67. Polityka kulturalna Stanisława Augusta Poniatowskiego
Niemal od pierwszych dni swojego panowania Stanisław Poniatowski podejmuje ofensywę kulturalną, której celem było dokonanie zasadniczych przeobrażeń w świadomości mas szlacheckich, odrzucenie i potępienie opóźniających rozwój społeczny instytucji feudalnych, mitów, wzorów życiowych, zaszczepienia na ich miejsce nowych, opartych na założeniach filozofii mieszczańskiego oświecenia.
Za najważniejszą z nowopowstałych instytucji kulturalnych należy uważać redakcję Monitora będącego pismem o określonym programie społecznym i kulturalnym, głęboko zaangażowanym w problemy współczesności.
Następna instytucją jest pierwszy w Polsce teatr publiczny grający po polsku, który zainicjował swoją działalnośc Natrętami Józefa Bielawskiego 19 listopada 1765. Był to teatr oparty na założeniach oświeceniowych, miał pełnić rolę świeckiej kazalnicy, skąd padałyby hasła przeobrażenia społeczeństwa w nowym duchu.
Również w 1765 powstała Szkoła Rycerska, nawiązująca do form wypracowanych w Collegium Nobilium Konarskiego, ale idąca o wiele dalej w laicyzacji i unowocześnianiu programu dydaktycznego.
Za staraniem króla powstaje Towarzystwo Literatów. Jego promotorem Załuski, „egzekutorem zaś Mitzler. Zajmowało się ono sprowadzaniem książek z zagranicy, inspirowało akcje przekładowe, wydało własnym nakładem 17 dzieł w języku polskim, przeważnie podręczników dla szkoły kadeckiej.
Do legendy przeszły tak zwane "obiady czwartkowe", czyli spotkania przy królewskim stole wybitnych literatów i naukowców: Adama Naruszewicza, Ignacego Krasickiego, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Zabłockiego i wielu innych. Obiady czwartkowe nawiązywały do tradycji salonu literackiego, na których czytano dzieła literackie. Prezentowane utwory były poddawane ocenie w lekkiej i błyskotliwej dyskusji.
Obóz stanisławowski, akceptując rozbiór jako zło konieczne, starał się o przeprowadzenie na sejmie uchwał i inicjatyw najbardziej korzystnych dla reformy państwa. Za taką właśnie inicjatywę należy uznać ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej. Jej pracom przyświecało hasło: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”
68. Program naprawy państwa obozu stanisławowskiego
Pierwszy rozbiór Polski był autentycznym wstrząsem dla narodu i kazał zastanowić się nad źródłami nieszczęść. Najbujniej rozwinęła się publicystyka w okresie Sejmu Czteroletniego. Twórcy jej dążyli do naprawy państwa, reform społecznych, proponowali koncepcję społeczeństwa na zasadzie prawa człowieka do indywidualnego szczęścia, dobra narodu, humanitaryzmu wobec chłopów, oraz idei wolności, równości i braterstwa.
Najwybitniejszymi pisarzami w drugiej połowie XVIII w. byli Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski. Staszic w dziełach "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" i "Przestogi dla Polski" sformułował program naprawy państwa w duchu reform oświeceniowych. Przywiązywał dużą wagę do wychowania młodzieży i przygotowania jej do użytecznej pracy dla kraju. W sprawach politycznych opowiedział się za zniesieniem liberum veto i za dziedzicznością tronu. żądał wprowadzenia do sejmu przedstawicieli miast, postulował wzmocnienie i unowocześnienie armii, na której utrzymanie szlachta miała płacić podatki w zależności od posiadanej ziemi. Staszic uważał, że dramatyczny los chłopa wymaga natychmiastowej poprawy, proponował zamienić pańszczyznę na czynsz lub tzw. "pracę wydziałową", czyli robotę na gruncie pańskim w ściśle określonym zakresie. Był rzecznikiem uprzemysłowienia państwa, rozwoju miast i handlu oraz poniesienia obywatelskiej rangi mieszczaństwa. Źródła nieszczęść narodowych widział w magnatach: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, zdaniem autora, zniszczyli szacunek dla prawa, wprowadzili obce wojska do kraju, oni na sejmikach uczyli szlachtę zdrady, podstępu, prywaty i przekupstwa.
Hugo Kołłątaj, twórca Kuźnicy, reformator szkolnictwa swoje poglądy polityczne wyłożył w dziele "Do Stanisława Małachowskiego ... Anonima listów kilka" oraz w "Poprawie politycznym narodu polskiego". Zawarł w nich projekt reform ustrojowych. Podobnie jak Staszic chciał znieść liberum veto, wypowiadał się za wprowadzeniem ogólnego opodatkowania, żądał praw dla mieszczan i przedstawicielstwa tego stanu w parlamencie, domagał się wolności chłopów.
Franciszek Salezy Jezierski wyróżnia się radykalizmem poglądów W "Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego", w formie pytań i odpowiedzi, w niezwykle ironicznym i zjadliwym tonie mówi, że chłop nie jest człowiekiem, ale rzeczą własną szlachcica. Oburza się na uprzywilejowanie szlachty, żąda praw dla mieszczan.
69. Swojskie i obce w literaturze polskiego oświecenia
Niemałą rolę w literaturze oświecenia odgrywa spór między swojskim a obcym. Zacofana gospodarczo i kulturalnie Polska chłonęła nowe wzorce, a ponieważ za przykład i źródło inspiracji w sprawach kultury uważano Francję, były nimi, przede wszystkim, wzorce francuskie. Francuski frak stał się niemal symbolem nowoczesności, europejskości i postępu, gdy rodzimy kontusz był oznaką zacofania i zaśniedziałego tradycjonalizmu. Podział ten jest dobrze widoczny w tekstach publikowanych w Monitirze, gdzie bohater szlachecki występuje pod dwoma postaciami: pierwsza, to bohater zdecydowanie negatywny, przedstawiciel świata sarmackiego, wyposażony w malownicze realia obyczajowe. Taki oto sarmata był przedstawiany jako gorliwy wyznawca religii katolickiej, a raczej jej stron zewnętrznych, ślepo przywiązanydo dawnych obyczajów, jego program polityczny zawierał się w apologii złotej wolności. Obok ciemnoty, zabobonu, nietolerancji religijnej, pijaństwa, rozrzutności szlachcic taki z założenia był przeciwny wszelkim „nowinkom” płynącym z zagranicy. Jego zaprzeczeniem miał być szlachcic nowoczesny, wyzbyty uprzedzeń, człowiek oświecony. Zasadniczą krytyką saramatyzmu jest sztuka Franciszka Zabłockiego ,,Sarmatyzm'', w której sarmata to okrutny dla poddanych, ograniczony umysłowo, chciwy warchoł, który w imię własnych korzyści gotów doprowadzić do zguby ojczyzny. Krytykę saramatyzmu zawierają także ,,Myszeida'', ,,Pan Podstoli'', czy ,,Pijaństwo'' Ignacego Krasickiego.
Z drugiej strony, zdarzało się, że fascynacja obcością przekraczała granice rozsądku, stając się ślepym naśladownictwem wszystkiego, co płynęło z zagranicy. Przeciwko takiej postawie protestował w swoich sztukach Bohomolec. Krytykę cudzoziemszczyzny można również znaleźć w ,,Powrocie posła'' Jana Ursyna Niemcewicza i ,,Żonie modnej'' Ignacego Krasickiego.
70. Twórczośc historiograficzna Naruszewicza
Do utworów historiozoficznych Naruszewicza możemy zaliczyć: szkic poświęcony Zwierzchności krajowej w Tebach, Historię Jana Karola Chodkiewicza, Historię narodu polskiego, Teki Naruszewicza, Diariusz podróży [...] Stanisława Augusta [...] na sejm grodzieński, Diariusz podróży [...] Stanisława Augusta [...]na Ukrainę i bytności w Krakowie, Taurykę.
Kiedy w 1775 na życzenie króla Naruszewicz podjął się napisania dziejów narodowych wiedział już, że nie chce szperać „w ciemnej i grubej starożytności początków królestw”, - krytycyzm wobec legend i podań, których prawdziwości nie da się ustalić. Ogół postulatów badawczych, koncepcja badań zespołowych, konieczność gruntownych poszukiwań źródłowych zostały wyrażone przez Naruszewicza w Memoriale względem pisania historii narodowej. Podczas redagowania Historii autor regularnie pisze do króla zdając sprawę z postępów. W 1779 zawiadamia, że skończył historię Piastów. W 1780 zakończony zostaje druk II tomu ( tom pierwszy, obejmujący czasy przedhistoryczne, ukazał się dopiero po śmierci). Dalsze części dzieła (do VII tomu) wychodziły w latach 1781-1786. Następnie zabrał się za zbieranie materiałów do „kolekcji wielkiej i porządnej actorum regnem et populi Polonii”. Ten potężny zamysłem i objętością zespół skopiowanych dokumentów jest powszechnie znany pod nazwą Tek Naruszewicza.
Prace historyczne zjednały Naruszewiczowi sympatię króla, dzięki czemu został pisarzem wielkim litewskim oraz sekretarzem Rady Nieustającej.
W latach osiemdziesiątych , naczelny historiograf epoki Oświecenia stał się kronikarzem dworskim. W tym czasie powstają: Diariusz podróży [...] Stanisława Augusta [...] na sejm grodzieński, Diariusz podróży [...] Stanisława Augusta [...]na Ukrainę i bytności w Krakowie. Podczas pobytu w Kijowie Naruszewicz ofiarował Katarzynie II monografię historyczną Krymu pt. Tauryka.
71. Znaczenie satyry w twórczości poetów obozu stanisławowskiego
Ambicją satyryków była naprawa społeczeństwa: jego obyczajów, instytucji politycznych, ale bez zmiany ustrojowych podstaw i stosunków klasowych. Krytykując zajadliwie istniejącą zajadliwie istniejąca rzeczywistość i wymownie ukazując jej nieprawości, satyrycy dążyli do usunięcia jaskrawych nadużyć , a nie do istotniejszych i gruntownych przekształceń społecznych. Dzieła ich służyły reformie, odgórnej i łagodnej, lecz nie rewolucji, na którą zresztą wówczas warunków nie było. Satyry były skierowane nie przeciw konkretnym ludziom, ale przeciwko wadom. Jako takie, miały służyć próbom wychowania społeczeństwa, zjednania dla reformy osób znaczących i wybitnych, a nie potępieniu i zdyskredytowaniu winowajców (w przeciwieństwie do paszkwilu).
Dwaj najwięksi twórcy satyr w obozie stanisławowskim to Naruszewicz i Krasicki.
72. Specyfika kompozycyjna Redut Adama Naruszewicza
Reduty to jedna z satyr Naruszewicza. Jest to przemówienie narratora do niejakiego Walka, którego obecność jest kilka razy zaznaczona w tekście. Satyra ta ma kształt rewii typów, przypominającej konwencję teatru lalkowego. Przesuwanie się poszczególnych postaci, zupełnie od siebie niezależnych i niepołączonych żadnym węzłem fabularnym jest motywowane tym, że utwór rządzi się prawami maskaradowego pochodu. Postaciom reprezentującym pewne typowe wady społeczne przysługuje strój i maska, zakrywające ich prawdziwe oblicze. Narrator wraz z słuchaczem stoją koło Zamku, obserwując „redutników”.
Najpierw stwierdza, że mimo iż karnawał minął, wszyscy noszą maski, potem zauważa, że nie są to maski karnawałowe, ale takie, które służą noszącym je do udawania, że są kimś innym niż są. Po wyliczeniu bogatej galerii masek przechodzi do szczegółowych prezentacji, demaskując pozorantów i ubolewając nad sytuacją kraju.
Przy opracowywaniu korzystałam z:
Klimowicza oczywiście
Wstępu do Satyr Naruszewicza
W stronę Francji pod red. E. Wichrowskiej