Na czym polega nowatorstwo poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej?

Jednym z głównych jego czynników jest "odpatetyzowanie" i "uzwyczajnienie" wiersza

- zerwanie z nastrojowością według przepisu młodopolskiego. Źródłem lirycznym

stają się wydarzenia dnia codziennego, powszednie realia, którym Pawlikowska

potrafi nadać przekonującą rangę poetycką: "Czas jak to Czas, krawiec kulawy, z

chińskim wąsem, suchotnik żwawy, coraz to inne skrawki przed oczy mi kładzie,

spoczywające w ponurej szufladzie. Czarne, bure, zielone i wesołe w kratki,

to zgrzebne, szare płótno, to znów atłas gładki.". Rezygnacja z fałszywej

wzniosłości charakteryzuje również lirykę miłosną Pawlikowskiej. Ambicją poetki

jest stworzyć nową zupełnie konwencję tego typu poezji. Nie wystarczał jej

opis uczucia - zyskało ono bowiem rangę problemu psychologicznego i

intelektualnego.

Pawlikowska to racjonalistka, widzi ona i umie przekazać ziemski i zmysłowy

charakter swoich uczuć. Za dowód tych rygorów uznać wypadnie chociażby formę

i styl wierszy, szczególnie zaś dla nowej konwencji reprezentatywnych

"Pocałunków". Pawlikowska okazuje się mistrzynią poetyckiej miniatury, opartej

na jednej i głównej metaforze - nie tylko odnowicielką gatunku (po Kochanowskim

czy Morsztynie), ale w zasadzie jego twórczynią w nowoczesnej poezji polskiej.

Poprzez miniaturę, poprzez jej aforystyczny i zwięzły styl, potrafi ona

przekazać różnorodny zestaw zainteresowań i uczuć. Rolę pierwszorzędną grywa

w tym poetyckim epigramacie pointa. Utwór bywa na ogół obrazkiem, bardziej

opisem sytuacji niż refleksją. Cały ciężar poznawczy spoczął przeto na poincie,

zadziwiająco trafnej i zróżnicowanej, właściwie bardzo bliskiej dowcipowi.

Konstrukcja dowcipu i konstrukcja dobrej metafory leżą bowiem obok siebie, nie

tylko u Pawlikowskiej. Oto przykład pointy celowo prozaicznej:

"Słońce stanęło w zenicie, oglądam się na przebytą drogę:

to ma być moje życie?

Patrzeć na to nie mogę!"

("Przebyta droga")

Kiedy indziej pointa uzyskuje walor tragiczny, patetyczny: "Uśmiechnięci,

obojętni i zdrowi, krążycie spokojni w pobliżu, jak trawę żujące krowy, wkoło

kogoś, co umiera na krzyżu." ("Krowy") Wreszcie obrazek-miniatura, która

stanowi punkt wyjścia pointy refleksyjnej:

"Morze jest dzisiaj smutne.

Westchnienia się żalą przy brzegu porośniętym siwozłotą sierścią.

Jak pierś wznosi się fala i ginie za falą.

Morze wzdycha falami.

Ziemia - moją piersią."

("Westchnienia")

Tego typu technika obdarzyła jednocześnie Pawlikowską możliwością dystansu

i ironicznego spojrzenia:

"Fotel i książki, i świeca z cieniem, i nagle w świecy

jęk pełen skarg: To ćma płonie jasnym płomieniem jak sama Joanna d'Arc..."

("Ćma")

Była Pawlikowska równie doskonałą poetką natury. Ukazuje zresztą dwa jej

oblicza, dwie wersje: ziemską i, powiedzielibyśmy dzisiaj, kosmiczną. Wersja

pierwsza wyrażała się w próbach - leśmianowskiego nieco - zjednoczenia z

przyrodą:

"Przyrzekam wam miłość dozgonną, siwe dzwonki szaleju, błędna belladonno, sowo,

nowiu, ropucho, puchaczu i hieno, tytoniu bladolicy.

Ja, wiedźma bez ożoga.

Kocham cię i do serca tulę, rodzino czarownicy, podejrzana, kochana..."

("Rodzina czarownicy")

Kosmiczny obraz natury to z kolei dowód rozczarowania sprawami ziemskimi, to

koncepcja poetyckiej ucieczki od świata rzeczywistego:

"Z naszej Ziemi, głośnej i jaskrawej, Gdzie nad miłość godniejsze są sprawy,

Gdzie szaleństwa nie ma czym ugościć, Chcę się wydrzeć, by z sercem rozbitem

I płonącym spaść aerolitem W twoje pola, w twoją mgłę namiętności..."

("Do Wenus")

Wspomnieć należy tutaj również o wpływie tradycji polskiej poezji na lirykę

Pawlikowskiej. Pod tym przecież wpływem powstały jedne z najpiękniejszych jej

liryków: "Lenartowicz" (którym zachwycał się Żeromski) i "Najpiękniejsza

zwrotka", rozpoczynająca się cytatem z "Ciszy morskiej" Mickiewicza. Te dwa

teksty w sposób szczególnie dobitny ukazują, jak wielką wagę przywiązywała

poetka do klasycznie wyważonego słowa, jak obce było jej poetyckiemu

racjonalizmowi rozwichrzenie i wielosłowie wiersza. Dlatego zapewne zachwycał

się nią zawsze Julian Przyboś, zdecydowany przeciwnik skamandryckiego "czyhania

na Boga" i związanej z nim jakiejś swoistej nieodpowiedzialności poetyckiej.

Liryka Pawlikowskiej wzbogacona została o jeden jeszcze szczegół niezwykle

cenny: malarską wyobraźnię poetki. Z niej wywodzi się kolorystyka, zdecydowana

i sugestywna, operująca kontrastowymi barwami, podporządkowana prawom

malarskiego widzenia świata.

Ta "malarskość" jest bardzo znamienna dla konstrukcji poetyckiej wyobraźni

Pawlikowskiej i nietrudno ją połączyć z rodowym pochodzeniem poetki, córki

Wojciecha Kossaka. Sięgnijmy więc po przykłady:

"Pyszne lato, paw olbrzymi, stojący za parku kratą, roztoczywszy wachlarz

ogona, który się czernią i fioletem dymi, spogląda wkoło oczyma płowymi,

wzruszając złotą i błękitną rzęsą."

("Pyszne lato")

Albo:

"Jabłko z modrym konturem, kwadratowo krzywe, pociągnięte zielenią, którą

kraplak plami, ma na policzku białe światełko, jak żywe, i jest jabłkiem

przy jabłku, w jabłkach, pod jabłkami."

("Olejne jabłka")

---