dla obliczania terminu przedawnienia przestępstw materialnych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku.

- obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu

- jeśli między popełnieniem przestępstwa a wydaniem orzeczenia sądu nastąpi zmiana ustawy, to stosuje się ustawę względniejsza dla sprawcy pod względem długości kary, możliwości złagodzenia, okresu przedawnienia i in. Nie można zastosować obu jednocześnie!

- zasada stabilności wyroków - nowa ustawa nie wpływa na wyroki zapadłe wcześniej. Wyjątkiem jest gdy czyn przestaje być zabroniony pod groźbą kary. Wyrok wtedy traci moc i następuje jego zatarcie.

- łagodniejsze zagrożenie karą wpływa na zapadłe wyroki tylko w dwóch przypadkach: 1. gdy górna granica kary jest niższa od kary orzeczonej 2. gdy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, a takowa została wymierzona

- Ustawy epizodyczne - ustawy obowiązujące tylko przez określony czas w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycznymi np. klęska żywiołowa.

• Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób

- zasada terytorialności - czyny popełnione na polskim terytorium lub na polskim statku wodnym lub powietrznym(czyli zarejestrowane w Polsce), chyba że umowa międzynarodowa stanowi inaczej. Terytorium Polski to: obszar powierzchni ziemi wraz z wodami wewnętrznymi oraz morskie wody przybrzeżne, a także słup powietrza nad tymi obszarami i wnętrze ziemi pod nimi. Obszar lądowy wyznaczają granice ustalone w traktatach z państwami sąsiednimi. Obszar powietrzny kończy się na wysokości najniższych punktów orbit sztucznych satelitów ziemi, czyli na wys. około 90 km.

- zasada narodowości podmiotowej - inaczej zasada obywatelstwa. Obywatel polski odpowiada za wszelkie czyny popełnione za granicą, które są przestępstwami wg prawa polskiego i prawa obowiązującego w miejscu popełnienia(podwójna przestępność czynu!). Wyłączenie tej zasady gdy: 1. polski funkcjonariusz publiczny popełnia przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji 2.gdy w miejscu nie podlegającym żadnej władzy państwowej np. Antarktyda lub tratwa na pełnym morzu.

- zasada narodowości przedmiotowej(ochronna) ograniczona - czyny popełnione przez cudzoziemców za granicą podlegają ustawie polskiej tylko wtedy, gdy są skierowane przeciwko interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osobie prawej lub polskiej jednostki organizacyjnej bez osobowości prawej.

- zasada narodowości przedmiotowej(ochronna) nieograniczona - bez względu na obywatelstwo sprawcy i bez ograniczenia podwójnej przestępności gdy: 1.przestępstwa przeciwko bezpieczeństwo wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP 2. przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym 3. przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym 4. fałszywe zeznania złożone wobec urzędu polskiego.

- zasada odpowiedzialności zastępczej - gdy cudzoziemiec popełnia przestępstwo nie objęte zasadą ochronną ograniczoną ani nieograniczoną i jest ono zagrożone w polskiej ustawie karą pow. 2 lat pozbawienia wolności. Stosuje się ustawę polską pod warunkiem, że sprawca przebywa w Polsce i nie postanowiono go wydać (pierwszeństwo ekstradycji sprawcy za granicę!)

- zasada represji wszechświatowej - inaczej zasada uniwersalna. Przestępstwa, których ściganiem zainteresowana jest cała społeczność międzynarodowa np. ludobójstwo, porywanie samolotów, handel narkotykami, fałszowanie pieniędzy. Nie oznacza to jednak bezwzględnego nakazu ścigania każdego z takich przestępstw w Polsce, tylko wtedy gdy sprawcy nie postanowiono wydać i przebywam na polskim terytorium.

- moc prawna orzeczeń zagranicznych - wyrok, który zapadł za granicą nie stanowi przeszkody do ponownego skazania sprawcy w Polsce, oczywiście wg zasad możliwości zastosowania polskiej ustawy(tak jak wyżej). Uwzględnia się po wymierzeniu kary czas pozbawienia wolności za granicą oraz uwzględnia różnicę miedzy tymi karami.

• Immunitety

- materialny - stałe uchylenie karalności czynu wypełniającego znamiona przestępstwa. Np. adwokat.

- formalny - czasowe wyłączenie możliwości wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego. Związany z pełnioną funkcją. Dotyczy: prezydent, posłowie, senatorowie, sędziowie, Rzecznik Praw Obywatelskich, pracownicy NIK, prokuratorzy (!!!).

- poseł lub senator nie może być zatrzymaniu lub aresztowany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem przyłapania na gorącym uczynku i gdy zatrzymanie niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

6

---