PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

ZNACZENIE PRAWNE PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKU

Nabycie spadku - lub udziału w nim - w drodze dziedziczenia nie jest obowiązkiem spadkobiercy, ale zależy od jego woli. W związku z tym na tle systemów prawnych, które przyjmują konstrukcję nabycia spadku z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa, konieczne staje się rozwiązanie problemu umożliwienia spadkobiercom zadecydowania o tym, czy chcą dziedziczyć rozwiązanie: dwa możliwe modele:

1. przyznanie spadkobiercy możliwości odrzucenia spadku w ściśle oznaczonym terminie; spadkobierca traci tę możność z chwilą upływu terminu, a jeżeli swym zachowaniem dal wyraz temu, że nie zamierza spadku odrzucić, to nawet wcześniej

2. ustawa może nie przewidywać możliwości odrzucenia spadku, ale stanowić, że spadkobierca nabywa spadek tylko w razie przyjęcia go w sposób wyraźny lub dorozumiany

W obu tych modelach przyjęcie to może nastąpić jedynie w ramach określonego terminu i wywiera skutek wsteczny, od chwili otwarcia spadku.

Wedle prawa polskiego spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa, może jednak w oznaczonym terminie:

1. przyjąć spadek wprost (za długi spadkowe będzie odpowiadał bez ograniczeń)

2. przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza

3. spadek odrzucić

Jedyny wyjątek od tej kreowanej w art. 1012 k.c. zasady dotyczy Skarbu Państwa jako spadkobiercy ustawowego. Skarb Państwa nie może odrzucić spadku, który mu przypadł z mocy ustawy, nie składa też oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023
k.c). Należy jednak podkreślić, że wyjątek ten nie ma zastosowania, gdy Skarb Państwa jest powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu

stan prawny przed przyjęciem spadku

Dopóki nie upłynął oznaczony termin, a spadkobierca nie złożył oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, nabycie spadku przez tego spadkobiercę, które już nastąpiło z mocy samego prawa (art. 925 k.c), ma charakter tymczasowy. Spadkobierca może bowiem unicestwić skutki tego nabycia przez to, że spadek odrzuci, albo też może nadać nabyciu spadku charakter definitywny przez to, że spadek przyjmie (przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące).

Dopóki trwa ta tymczasowa sytuacja:

1. spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału w nim w całości, ani w części

2. spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia nabycia spadku, ponieważ przyjęcie spadku stanowi konieczną przesłankę tego stwierdzenia

3. z punktu widzenia odpowiedzialności za długi spadek jest oddzielony od majątku spadkobiercy: spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku, tzn. wierzyciele spadku mogą żądać zaspokojenia swych należności tylko z majątku spadkowego, a wierzyciele spadkobiercy - tylko z majątku tego ostatniego, ale nie ze spadku

Ustawodawca ustanowił w art. 1015 § 2 k.c. fikcję prawną, w myśl której brak oświadczenia spadkobiercy w oznaczonym terminie jest równoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

transmisja (transmissio hereditatis)

• jest to zjawisko które zaistnieje gdy spadkobierca zmarł w okresie, gdy nabycie przez niego spadku miało charakter tymczasowy i nie stało się jeszcze definitywne wówczas sytuacja prawna polegająca na tymczasowym nabyciu spadku przechodzi na osoby powołane do dziedziczenia po zmarłym spadkobiercy, które mogą ten spadek przyjąć lub odrzucić

• zmarłego spadkobiercę nazywamy transmitentem, a osoby powołane do dziedziczenia po nim - transmitariuszami

• transmisja jest konsekwencją obowiązującej w prawie polskim konstrukcji dziedziczenia; prawo do przyjęcia lub odrzucenia tego spadku, z którego to prawa transmitent nie zdołał uczynić użytku wskutek swej śmierci, przechodzi zatem w drodze dziedziczenia na transmitariusza

• transmitariusz jest powołany do dwóch spadków - po pierwszym spadkodawcy i po transmitencie; może przyjąć lub odrzucić oba spadki bądź też odrzucić spadek po pierwszym spadkodawcy, a przyjąć po transmitencie; nie może natomiast przyjąć spadku po pierwszym spadkodawcy, a odrzucić po transmitencie, albowiem przesłanką dziedziczenia przezeń po pierwszym spadkodawcy jest to, że dziedziczy on po transmitencie

skutki przyjęcia i odrzucenia spadku

Z chwilą przyjęcia spadku, czy wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza, nabycie przez spadkodawcę, który przyjął spadek, staje się definitywne. W szczególności spadkobierca ten nie może spadku odrzucić.

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c); uważa się zatem, że spadkobierca ten nigdy nie nabył spadku i że spadek bezpośrednio, od chwili jego otwarcia, przypadł tym spadkobiercom, którzy go ostatecznie odziedziczyli. Jest to fikcja prawna.

• prawo polskie nie zna przyjęcia spadku w sposób dorozumiany spadkobierca, choćby spadek objął i zarządził nim tak jak swoją własnością, może następnie ten spadek odrzucić, dopóki nie upłynął termin określony w art. 1015 § 1 k.c.

• powstaje wówczas między spadkobiercą, który spadkiem zarządzał, a potem go odrzucił, i spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, problem rozliczeń z tytułu sprawowanego zarządu; do rozliczeń tych art. 1021 k.c. każe odpowiednio stosować przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia

• ustawa nie określa natomiast skutków, jakie w stosunku do osób trzecich wywołują czynności dokonane przez spadkobiercę, który spadkiem zarządzał, a potem go odrzucił, jeżeli spadkobiercy, którzy zamiast niego doszli do spadku, czynności tych nie potwierdzili (art. 756 k.c); jak się wydaje, wobec braku generalnego uregulowania w tej kwestii w prawie spadkowym osoby trzecie korzystają wtedy tylko z takiej ochrony, jaką im zapewniają przepisy szczególne zawarte w innych działach prawa cywilnego (np. art. 169 i 452 zd. pierwsze k.c), jeżeli oczywiście spełnione są przesłanki określone w tych przepisach

zaskarżenie odrzucenia spadku

Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, aby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego, według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527-533 k.c). Uwzględnienie przez sąd takiego żądania, zgłoszonego przez wierzyciela w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko spadkobiercom, którzy w wyniku odrzucenia spadku przez dłużnika doszli zamiast niego do spadku (por. art. 55 1 § 1 k.c), pociąga za sobą bezskuteczność względną odrzucenia spadku w stosunku do wierzyciela; wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swej należności ze spadku tak, jak gdyby ten spadek został przyjęty przez spadkobiercę będącego jego dłużnikiem. Wierzycielowi spadkobiercy, który spadek odrzucił, przysługuje przy tym pierwszeństwo przed wierzycielami spadkobierców, którym spadek ostatecznie przypadł (art. 532 k.c).

• o pokrzywdzeniu wierzycieli spadkobiercy można mówić jedynie wtedy, gdy spadkobierca będący dłużnikiem był niewypłacalny już w chwili odrzucenia spadku, z natury rzeczy nie wchodzi tu bowiem w rachubę hipoteza, że dłużnik stał się niewypłacalny dopiero wskutek przyjęcia nadmiernie obdłużonego spadku

• według poglądu panującego w literaturze, choć różnie uzasadnionego, nie wymaga się, aby spadkobierca-dłużnik, odrzucając spadek, działał ze świadomością pokrzywdzenia swych wierzycieli ani - tym bardziej - aby inny spadkobierca, któremu spadek ostatecznie przypadł, wiedział o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli

• uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne wierzyciel może żądać:

• w ciągu sześciu miesięcy od powzięcia o tym wiadomości, lecz

• nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku (art. 1024 §2 k.c)

TERMIN DO PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKU

1. charakter i bieg terminu

• termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku wynosi sześć miesięcy i jest terminem zawitym prawa materialnego (termin do wykonania prawa kształtującego)

• jeżeli spadkobierców jest kilku, biegnie on odrębnie dla każdego spadkobiercy

• bieg terminu rozpoczyna się w dniu, w którym spadkobierca dowiedział się “o tytule swego powołania" (art. 1015 § 1 k.c); przez to określenie należy tu rozumieć konkretny stan faktyczny, z którego wynika powołanie spadkobiercy. Podstawowym elementem tego stanu faktycznego jest śmierć spadkodawcy

Inne elementy stanu faktycznego:

• wiedza o łączącym spadkobiercę ze spadkodawcą stosunku rodzinnym, uzasadniającym powołanie go w najbliższej kolejności do dziedziczenia z ustawy

• znajomość treści testamentu

Elementy stanu faktycznego, z którego wynika powołanie danego spadkobiercy mogą się ujawnić lub powstać dopiero później:

• odnalezienie testamentu, który w chwili otwarcia spadku nie był znany

• odrzucenie spadku

Do przyjęcia lub odrzucenia spadku przez spadkobiercę, który nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, niezbędne jest oświadczenie jego przedstawiciela ustawowego, złożone za zezwoleniem sądu opiekuńczego. W związku z tym nie powinno budzić wątpliwości, że w takim wypadku bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym przedstawiciel ustawowy dowiedział się o tytule powołania spadkobiercy. W dalszej konsekwencji należy sądzić, że w stosunku do spadkobiercy, który jest pozbawiony zdolności do czynności prawnych lub w niej ograniczony i nie ma przedstawiciela ustawowego, bieg terminu może się rozpocząć dopiero po spełnieniu dodatkowej przesłanki w postaci ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo ustania przyczyny jego ustanowienia.

Judykatura przyjmuje, że półroczny termin z art. 1015 § 1 k.c. jest zachowany, jeżeli przed upływem tego terminu odpowiednie pismo będące wnioskiem o odebranie oświadczenia wpłynęło do sądu, choćby samo złożenie oświadczenia i sporządzenie protokołu nastąpiło później (orzeczenie SN z 20 lutego 1963 r.)

2. bieg terminu w wypadku transmisji

W wypadku transmisji art. 1017 k.c. przewiduje przedłużenie dla transmitariusza terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku po spadkodawcy transmitenta termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia co do spadku po transmitencie.

Należy wyróżnić dwie sytuacje:

1. transmitent zmarł po rozpoczęciu biegu terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po pierwszym spadkodawcy, tzn. po dowiedzeniu się o tytule swego powołania do tego spadku termin dla transmitariusza biegnie dalej, choćby nie wiedział nawet o tytule powołania transmitenta do spadku po pierwszym spadkodawcy; ulega jednak stosownie do art. 1017 k.c., odpowiedniemu przedłużeniu

2. transmitent zmarł przed rozpoczęciem biegu tego terminu termin do złożenia oświadczenia po pierwszym spadkodawcy nie może upłynąć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia po transmitencie, jednak nie dzieje się tak na podstawie art. 1017 k.c.; dowiedzenie się przez transmitariusza wcześniej o tytule powołania transmitenta nie ma znaczenia prawnego dopóki nie wie, o tym że sam jest powołany do spadku po transmitencie; w tym wypadku bieg terminu do przyjęcia spadku przez transmitariusza po pierwszym spadkodawcy może rozpocząć się najwcześniej od chwili dowiedzenia się o tytule powołania do spadku po transmitencie

3. skutki braku oświadczenia

Brak oświadczenia spadkobiercy co do przyjęcia lub odrzucenia spadku w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania, jest jednoznaczny z przyjęciem przez niego spadku (nabycie spadku staje się definitywne i nie można go już odrzucić)

ZASADA: uważa się. że spadkobierca przyjął spadek wprost.

WYJĄTKI: Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza w następujących wypadkach:

1. jeżeli spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia

2. jeżeli spadkobiercą jest osoba prawna

3. jeżeli choć jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem

4. gdy choć jeden ze współspadkobierców wprawdzie nie złożył żadnego oświadczenia, ale jest
   osobą, której brak oświadczenia jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza

OŚWIADCZENIE O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU

1. charakter i cechy czynności

2. tryb złożenia oświadczenia

3. kto składa oświadczenie?

4. dane, które powinno zawierać oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

5. wady oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

1. charakter i cechy czynności

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku:

1. jest czynnością prawną jednostronną, która obejmuje odpowiednie oświadczenie woli spadkobiercy, złożone w formie przepisanej przez prawo. Oświadczenie to podlega ogólnym przepisom prawa cywilnego o oświadczeniach woli

2. może być tylko bezwarunkowe, a jego skutki nie mogą być ograniczone terminem. Oświadczenie złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne (art. 1018 § 1 k.c)

3. nie jest skierowane do oznaczonej osoby (sąd ani notariusz nie są adresatami tego oświadczenia), jest ono z mocy wyraźnego postanowienia art. 1018 § 2 k.c. nieodwołalne

4. jest niepodzielne: spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić

Wyjątki od tej zasady przewidziano w trzech sytuacjach:

1. spadkobierca, który do części spadku jest powołany jako spadkobierca ustanowiony, a do innej jako spadkobierca podstawiony, może jedną z tych części przyjąć lub odrzucić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia drugiej części

2. spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu; nie może postąpić odwrotnie (z przyrostu może korzystać tylko taki spadkobierca, który dziedziczy spadek na podstawie testamentu)

3. spadkobierca, który jest powołany do spadku zarówno z mocy ustawy, jak i z mocy testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy

DWIE SYTUACJE:

1. gdy dopiero odrzucenie spadku przypadającego z testamentu otwiera drogę do dziedziczenia ustawowego, a spadkobierca testamentowy, który odrzucił spadek przypadający mu z mocy testamentu, jest zarazem
   spadkobiercą ustawowym; nie mamy w gruncie rzeczy do czynienia z wyjątkiem od zasady niedopuszczalności przyjęcia spadku jedynie w części

2. gdy co do części spadku zachodzi dziedziczenie testamentowe, a co do części - ustawowe, przy czym ta sama osoba jest powołana z obydwu tytułów (w doktrynie trafnie przyjmuje się, że w rozważanej tu sytuacji spadkobierca ma pełny wybór) to wyjątek od zasady niedopuszczalności przyjęcia spadku jedynie w części

5. może być złożone tylko w formie przewidzianej ustawą pod rygorem nieważności

2. tryb złożenia oświadczenia

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

• składa się przed sądem rejonowym lub przed notariuszem (art. 1018 § 3 zd. pierwsze k.c)

Właściwy jest:

1. sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie

2. sąd spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku

• oświadczenie składa się bądź ustnie do protokołu, bądź na piśmie, z podpisem urzędowo poświadczonym

3. kto składa oświadczenie?:

1. spadkobierca osobiście

2. za pośrednictwem pełnomocnika pełnomocnictwo powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym

3. w imieniu spadkobiercy nie mającego zdolności do czynności prawnych oświadczenie składa jego przedstawiciel ustawowy, a oświadczenie spadkobiercy w tej zdolności ograniczonego wymaga zgody przedstawiciela ustawowego; do złożenia oświadczenia lub wyrażenia zgody przez przedstawiciela ustawowego potrzebne jest uprzednie zezwolenie sądu opiekuńczego, co jednak nie dotyczy -jak się wydaje - przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza

4. w imieniu osoby prawnej oświadczenie składa jej organ

4. dane, które powinno zawierać oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

1. dane określone w art. 641 § 1 i 2 k.p.c.

2. wzmianka o tym, czy przyjęcie następuje wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza; brak zastrzeżenia, że spadkobierca przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza, oznacza przyjęcie proste

5. wady oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Nie jest rzeczą przypadku, że odnoszący się do tego zagadnienia art. 1019 k.c. spośród wad oświadczenia woli wymienia tylko błąd i groźbę; oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku:

1. złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.) jest oczywiście bezwzględnie nieważne, w związku z czym odrębne uregulowanie nie było tu potrzebne

2. pozorność nie wchodzi w rachubę, ponieważ oświadczenie w sprawie przyjęcia lub odrzucenia spadku nie jest oświadczeniem składanym drugiej stronie

Artykuł 1019 z jednej strony nawiązuje do ogólnego pojęcia błędu i groźby, z drugiej - częściowo odmiennie reguluje sprawę uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, dotkniętego jedną z tych wad.

Art. 84. § 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. § 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).

Art. 86. § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. § 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Art. 87. Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Art. 88. § 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. § 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.

Odmienność regulacji:

BŁĄD

• ograniczenia możności uchylenia się od skutków oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (przewidziane w art. 84 § 1 zd. drugie k.c.) nie mają zastosowania, ponieważ nie jest to oświadczenie skierowane do oznaczonej osoby

• jeżeli błąd był wywołany podstępnie, nie bierze się pod uwagę, czy był on istotny oraz czy dotyczył treści oświadczenia woli, czy innych okoliczności (art. 86 § 1 k.c)

ART. 1019 k.c. zawiera w kwestii postanowienia szczególne:

1. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno nastąpić przed sądem (art. 1019 § 1 pkt 1 k.c, por. art. 690 k.p.c.)

2. spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak (tzn. bądź wprost, bądź z dobrodziejstwem inwentarza) spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (art. 1019 § 1 pkt 2 k.c.); w braku takiego oświadczenia uchylenie się byłoby bezskuteczne

3. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3); z tą chwilą dopiero staje się ono skuteczne

brak oświadczenia wywołany wadą

Konstrukcję uchylenia się od skutków prawnych ustawodawca rozciągnął w art. 1019 § 2 k.c. na wypadki, gdy spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie zakreślonym
wart. 1015 § 1 k.c. żadnego oświadczenia.

błąd co do prawa

Należy sądzić, że błąd co do prawa może być uwzględniony jedynie wtedy, gdy nie tylko dotyczył on treści oświadczenia woli i był istotny, ale ponadto był usprawiedliwiony okolicznościami.

Jak się natomiast wydaje, spadkobierca nie może uchylić się od skutków prawnych niezłożenia

w terminie oświadczenia na tej tylko podstawie, ze był w błędzie co do wynikających stąd konsekwencji prawnych, w szczególności mylnie sądził, iż jego milczenie jest jednoznaczne z odrzuceniem spadku.

^{ROZDZIAŁ IX - PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU}

1

6

---