John Hospers - „Determinizm a wolność”

Wolność

• W powszechnym mniemaniu wolność człowieka polega na tym, że ma on swobodę wykonywania tych działań, które może wykonać, gdy o tym postanowi. Człowiekowi przysługuje także w różnym stopniu wolność negatywna („wolność od”), wyrażająca się w swobodzie podejmowania decyzji. Wolność negatywna bywa ograniczana przymusem, narzucanym zazwyczaj przez innych ludzi. Istnieje wszakże również przymus wewnętrzny, którego także nie da się kontrolować. W związku właśnie z jego istnieniem, istnieje też bardzo rozpowszechnione nieporozumienie co do wolności - ludzie nieobeznani z psychologią nie mają pojęcia o rozmiarach występowania wewnętrznych przymusów.

• Istnieje jeszcze inny problem z wolnością - problem tak zwanej „wolnej woli”.

Fatalizm

• Fatalizm nie powinien być mylony z determinizmem - według fatalizmu wszystko, co się dzieje, jest przeznaczone. Z filozoficznego punktu widzenia można uznać go za „głupi” - nie sposób działać na jego podstawie lub powodować się nim w życiu. Dlatego ludzie rzadko są fatalistami w odniesieniu do najbliższej przyszłości - łatwiej o fatalistyczne spojrzenie na wyniki długotrwałych procesów, nad którymi nie mamy kontroli.

• Nie należy mylić fatalizmu z doktryną o predestynacji, zgodnie z którą wszystko, co się dzieje, dzieje się z woli Boga.

• W przeciwieństwie do fatalizmu, determinizm mówi tylko o tym, że wszystko, co się dzieje, ma jakąś przyczynę (zespół przyczyn wystarczających).

Indeterminizm

• Według indeterminizmu nie wszystkie zdarzenia mają przyczyny. Większość zdarzeń ma przyczyny, ale w świecie ludzi, gdy chodzi o podejmowane przez nich decyzje, warunki uprzednie nie wystarczają do zaistnienia tego, co robimy (mogą mieć na to wpływ, lecz tego nie determinują).
  

• Pogląd ten determiniści uważają za niedorzeczny. Twierdzą, że jest wprowadzony, by ratować tym sposobem wolną wolę, ale zauważają, że nie jest do tego potrzebny. Indeterminizm okazuje się największym wrogiem wolności, gdyż działania, które nie ma przyczyn, nie można w istocie przypisać żadnemu podmiotowi. Dlatego, zdaniem deterministów, wolność determinizmu wymaga.

Przewidywalność

• O ile można przewidywać niektóre zjawiska zachodzące w świecie przyrody, o tyle działania ludzkie w pełni przewidywalnymi nie są. Indeterminiści twierdzą, że nigdy nie będą, gdyż nie są całkowicie wyznaczone przyczynowo przez minione warunki. Determiniści nie zgadzają się z tym poglądem i twierdzą, że to, iż nie możemy przewidzieć jakichś zdarzeń nie wynika bynajmniej z ich nieprzewidywalności, ale z naszego braku wiedzy o nich.

• Indeterminiści wysuwają kontrargument związany z przewidywaniem twórczości ludzkiej. Na jakich zasadach miałaby ona się odbywać? Żeby przewidzieć sonatę Beethovena, trzeba by po prostu wcześniej ją skomponować. To samo tyczy się twórczości naukowej.

Przypadek

• Termin przypadek może oznaczać:

• zbieżność zdarzeń;

• nieznajomość przyczyn zdarzeń;

• prawdopodobieństwo matematyczne;

• prawdopodobieństwo statystyczne;

• brak przyczyn;

Czy jednak ostatnie ze znaczeń jest w ogóle możliwe? Gdyby było możliwe, implikowałoby indeterminizm.

Determinizmu nie da pogodzić się z wolnością

• Zarysowana zostaje dyskusja pomiędzy deterministą a indeterministą, który twierdzi, że przyczyny mogą ludzi do różnych rzeczy skłaniać, ale nie mogą ich do niczego zmusić.

• Indeterminista stawia zarzut: skoro pragnienia determinują ludzkie wybory, a wybory determinują działania, a jednocześnie pragnienia same także są zdeterminowane i niezależne od podmiotu, to gdzie jest miejsce na wolną wolę w wyborach i działaniach? Determinista odpowiada, że każdy przedmiot determinowany jest nie przez jedną, lecz przez bardzo wiele przyczyn, spośród których jedną jest pragnienie podmiotu.

• Indeterminista: również wola (pragnienie) jest zdeterminowana przez czynniki, których człowiek nie kontroluje. Zakładając, że determinizm jest prawdziwy, z danymi takimi, a nie innymi warunkami, człowiek nie może zrobić niczego innego od tego, co robi. Indeterminizm postuluje, że człowiek mógłby postąpić inaczej, niż postąpił, nawet pomimo identycznych warunków zewnętrznych. Przypadki różni od siebie wolna wola podmiotu.

• Indeterminista proponuje „teorię działania”: aby czyn był wolny, jego przyczyną musi być wykonujący go sprawca, jednak żadne uprzednie warunki nie wystarczą sprawcy do wykonania go.

Teoria działania

• Teoria działania głosi więc, że działania są uwarunkowane przez swój podmiot i nie są nieuchronnymi produktami warunków uprzednich. Podmiot staje się pierwszą przyczyną swoich działań. Przyjęcie teorii działania pozwalałoby uniknąć zarówno indeterminizmu, który doprowadza do tego, że podmiot nie jest przyczyną swoich czynów, jak i determinizmu, według którego każde działanie jest następstwem warunków uprzednich.

• Czy jest jednak możliwe, by nasze decyzje nie miały w przeszłości swoich przyczyn? Wybór pomiędzy możliwymi koncepcjami jest więc trudny.

Aneks (ćwiczenia)

• Determinizm ujęty w kontekście przewidywalności można określić mianem prewidyzmu (choć to określenie nie pojawia się w tekście, to jednak autor wyraźnie do niego nawiązuje). Prewidyzm byłby więc stanowiskiem głoszącym, że wszystko da się przewidzieć.

ONTOLOGIA