SPIS TREŚCI

Zasady jakie obowiązują w Polsce między państwem a kościołem uregulowane są obecnie Konstytucją RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U.97.78.483). Określone w niej zasady powstały w wyniku długiej i burzliwej, często publicznej dyskusji dotyczącej między innymi systemu państwa świeckiego.

Podstawy prawa wyznaniowego w konstytucji zostały zawarte już w preambule, gdzie możemy znaleźć odniesienie do Boga „...zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna...”, w rozdziale II traktującym o wolnościach, prawach i obowiązkach człowieka i obywatela (art. 30, 48, 53, 54), wolnościach i prawach politycznych (art. 57 i 58), wolnościach i prawach ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych w art. 70 oraz środkach ochrony wolności i praw w art. 85.

I. Zasady relacji instytucjonalnych

Do artykułu 25 Konstytucji wpisane zostały zasady relacji instytucjonalnych między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi. Do wspomnianych zasad zalicza się:

1. Zasadę równouprawnienia związków wyznaniowych

Art. 25 ust. 1 „ Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione”

Autorzy Konstytucji na oznaczenie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych posłużyli się ogólnym terminem związki wyznaniowe. Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych i kościołów wobec państwa stanowi podstawowy element demokratycznego państwa świeckiego. Równouprawnienie kościołów jest konsekwencją równości ludzi co do godności. W ustalaniu znaczenia równouprawnienia związków wyznaniowych zgodnie z wymogiem sprawiedliwości rozdzielczej należy wziąć pod uwagę cechy wspólne wszystkich kościołów i związków wyznaniowych oraz występujące różnice. Idąc takim torem, równouprawnienie kościołów w aspekcie pozytywnym oznacza, że kościoły i inne związki wyznaniowe mają być traktowane przez prawo identycznie tam, gdzie każdy z nich w identycznym stopniu posiada określoną cechę oraz ze względu na nią. To znaczy, iż tam gdzie więcej niż jeden z podmiotów posiada określoną cechę prawo nie powinno dokonywać ich zróżnicowania, na przykład gdy jeden kościół posiada prawo do publicznego wyznawania kultu to należy takowe prawo przyznać i pozostałym kościołom/związkom. Jednakże tam gdzie między kościołami zachodzą znaczne różnice, należy każdy z nich potraktować w sposób odmienny. Zawarcie konkordatu nie tylko nie narusza zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, ale stwarza dla państwa demokratycznego zobowiązanie rozszerzenia na inne kościoły i związki wyznaniowe gwarancji, jakie zostały wpisane do konkordatu z uwzględnieniem zróżnicowania.

Zasada równouprawnienia kościołów w aspekcie negatywnym oznacza zakaz przywilejów.

2. Zasadę bezstronności władz państwowych wobec przekonań religijnych

Art. 25 ust. 2 „Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”

Formuła ta została przyjęta w drodze kompromisu między zwolennikami i przeciwnikami generalnej zasady głoszącej neutralność światopoglądową państwa. Dotyczy ona stosunku państwa i prawa stanowionego do podstawowych wartości etycznych w społeczeństwie pluralistycznym. Samo pojęcie neutralności może być pojmowane dwojako. Po pierwsze jako formuła neutralności w sensie otwartym, która odnosi się do organów państwowych, tzn. iż mają one traktować wszystkich ludzi jednakowo, bez względu na ich przekonania religijne, światopoglądowe czy filozoficzne jednocześnie wstrzymując się przed akceptacją zasad jednej religii bądź światopoglądu lub filozofii jako jedynie prawdziwej. Oznacza to również zakaz dyskryminacji jednostek lub grup ludzkich nie podzielających założeń ideologicznych elity rządzącej. Po wtóre jako formuła neutralności państwa wobec religii w sensie zamkniętym, co oznacza eliminację wszelkich elementów uzewnętrzniania przez ludzi swych przekonań religijnych z życia publicznego polegającą między innymi na zakazie zamieszczania symboli religijnych w lokalach państwowych.

W celu uniknięcia sprzeczności, do Konstytucji wpisano formułę kompromisową przejawiającą się w ..bezstronności władz publicznych.., ..zapewnienie swobody wyrażania.. . Demokratyczne państwo świeckie, które ma być stabilne, nie może być zawieszone w pustce aksjologicznej, ale powinno mieć legitymizację w podstawowych wartościach etycznych. Konstytucja stwierdza iż władze publiczne traktują jednakowo wszystkie przekonania religijne, światopoglądowe, filozoficzne a problem systemu wartości nie jest określony i musi być rozpatrywany w każdej sprawie w drodze permanentnego dialogu społecznego i konkurencji między wyrazicielami różnych opcji religijnych, światopoglądowych i filozoficznych.

3. Zasady poszanowania autonomii i niezależności państwa i związków wyznaniowych oraz współdziałania między nimi

Art. 25 ust. 3 „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”

Przedstawiona wyżej formuła konstytucyjna z art. 25 ust. 3 wyraźnie koresponduje z art. 1 Konkordatu: „Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół Katolicki są - każde w swej dziedzinie - niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego”.

Obie zasady są praktycznie takie same, a różnią się jedynie stopniem szczegółowości. Ujęta w Konstytucji ma charakter generalny, to znaczy określa stosunek państwa do wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, podczas gdy zasady konkordatowe dotyczą stosunków konkretnie państwa i Kościoła katolickiego.

3.1 Zasada poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa

Pojęcie autonomii występuje w powiązaniu z niezależnością, która to stanowi najwyższy stopień autonomii, jednakże autonomia każdej społeczności pojmowana jest przede wszystkim w stosunkach wewnętrznych, a niezależność w odniesieniu do innych społeczeństw. Państwo nie nadaje kościołowi należnej mu autonomii, ale wyraża wolę poszanowania jej, co oznacza iż Kościół katolicki sam z siebie posiada władzę do stanowienia dla siebie prawa i kierowania się w nim w stosunkach wewnętrznych. Niezależność jaka przysługuje Kościołowi katolickiemu w kategoriach prawa międzynarodowego oznacza suwerenność duchową, a gdy dotyczy państwa oznacza suwerenność terytorialną.

Każda z dwu społeczności, jakimi są kościół i państwo, posiada własny system prawa oraz może rządzić się nim w swoim porządku. Proklamacja poszanowania niezależności państwa i kościoła, każdego w swoim zakresie, oznacza więc odrzucenie zarówno koncepcji dominacji państwa nad kościołem, jak i dominacji kościoła nad państwem (separacja skoordynowana).

3.2 Zasada współdziałania kościoła i państwa dla dobra wspólnego

Współdziałanie kościoła i państwa dla dobra wspólnego jest konieczne ze względu na to, iż:

1. członkami kościoła i państwa są Ci sami ludzie,

2. zadaniem kościoła i państwa, mimo że są to społeczności innego typu, jest świadczenie ludziom pomocy w osiąganiu dobra wspólnego, czyli budowanie porządku gwarantującego prawa i wolności każdego człowieka.

Konsekwencją tego jest potrzeba uznawania przez państwo skutków czynności i działań prawnych dokonanych na podstawi norm prawa kanonicznego w porządku prawnym polskim w określonym zakresie, a jednocześnie zobowiązanie strony państwowej do zawarcia odpowiedniego porozumienia w tym zakresie z kościołem. Konieczność współdziałania istnieje obecnie głownie w dziedzinie szkolnictwa i wychowania, działalności charytatywnej i humanitarnej.

4. Zasady dotyczące formy regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi

W europejskiej kulturze prawnej istnieją trzy warianty formy regulacji stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi:

• dwustronne umowy międzynarodowe - konkordat,

• formy ustawowe - umowy jednostronne,

• formy mieszane - połączenie formy konkordatowej z ustawową.

Artykuł 25 ust. 4 i 5 naszej Konstytucji wyraża dwie obowiązujące w Polsce zasady, to jest kolejno formy konkordatu i formy ustawy.

Ustęp 4 stanowi, iż sytuację prawną Kościoła katolickiego w Polsce reguluje konkordat ze Stolicą Apostolską oraz ustawy (forma mieszana). Konkordat, jako umowa międzynarodowa będący źródłem prawa powszechnie obowiązującego musi być zgodny z konstytucją, ale ma on pierwszeństwo nad ustawami zwykłymi.

Ustęp 5 mówi, iż stosunek państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych regulują umowy indywidualne, tj. określające sytuację prawną poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych oraz ustawa ogólna określająca sytuację pozostałych kościołów i związków wyznaniowych.

II. Gwarancje wolności sumienia i religii

1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy wolności sumienia i religii

Objęty nią jest każdy człowiek (art. 53), w zakresie wychowania rodzice, zgodnie ze swoimi przekonaniami, oraz dzieci w zakresie korzystania z wychowania i nauczania moralnego i religijnego, istniejący legalnie kościół lub inny związek wyznaniowy w zakresie nauczania religii w szkole.

Jej źródłem jest nie wola ustawodawcy, ale zakorzeniona w prawie naturalnym „przyrodzona godność osoby ludzkiej”, o czym mówi artykuł 30 „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela...”. Jak wynika z ustawy zasadniczej jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem i jest gwarantowana przez władze publiczne. Jest to więc wolność do działania (sens pozytywny) i wolność od przymusu ze strony innych osób lub instytucji społecznych i państwowych (sens negatywny).

W sensie pozytywnym polega ona na uzewnętrznianiu przekonań religijnych w życiu prywatnym i publicznym. Możemy tu wyodrębnić między innymi wolność:

• uprawiania kultu - mowa tu o kulcie prywatnym i publicznym,

• modlitwy - jako jedna z form kultu,

• uczestniczenie w obrzędach - liturgicznych i pozaliturgicznych,

• praktykowanie - np. praktyki pokutne,

• nauczanie - przekazywanie prawd wiary i zasad moralności, przy użyciu druku, słowa i innych występujących środków (nauczanie w polskiej szkole jest fakultatywne),

• posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących czyli kościołów, kaplic, synagog etc.,

• korzystanie z pomocy religijnej tam gdzie się znajdują - korzystanie z posług kapelana.

W sensie negatywnym polega na wolności od przymusu w uzewnętrznianiu lub nieuzewnętrznianiu swych przekonań religijnych. Obejmuje ona zakaz:

• zmuszania kogokolwiek i przez kogokolwiek do uczestniczenia oraz nie uczestniczenia w praktykach religijnych,

• zobowiązywania przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

W artykule 48 w związku z artykułem 53 konstytucji to rodzice mają prawo do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, aczkolwiek powinno ono uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania (wiąże się z tym również artykuł 70 gwarantujący prawo do nauki). Pełną autonomię uzyskują z chwilą osiągnięcia pełnoletniości czyli wraz z ukończeniem 18 roku życia, natomiast w sytuacjach konfliktowych między decyzją rodziców a wolą dzieci w sprawie spełniania praktyk religijnych, a w szczególności uczestniczenia dzieci w nauczaniu religii w szkole , pierwszeństwo mają rodzice.

Wykonywanie kultu zawiera podstawę w artykułach 54, 57 i 58 konstytucji, gdzie każdemu gwarantuje się wolność wyrażania swoich poglądów, pozyskiwania na dany temat informacji i jej rozpowszechniania, a ponadto gwarantuje prawo do zrzeszania się i zgromadzania co może przecież wiązać się właśnie z praktykowaniem wiary.

Bardzo ważnym wydaje się tu być artykuł 85 Konstytucji RP, zapewniający każdemu obywatelowi, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, na odbycie służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie, co wydaje się być w związku z różnorodnością występujących religii i wyznań jedną z podstawowych gwarancji warunkujących prawo do własnego światopoglądu i wiary.

III. Granice i ochrona sądowa wolności religii, sumienia

Wolność religijna nie jest prawem absolutnym, czyli nie podlegającym jakimkolwiek ograniczeniom. Konieczność jej ograniczenia wyznacza troska o dobro wspólne oraz wzgląd na prawa innych osób. Jak wspomina o tym art. 53 ust. 5 ograniczenia mogą nastąpić tylko na drodze ustawowej i wyłącznie z ważnych powodów (wyliczenie wyczerpujące). Obejmują one konieczność ochrony:

• bezpieczeństwa państwa,

• porządku publicznego,

• zdrowia i moralności,

• praw innych osób.

Konstytucja RP prawo człowieka do wolności sumienia i religii traktuje jako dobro jego osobiste i przyznaje mu środki ochrony prawnej, jaki są między innymi:

• prawo do wniesienia skargi sądowej,

• prawo do wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego.

Ponadto każdy może wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z obowiązującą Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jej wolnościach lub prawach, co wynika z art. 79. W ostateczności takie zagadnienie może stać się również przedmiotem badania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w związku z ratyfikowaną przez Polskę 20 listopada 1991 roku Europejską Konwencją Praw Człowieka, a wyrok taki wiąże wnoszącego skargę i państwo.

Reasumując można powiedzieć, iż obecnie obowiązująca konstytucja, pomimo bardzo długiej i burzliwej debaty na tematy związane z ujęciem problemu wiary, kościoła i innych związków wyznaniowych w polskim systemie prawnym, należy pod tym względem do liberalnych i bardzo elastycznych. Jest unormowaniem na tyle ogólnym by nie budzić powszechnego sprzeciwu i konieczności jakże skomplikowanej jego zmiany, pozostawiając szczegółowe uregulowania tego problemu dla parlamentu na poziomie ustawowym. Taki kierunek w związku z przeważającymi w Polsce katolikami i uznawaniu przez długi okres tej religii jako dominującej, spowodowany był powstawaniem i dopuszczaniem różnych nowych odmian związków wyznaniowych i kościołów jakie wcześniej nie egzystowały na terenie państwa, a także dążeniem przez ustawodawcę do rozdziału kościoła od państwa.

Bibliografia

1. Konstytucja RP

2. Polskie Prawo Wyznaniowe - Józef Krukowski

3. Prawo Konstytucyjne - Banaszak

4. Państwo i prawo 11-12/1997

5. Państwo i prawo 4/2000

1

---