Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz
Wykład 17
Kognitywizm: podstawowe założenia. Metafory pojęciowe
Kognitywizm należy do językoznawstwa nieautonomicznego.
Przełom lat 70/80 XX wieku - językoznawstwo kognitywne zaczęło się kstałtować w USA jako reakcja na gramatykę generatywnp-transformacyjną, która tam królowała. Pierwszym polem, na którym zrodził się kognitywizm, była psychologia.
łac. cognitio - pozanie
Kognitywistów interesuje, w jaki sposób ludzie pozają świat i efekty tego poznania utrwalają w języku. Język jest dla nich integralną częścią ludzkiej percepcji, zdolności językowe nie są niczym specyficznym, to jedna ze zdolności poznawczych.
Gramatyka stanowi sposób dojścia do pojęć, za pomocą języka można dotrzeć do tego, co się dzieje w ludzkich głowach. Czyynniki społeczne i kulturowe także są uwzględniane, ponieważ wpływają na poznanie.
Kognitywistów interesują nie słowa, ale pojęcia i to pojęcia w ujęciu dynamicznym:
konceptualizacha świata - jak ludzie przerabiają świat na pojęcia; efekty tego procesu zaklęte są w języku
nieprawdą jest, że językoznawstwo nie uznaje tradycji
Prekursorem kognitywizmu jest austriacki filozof, Ludwig Wittgenstein, który w 1953 roku stowrzył pojęcie podobieństwa rodzinnego.
1953 pojęcie podobieństwa rodzinnego
Wittgenstein badał, co się kryje pod słowem game [gra]. Interesowało go, dlaczego tak różne zdarzenia jak szachy i piłka nożna mają wspólną nazwę.
Klasyczne wyjaśnienie - wydarzenia te łączą wspólne cechy konieczne i wystarczające do bycia grą - okazało się niewystarczające.
W ten sposób powstało pojęcie podobieństwa rodzinnego: wspólne cechy są możliwe między poszczególnymi reprezentantami danej klasy, ale wspólne cechy dla wszystkich reprezentantów nie są obligatoryjne.
Właściwi przedstawiciele kognitywizmu:
w psychologii
Eleonora Rosch
George Lakoff i Mark Johnson - autorzy książki Metafory w naszym życiu (1980 USA, 1987 Pl, jedna z dwóch przetłumaczonych na j. polski książek na temat kognitywizmu; seria + - ∞, tłum. prof. Krzeszowski)
Ronald Langacker - zupełnie inny kognitywizm
Podstawa filozoficzna
relacje między językiem a światem
istnienie / nieistnienie obiektywnej rzeczywistości
W kognitywizmie zakłada się, że istnieje świat zewnętrzny w stosunku do naszego poznania, ale badaczy interesuje jedynie perspektywa człowieka, to, co mamy w naszych głowach; ten świat wewnętrzny przystaje do zewnętrznego, ponieważ w świecie zewnętrznym żyjemy od początku jako gatunek, jesteśmy jego częścią i wchodzimy z nim w ciągłe relacje poprzez ciało i zmysł.
Zainteresowanie kognitywistów:
kategoryzacja - jak dochodzimy do pojęć
szczegółowe rodzaje pojęć: metaforyczne i metonimiczne
Kategoryzacja
Kategoryzacja - jak od szczegółowych obserwacji dochodzimy do pojęć, które są uogólnieniami
Klasyczne, arystotelesowskie rozumienie kategoryzacji, które funkcjonowało przez wieki zakłada umieszczanie obiektów w jednej klasie na podstawie cech inherentnych (istniejących w tych obiektach).
Kognitywiści twierdzą, że cechy obiektów są subiektywne, istnieją w naszych głowach.
Klasycznie:
Kategoria pojmowana była jako zbiór cech obiektywnych, istotnych, czyli koniecznych i wystarczających dla odróżnienia od innych.
Cechy te musiały występować w komplecie u każdego z obiektów w danej kategorii.
Wnioski:
Nie ma lepszych i gorszych reprezentantów danej kategorii (każdy stół jest w równym stopniu stołem).
Granice między kategoriami są wyraźne (albo się jest stołem, albo nie).
Kognitywiści twierdzą natomiast, że:
Cechy nie są inherentne, ale subiektywne, istnieję w subiekcie, czyli podmiocie poznającym, liczą się cechy ważne dla tego podmiotu.
Przedstawiciele kategorii nie muszą mieć wszystkich cech swojej kategorii (nawiązanie do podobieństwa rodzinnego).
Wniosek:
Można być lepszym lub gorszym reprezentantem danej kategorii; lepszy reprezentant ma więcej cech właściwych dla danej kategorii (np. lepszy, bardziej typowy, jest stół z czterema nogami, niż z jedną)
Cechy nie muszą być naukowe, chodzi o kategoryzację potoczną.
np. ptaki:
Typowy ptak lata. W związku z tym kura jest gorszym ptakiem, niż skowronek. A pingwin czy struś to bardzo kiepskie ptaki (nietypowe). Z drugiej strony - dla niektórych nietoperz może znaleźć się w klasie PTAKI.
Lepszy = bardziej typowy reprezentant
Typowość jest subiektywna, zależna m.in. od kultury.
W różnych krajach różne ptaki znajdą się w centrum typowości (w słowniku kognitywistów: prototypowości), np. w USA nie będzie to wróbel. Tych zagadnień dotyczyły badania E. Rosch.
Kognitywiści wskazują na wewnętrzne zróżnicowanie kategorii: centrum i peryferie.
Co do granic między kategoriami - w kognitywizmie istnieją obszary pograniczne, nieostrość zakresowa (np. nietoperz).
Kognitywiści nie odrzucają kategorii klasycznych. Klasyczny charakter mają np. kategorie naukowe, w pewien sposób sztuczne.
Natomiast kategorie naturalne są subiektywne, zróżnicowane na centrum i obszary peryferyczne z nieostrymi granicami.
Porządkowanie kategorii
Porządkowanie kategorii odbywa się na różnych poziomach, od pojedynczych słów do kategorii. Konceptualizacja jest konieczna, w świecie bez kategorii nie dałoby się żyć.
Sposobem porządkowania świata jest hiponimia, czyli relacja nadrzędność - podrzędność.
Zdaniem kognitywistów (E. Rosch) poziomy, na których odbywa się konceptualizacja, nie są równie istotne. Zazwyczaj, na co dzień, do porządkowania świata wystarcza układ trzech poziomów, np. zwierzę - pies - jamnik.
Poznawczo najistotniejszy, najpotrzebniejszy do radzenia sobie ze światem, jest poziom środkowy (Rosch nazywa go podstawowym). Jest to najwyższy poziom, na którym jesteśmy w stanie wyobrazić sobie typowego reprezentanta kategorii.
np. Dziecko poproszone o narysowanie domu lub psa, narysuje dom lub psa. Inaczej w wypadku zwierzęcia owocu czy mebla.
Ten poziom pojawia się jako pierwszy w ontogenezie, jako pierwszy jest nazywany i rozumiany przez dzieci. Później układ rozbudowuje się w górę i w dół.
Stąd dwie hipotezy:
W filogenezie (rozwoju gatunkowym) również słowa dla nazwania obiektów z poziomu środkowego (podstawowego) pojawiły się najwcześniej.
Jest to poziom, na którym różnice między językami są najmniejsze.
Obie hipotezy są nie do udowodnienia.
Poziom środkowy cechuje też podstawowość poznawcza - na tym poziomie organizowana jest nasza wiedza o świecie.
Nie u każdego człowieka na poziomie środkowym znajdzie się to samo (subiektywizm). Np. dla większości osób drzewo znajduje się w pozycji środkowej w przykładowym układzie roślina - drzewo - sosna.
Dla sadownika układ ten może ulec modyfikacji: drzewo - jabłoń - antonówka.
Dla przedstawicieli społeczności egzotycznych: drzewno - palma - gatunki palm.
Szczegółowe rodzaje pojęć - jak porządkuje się kategorie?
pojęcia metaforyczne i metonimiczne
Pierwsze zetknięcie z kognitywizmem nastąpiło poprzez książkę Metafory w naszym życiu.
Kognitywiści rozgraniczają wyrażenie metaforyczne i pojęcie metaforyczne. Interesują ich pojęcia metaforyczne. Nie jest ważne, czy na powierzchni języka dane pojęcie oddawane jest przez wyrażenie odczuwane jako metaforyczne.
np. w wyrażeniach przeciwnik w sporze, wygrać w sporze nie odczuwamy metaforyczności, jednak kognitywiści zauważają, że te wyrażenia to odbicie metaforycznego pojęcia: spór to wojna
metafora = pojęcie metaforyczne, może ujawniać się w języku codziennym, jak i poetyckim.
Tak rozumiana metafora jest jednym z podstawowych narzędzi poznawania świata i myślenia.
George Lakoff i Mark Johnson twierdzą, że metafora służy do częściowego rozumienia tego, czego nie da się zrozumieć w całości. Do ogarnięcia pewnych pojęć, jak np. miłość, życie duchowe, do których można dojść tylko w sposób pośredni - zapośredniczony przez metaforę.
np. w metaforze oczy-gwiazdy oczy można opisać bezpośrednio, natomiast miłości, we wszelkich metaforach, nie można i to właśnie interesuje kognitywistów.
Jak działa metafora?
Widzenie metaforyczne przypomina działanie reflektora: część wydobywa z ciemności, ale reszta, przez kontrast, jeszcze bardziej wtapia się w tło. To aspektowe widzenie świata.
Metaforyczne poznanie jest poznaniem aspektowym, np.:
spór to wojna - wydobywa agresywne aspekty sporu
miłość to choroba - wydobywa negatywne aspekty miłości
Dzięki temu metafora jest dobrym narzędziem perswazyjnym - usuwa w tło pewne aspekty.
Podział metafor w książce Metafory w naszym życiu (autorzy później się z niego wycofali):
metafory orientacyjne
metafory ontologiczne
metafory strukturalne
metafory orientacyjne - związane z orientacją przestrzenną
Dla człowieka ważna jest przestrzeń, w której żyje, kierunki, układ blisko - daleko, centrum - peryferie. Porządkowanie przez nas przestrzeni ma związek z wartościowaniem:
+ góra, przód, prawy
- dół, tył, lewy
np. posuwać się do przodu - cofać się, osiągnąć szczyt - być na dnie, wysokie / niskie mniemanie o kimś, prawo, prawy człowiek
Słownictwo przestrzenne używane w sensie przenośnym jest częste, ta metaforyzacja wiąże się z wartościowaniem.
Metafory orientacyjne są najbardziej podstawowe, bo dotyczą tego, co dzieje się z naszym ciałem: naturalnie poruszamy się do przodu, jesteśmy w większości praworęczni, opozycja góra - dół wiąże się z: życie - śmierć, zdrowy - chory (leżący).
Częsta jest metafora pojemnika - wiele rzeczy jest ta postrzeganych, zwłaszcza większe, zamknięte obiekty, jak pokój, budynek czy… miasto: być w mieście, wydostać się z miasta. Wynika stąd, że wnętrze nie zawsze jest wartościowane pozytywnie. Z drugiej strony - nasze najwcześniejsze doświadczenie cielesne związane jest z byciem w pojemniku (przed urodzeniem) i ma konotacje pozytywne. Nasze ciało jest pojemnikiem - na organy nota bene wewnętrzne. Wolność jest zawsze poza pojemnikiem.
Wartościowanie nie jest przypadkowe, wiąże się z naszym byciem w świecie za pośrednictwem ciała.
Mark Johnson w książce Ciało w umyśle rozwinął tę koncepcję, opisując schematy wyobrażeniowe wywodzące się z naszego istnienia w przestrzeni.
metafory ontologiczne
Strukturę wszystkich metafor opisuje się za pomocą dziedzin: źródłowej i docelowej.
dziedzina źródłowa - skąd wzięty jest obraz (np. wojna)
dziedzina docelowa - do czego zastosowany został obraz (np. spór)
w wypadku metafor ontologicznych dziedzinę źródłową stanowią ogólnie rozumiane byty fizyczne: rzeczy, substancje, osoby.
np. słowo to rzecz: rzucać słowa, żonglować słowami
podtypy metafory ontologicznej stanową:
reifikacja
animizacja
personifikacja
Personifikacja zyskała ona szczególne zainteresowanie kognitywistów ze względu na dużą siłę wyjaśniającą, personifikacja jest poznawczo istotna, pozwala rozumieć świat w kategoriach ludzkich, nam najbliższych. Cóż znamy lepiej, niż nas samych (a przynajmniej tak nam się wydaje).
metafory strukturalne
stanowią uszczegółowienie metafor ontologicznych
np. m. ontologiczna: słowo to rzecz - metafora strukturalna: słowo to kamień
czas to osoba czas to lekarz
umysł to rzecz umysł to maszyna
Powyższy podział metafor (orientacyjne, ontologiczne, strukturalne) nie został utrzymany.
Później klasyfikowano metafory ze względu na szczegółowość i stopień konwencjonalizacji, utrwalenia w języku.
Kognitywiści interesują się przede wszystkim metaforami w języku codziennym. Później badania objęły też relacje metafory codzienne - metafory poetyckie (większość z nich ma źródło w codziennych metaforach pojęciowych) oraz funkcjonowanie metafor w użyciach naukowych i perswazyjnych.
Metafory poetyckie
zajmowali się nimi M. Turner i G. Lakoff
Metafory pojęciowe są własnością wszystkich użytkowników języka, w tym też poetów, którzy - świadomie lub nie - wykorzystują je, przekształcają, łączą i modyfikują
np. czas to przedmiot ruchomy: płynie, biegnie, leci, pędzi, jakby się zatrzymał, wyścig z czasem;
„Ilu ich wyskoczyło z pędzącego czasu” (W. Szymborska)
konkretyzacja ogólnej metafory: czas to poruszający się szybko pojazd
np. czas to artykuł wartościowy: oszczędzać, marnować, brakować;
„Czas jest przezroczystą perłą, wypełnioną oddechem” (H. Poświatowska)
Całkowicie nowe metafory poetyckie są niezwykle rzadkie, zazwyczaj wynikają one z metafor pojęciowych.
Metafory w nauce
Metafory w nauce służą głównie celom wyjaśniającym.
np. wirus komputerowy,
ekran komputera jako biuro / biurko,
atom jako system słoneczny w miniaturze (jądro, wokół którego krążą neutrony)
Metafory w użyciach perswazyjnych
reklama, polityka
np. reklama kosmetyków:
przeciwnik - środowisko, wolne rodniki, które atakują skórę
bezbronna ofiara - skóra (także skóra jako kobieta - metonimia)
obrońca - krem
wniosek: z przeciwnikiem należy walczyć
polityka - poznanie aspektowe uwypukla pewne zjawiska, inne przysłania
metafory w polityce: państwo to poruszający się pojazd
uszczegółowiona: państwo to statek (nawa, sternik),
w latach dziewięćdziesiątych także: państwo to pociąg / samochód
(sytuacja gospodarcza Polski to remont samochodu w pełnym biegu)
Podkreślić należy, że tego typu metaforom nie można zaprzeczyć.
Metaforyczny obraz można zwalczyć tylko innym metaforycznym obrazem, np.:
podać rękę upadającym przedsiębiorstwom, ale:
uważać, żeby tonące przedsiębiorstwa nie pociągnęły za sobą całej gospodarki
Widoczna jest tu zmiana obrazu, przekształcenie sytuacji podawania ręki.
Metafora to nie ozdoba, posługujemy się nią na co dzień.
Metonimia jest środkiem jeszcze bardziej podstawowym.
np. biały szczyt - metonimia piętrowa:
I biały personel - kolor stroju zamiast człowieka
II szczyt (biały) - spotkanie (ludzi, którzy ubierają się na biało